Tytuł oryginału
KONSTEN ATT VARA INVANDRARE
Redakcja
Mirosław Konkel
Projekt okładki
Martin Fogelström
Adaptacja projektu
Magda Kuc
Zdjęcie na okładce
Lorrie McClanahan, Melting Pot
Korekta
Małgorzata Denys
Copyright © Andrzej Olkiewicz, Genista förlag, 2008
Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Czarna Owca, 2010
Wszelkie prawa zastrzeżone. Niniejszy plik jest objęty ochroną prawa
autorskiego i zabezpieczony znakiem wodnym (watermark).
Uzyskany dostęp upoważnia wyłącznie do prywatnego użytku.
Rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci bez zgody właściciela praw jest zabronione.
ISBN 978-83-8015-053-9
Wydawnictwo Czarna Owca Sp. z o.o.
ul. Alzacka 15a, 03-972 Warszawawww.czarnaowca.pl
Redakcja: tel. 22 616 29 20; e-mail: [email protected]
Dział handlowy: tel. 22 616 29 36; e-mail: [email protected]
Księgarnia i sklep internetowy: tel. 22 616 12 72; e-mail: [email protected]
Konwersję do wersji elektronicznej wykonano w systemie Zecer.
Przedmowa
Nie ma chyba zakątka na ziemi, gdzie nie spotkalibyśmy Polaków. Jesteśmy
tam tymczasowo, wyobrażamy sobie, że przyjechaliśmy „na chwilę”, albo
zdecydowanie osiedliliśmy się na stałe. Demokracja i ekonomiczny rozwój
Polski powodują, że coraz więcej cudzoziemców przyjeżdża również tutaj.
Książka Andrzeja Olkiewicza Jak żyć szczęśliwie w innym kraju stanowi
swego rodzaju wielokulturowy przewodnik dla wszystkich, którzy mieszkają
lub zamierzają osiedlić się poza ojczyzną. Jest to fascynujący
kalejdoskop sytuacji, jakie mogą zaistnieć w nowej dla cudzoziemca
rzeczywistości.
Autor szczodrze dzieli się swymi potknięciami, błędami i frustracjami,
nierzadko przyprawiając refleksje dozą autoironii i humoru. Jednocześnie
przekazuje odbiorcy wszystkie pozytywne doświadczenia i przeżycia. Pomny
swych omyłek Olkiewicz na końcu przytacza listę potencjalnych pułapek,
trudnych do uniknięcia przy tego rodzaju spotkaniach z „innością”.
Rozważania kończy refleksją na temat różnych strategii ułatwiających
przybyszowi przystosowanie się do nowych warunków. Pokazujących, że
kontakt z obcą rzeczywistością ze sztuki przetrwania zmienić się może w pełne harmonii życie w nowej kulturze.
Książkę powinni przeczytać imigranci, ale też rodowici mieszkańcy kraju
udzielającego gościny. Przede wszystkim jednak powinni zapoznać się z nią wszyscy, którzy planują osiedlić się poza granicami ojczyzny. To
niezwykle cenny przewodnik o wzajemnym zrozumieniu, wykraczającym daleko
poza granice państw, geograficzne i te istniejące w nas samych.
Pamiętajmy bowiem, że – jak czytamy w jednym z przytoczonych w książce
Olkiewicza cytatów – „Ludzie boją się przede wszystkim odrzucenia, a pragną przede wszystkim akceptacji”. Niezależnie od pochodzenia czy
obywatelstwa.
Prof. dr hab. M. Anna Packalén Parkman
kierownik studiów polonistycznych
na Uniwersytecie w Uppsali
Poświęcam wszystkim, którzy żyją na obczyźnie
…tak, muszę się oderwać od miasta rodzinnego, to dla mnie za ciasne,
żegnaj miasto, powrócę może do ciebie, ale tylko, gdy szeroki świat
urodzi mnie po raz drugi.
Witold Gombrowicz1
Kilka słów wstępu
Po przybyciu do nowego kraju musimy liczyć się z tym, że spotkamy tam
zarówno osoby życzliwe, jak i odnoszące się do nas niechętnie lub
obojętnie. Oczywiście wpływa to na nas i kształtuje naszą postawę.
Jednak w tej książce zamierzam przede wszystkim objaśnić reakcje
imigrantów na przełomowe doświadczenie, jakim jest zmiana kraju. Skupię
się na tym, co my, imigranci, sami możemy uczynić, żeby w miarę
bezboleśnie, nie tracąc poczucia własnej wartości, stać się częścią
nowego społeczeństwa. Postaram się również wyjaśnić, dlaczego reagujemy
tak, a nie inaczej oraz co możemy zrobić, aby złagodzić nieuniknione
frustracje towarzyszące spotkaniu z nowym krajem.
Zakładam, że im więcej człowiek wie o sobie i własnych reakcjach na to,
co nowe, tym większą będzie miał szansę poradzić sobie w sytuacjach
konfliktowych.
Niektórzy imigranci twierdzą, że adaptacja jest niemożliwa. Mimo że
spędzili w nowym kraju wiele lat, mają poczucie, że już nigdzie nie
przynależą. Pewien uchodźca powiedział w wywiadzie dla gazety:
Bycie uchodźcą oznacza życie w próżni. Nie da się z niej wyjść, bo
człowiek żyje między dwoma różnymi światami2.
Nie zgadzam się z tym. Wierzę, że jest droga wyjścia z tej próżni, co
postaram się ukazać w mojej książce. Chodzi mianowicie o to, w jaki
sposób imigrant może połączyć swoją przeszłość z nową rzeczywistością.
Scalenie tych dwóch doświadczeń może otworzyć nowe horyzonty, które
pozwolą nam przynależeć do obu krajów – choć w różny sposób.
Opieram się w tej książce zarówno na własnych, jak i na cudzych
doświadczeniach oraz na spostrzeżeniach poczynionych w różnych krajach,
wśród ludzi z najodleglejszych zakątków świata. Cytuję pisarzy, którzy
doświadczyli emigracji, i przytaczam artykuły prasowe z wypowiedziami
osób, które zmieniły kraj zamieszkania.
Mam nadzieję, że opisywane sytuacje wydadzą się znajome wielu ludziom,
którzy udali się na emigrację, jak i osobom żyjącym w związku małżeńskim
z cudzoziemcem lub cudzoziemką. Rozpoznają je też z pewnością osoby
mające w pracy przyjaciół, znajomych i kolegów różnych narodowości, a także ci, które wyrastali w innym kraju niż ich rodzice lub jedno z nich. Być może książka ta zainteresuje również tych, którzy rozważają
osiedlenie się za granicą, albo odpowie na kilka pytań tym, którzy są
ciekawi, co czeka człowieka na interesującej, choć trudnej drodze od
emigracji do imigracji, a następnie – do integracji.
„Wstań, weź Dziecię i Jego Matkę i uchodź do Egiptu; pozostań tam, aż
ci powiem; bo Herod będzie szukał Dziecięcia, aby Je zgładzić”. Józef
wstał, wziął w nocy Dziecię i Jego Matkę i udał się do Egiptu; tam
pozostał aż do śmierci Heroda.
Ewangelia według św. Mateusza 2,13-15
Kim jesteśmy?
My, imigranci – jesteśmy wszędzie, zawsze byliśmy i będziemy. Różne jest
nasze pochodzenie, podobnie jak do nowego kraju dotarliśmy różnymi
drogami.
Niektórzy przyjechali z bogatych państw, inni z biednych, jedni pochodzą
z zamożnych rodzin, drudzy z ubogich. Są wśród nas ludzie wykształceni,
ale zdarzają się też analfabeci. Do pójścia w świat mogły skłonić nas
wojna, głód, katastrofy żywiołowe, kłopoty finansowe, prześladowania
polityczne lub religijne, a także konflikty rodzinne, chęć dorobienia
się, wewnętrzny niepokój albo tęsknota za przygodą.
W wyprawie do nowego kraju niektórzy z nas gotowi są ryzykować uduszenie
w zamkniętych kontenerach, zamarznięcie na zaśnieżonych przełęczach
górskich, utonięcie podczas przeprawy wywrotną łódką albo śmierć od kuli
w chwili przepływania rzeki. Inni pokonują tę drogę wygodnie, siedząc w przedziale kolejowym lub na pokładzie samolotu. Część z nas przekracza
granicę z sercem bijącym ze strachu, inni spokojnie podają paszport do
kontroli.
Możemy być przyjęci z wyrozumiałością lub z podejrzliwością. Czasami
mogą nas traktować jak pionki w politycznych rozgrywkach. Wielu przybywa
do nowego kraju bez grosza w kieszeni, nie zdając sobie sprawy, co ich
czeka. Inni są gorąco witani, dostają mieszkanie i wysoką pensję. Jedni
nie wiedzą, czy jeszcze kiedykolwiek ujrzą dom rodzinny, a inni już w najbliższe święto odwiedzają swoich najbliższych. Wszyscy mają nadzieję
na lepszą przyszłość – i wszyscy stają się obcokrajowcami.
Większość z nas przybywa z pustymi rękami. Jesteśmy naznaczeni
przeszłością i przywozimy z sobą zarówno to, co dobre, jak i to, co złe.
Człowiek szlachetny przynosi z sobą szlachetność, a niegodziwy
niegodziwość – to samo dotyczy uczciwości, obłudy, tolerancji i uprzedzeń. Wyjazd z ojczyzny, podróż i przybycie do nowego kraju dodały
nam doświadczeń życiowych. Wielu ma nadzieję, że dzięki emigracji będą
mogli zostawić swą przeszłość za sobą.
Jedyne, co nas wszystkich łączy, to Poczucie Obcości – poza tym jesteśmy
do siebie niepodobni.
A zatem, kim jesteśmy? Co takiego nosimy w sobie? Kim staniemy się w nowym kraju? Powiedzie nam się czy nie powiedzie? Zmienimy się na lepsze
czy na gorsze? Tego nie da się przewidzieć. A co z naszym osobistym
Herodem, czy umrze kiedyś? A gdy to nastąpi – czy wtedy wrócimy do
ojczyzny? Pewne jest to, że wtedy nie będziemy już tacy jak wcześniej i że nigdy nie wrócimy do tego, co było.
Samotny żagiel na przestworzu
Bieleje wśród błękitu fal.
Co wypatruje on na morzu?
Czemu od stron swych pędzi w dal?
Michał Lermontow3
Moje początki
W stołówce politechniki sztokholmskiej, Królewskiej Wyższej Szkoły
Technicznej, zwróciła moją uwagę grupa francuskich studentów, którzy
zawsze trzymali się razem, prowadząc ożywione dyskusje.
Pewnego razu stałem razem z nimi w kolejce po jedzenie i korzystając z okazji, zagadnąłem, jak im się podobają studia. Odpowiedzieli: „Wszystko
okej, szkoda tylko, że tak beznadziejnie trudno nawiązać kontakt ze
szwedzkimi studentami”. Kilka dni później zobaczyłem dwóch z tych
Francuzów w towarzystwie paru szwedzkich studentów. Z początku wszyscy
rozmawiali po angielsku, ale wkrótce Francuzi przeszli na francuski.
Szwedzi próbowali włączyć się do rozmowy, ale nie doczekawszy się
odzewu, przeszli na szwedzki, zadowalając się własnym towarzystwem.
Właśnie z tego pozornie nic nieznaczącego wydarzenia zrodził się pomysł
mojej książki. Oto miałem doskonały przykład, jak cudzoziemiec może
działać wbrew własnemu interesowi, gdy sam zaprzepaszcza możliwość
nawiązania kontaktu z mieszkańcami nowego kraju. W zachowaniu Francuzów
rozpoznałem siebie samego.
W 1957 roku, jako dziewiętnastolatek, razem z kolegą uciekłem z komunistycznej Polski do Danii. Dostaliśmy pracę w fabryce w niewielkiej
osadzie rybackiej. Po raz pierwszy w życiu znalazłem się w międzynarodowym towarzystwie: obok Duńczyków pracowali tam Węgrzy,
Grenlandczycy, jeden Belg i Fin. Po kilku miesiącach przeprowadziłem się
do Szwecji, gdzie zacząłem pracować jako blacharz.
Dlaczego uciekłem z Polski? Bo zapragnąłem wolności i przygody! Nie
zależało mi na bogactwie, równie dobrze jak do Danii mógłbym uciec do
Kongo. Nie zamierzałem zresztą emigrować na stałe. Naiwnie wierzyłem, że
komunizm padnie albo przynajmniej zostanie zreformowany w ciągu jakichś
dziesięciu lat. A wtedy wrócę do kraju i zawinę do mariny mojego klubu
żeglarskiego w Gdyni jako człowiek bywały, znający języki, który zjechał
cały świat. Moją żoną będzie kobieta egzotyczna i piękna.
Były to marzenia zrodzone w wyobraźni nastolatka, który wysłuchał wielu
opowieści i przeczytał mnóstwo książek, jednak żył w świecie zamkniętym
i niedającym nadziei na przyszłość.
System komunistyczny trzymał ludzi w zamknięciu. Uzbrojeni żołnierze
strzegli granic otoczonych drutem kolczastym i polami minowymi.
Marzyłem, żeby pływać po morzach i oceanach, ale droga do szkoły
morskiej była dla mnie zamknięta. W warunkach dyktatury wszelkie plany
mogą zostać udaremnione przez cokolwiek. W moim przypadku władzom nie
podobało się, że mam rodzinę za granicą. Należało wybierać zawód, ja
tymczasem byłem tak przywiązany do marzenia o zawodzie marynarza, że nie
wyobrażałem sobie, iż mógłbym zostać kimś innym. Na wiążące się z tym
poczucie zagubienia nałożyła się autorytarna postawa mego ojca i duszna
atmosfera dyktatury panującej w Polsce. Czułem się jak w pułapce.
Czy zdawałem sobie sprawę z tego, co oznacza życie na emigracji?
Bynajmniej! Jak wielu innych emigrantów nie miałem o tym najmniejszego
pojęcia. Myślałem, że jeśli tylko nauczę się języka, czeka mnie pomyślna
przyszłość. Wydawało mi się, że cudzoziemskie pochodzenie będzie atutem
i że mojemu otoczeniu wydam się interesujący. Zupełnie nie wyobrażałem
sobie, że mogłoby być inaczej. Nie podejrzewałem, że z emigracją wiążą
się również wyobcowanie, samotność, poniżenie, a nawet znoszenie obelg.
Nie potrafiłem też wytłumaczyć sobie, a tym bardziej zrozumieć
odmienności kulturowych nowego kraju, mimo że właśnie one tak mnie
pociągały. Doznałem rozczarowania, a nastawienie nowego otoczenia
odbierałem jako wrogie.
Podczas mojego emigranckiego życia popełniłem większość błędów, jakie
człowiek osiedlający się na obczyźnie może zrobić. Swoim sposobem bycia
szkodziłem sobie, uniemożliwiając swobodne i naturalne życie w nowym
społeczeństwie. Odnosiłem się z niezrozumieniem do wielu rzeczy,
nieświadomie wznosząc wokół siebie zupełnie niepotrzebne mury.
Pojedyncze przypadki nieżyczliwego zachowania uogólniałem na całe
społeczeństwo. Nie zmieniał tego nawet fakt, że jednocześnie spotykałem
wielu wspaniałych ludzi.
Z powodu osamotnienia i braku pewności siebie szukałem towarzystwa
rodaków i innych cudzoziemców, którzy wzajemnie utwierdzali się w negatywnych ocenach nowego kraju. Nasze kontakty ze Szwedami ograniczały
się do kolegów w miejscu pracy i dziewczyn, z którymi spotykaliśmy się
na tańcach.
Pierwszy okres pobytu w Szwecji przepracowałem jako metalowiec,
marynarz, kreślarz i technik. Dopiero po latach poszedłem na studia i zostałem geologiem. Zawód ten otworzył mi perspektywy zamieszkania i pracy w dwóch innych państwach: Arabii Saudyjskiej i Abu Zabi. Łącznie
mieszkałem tam cztery lata. Są to kraje typowo imigranckie, w których
mieszkają ludzie ze wszystkich zakątków świata. Zarówno prywatnie, jak i zawodowo stykałem się tam z ludźmi różnych narodowości i warstw
społecznych. Wszystkie te doświadczenia wykorzystałem do napisania tej
książki.
…Herodot […] poznaje swoje światy. Jego najważniejsze odkrycie – że
jest ich wiele. I że każdy jest inny.
Każdy ważny.
I że trzeba je poznać, bo te inne światy, inne kultury to są
zwierciadła, w których przeglądamy się my i nasza kultura. Dzięki którym
lepiej rozumiemy samych siebie, jako że nie możemy określić swojej
tożsamości, dopóki nie skonfrontujemy jej z innymi.
Ryszard Kapuściński4
Przekroczenie drugiej granicy
Na każdego emigranta czekają dwie granice. Pierwsza to granica
polityczna, którą przekraczamy, opuszczając swoją ojczyznę. Druga to
granica psychologiczna, którą przekraczamy z chwilą, gdy decydujemy się
zbliżyć do nowego kraju, okazując zrozumienie i akceptację.
Rozstanie z ojczyzną oznacza jednocześnie rozstanie ze znanym stylem
życia i ludźmi, wśród których wzrastaliśmy. Po jednej stronie granicy
jest oczywiste poczucie wspólnoty, po drugiej – poczucie obcości. Bez
znaczenia jest fakt, czy mamy do czynienia z dobrowolną emigracją, czy
wymuszoną przez nieszczęśliwe okoliczności. Nowa sytuacja będzie zawsze
rodzić frustracje.
Najpierw zapada decyzja o wyjeździe. Potem mamy wolny wybór: pozostać
obcym czy przekroczyć „drugą granicę” i włączyć się w nowe
społeczeństwo.
Droga do tej drugiej granicy jest długa i żmudna. Aby ją przekroczyć,
trzeba bardzo tego chcieć. Mimo że nie jesteśmy sami na tej drodze, to
jednak jesteśmy – w pewnym sensie – zawsze samotni. Najpoważniejsze,
wstrzymujące nas przeszkody to nasze przyzwyczajenia, uprzedzenia i lenistwo. Dopiero ich pokonanie pozwoli przekroczyć drugą granicę. W tej
podróży uczymy się wiele – a najwięcej o samych sobie.
Integracja odbywa się nie tylko na płaszczyźnie społeczno-ekonomicznej,
ale także społeczno-kulturalnej i jest zadaniem dla obu stron. Jednostka
powinna chcieć integrować się ze społeczeństwem, które powinno jej
stworzyć odpowiednie warunki po temu.
Ayaan Hirsi Ali5
Odpowiedzialność społeczeństwa
Książka ta byłaby zbędna, gdybyśmy żyli w społeczeństwie idealnym, czyli
otwartym i bezkonfliktowym. Byłaby niepotrzebna również w przeciwnym
przypadku: gdyby społeczeństwo nie wpuszczało za próg żadnego
cudzoziemca. Tak jednak nie jest. Nie ma rajów na ziemi, nie ma też
społeczeństw hermetycznie zamkniętych.
W mojej książce chcę ukazać rolę imigrantów i odpowiedzialność za to, co
sami możemy zrobić, by z naszej strony drzwi pozostawały otwarte. Ale
nawet najsilniejsza jednostka niewiele może, jeśli społeczeństwo nie
wyjdzie jej naprzeciw, otwierając drzwi po swojej stronie. Obowiązkiem
każdego demokratycznego społeczeństwa jest dbałość o to, aby odnaleźli w nim swoje miejsce wszyscy mieszkańcy danego kraju.
Socjolog Ronald Taft w książce From Stranger to Citizen stwierdza, że
w Australii nastawienie imigrantów do kraju i jego mieszkańców w znacznym stopniu zależało od tego, jak zostali przyjęci w chwili
przyjazdu6. Imigranci poddani dyskryminacji zamykali się
wkrótce we własnym, narodowym środowisku, izolując się od reszty
społeczeństwa7. Natomiast inni przybysze, zwłaszcza
Brytyjczycy, którzy spotkali się z życzliwym przyjęciem, szybko
wchodzili w nowe społeczeństwo. Ważną rolę w procesie przystosowania
odgrywało to, czy na własnej skórze doświadczyło się uprzedzeń i dyskryminacji. Krótko mówiąc: życzliwość rodzi życzliwość.
W każdym kraju można znaleźć środowiska niechętne cudzoziemcom. Ich
liczebność zależy w dużej mierze od nastawienia władz i od ich reakcji
na tego typu negatywne zjawiska.
Polskie porzekadło głosi, że ryba psuje się od głowy, i rzeczywiście
jest to udowodnione naukowo. Profesor Freda Hawkins z uniwersytetu w Warwick stwierdziła, że:
„…w państwach, w których członkowie rządu i przedstawiciele innych
władz negatywnie wypowiadali się o imigrantach, uprzedzenia i dyskryminacja cudzoziemców zdarzały się znacznie częściej niż w innych
krajach”8.
Człowiek ma naturalną potrzebę przynależenia do większej całości. Jeśli
nie zostaje do niej „dopuszczony”, szuka innej możliwości i dystansuje
się od społeczeństwa. Może to prowadzić do sytuacji, w której nawet
następne pokolenie czuje się obco w kraju swego urodzenia. W interesie
społeczeństwa leży zatem jak największa otwartość. Wyrzucić ludzi poza
nawias jest bardzo łatwo, trudniej jest radzić sobie ze skutkami
wykluczenia.
Politycy, którzy nie działają na rzecz społeczeństwa otwartego dla
wszystkich mieszkańców, niezależnie od ich pochodzenia, biorą na siebie
poważną odpowiedzialność. Następstwa mogą być katastrofalne. Skutki
takiej polityki obserwujemy zarówno w Europie, jak i w innych częściach
świata: wielu cudzoziemców żyje na marginesie społeczeństwa, izoluje się
i często pozostaje w konflikcie zarówno z rdzenną ludnością, jak i między sobą. Getta, rasizm, bezrobocie i przestępczość są wynikiem
takiej właśnie polityki.
Doświadczenia z przeszłości pokazują, że dyskryminacja i segregacja
pociągają za sobą ogromne straty społeczne, których odrobienie zabiera
wiele, wiele lat. Najdobitniejszym przykładem są Stany Zjednoczone, w których Afroamerykanie byli poddawani izolacji i dyskryminacji.
Rezultatem były getta, bieda i przestępczość. Oficjalnej dyskryminacji
kres położyły odpowiednie ustawy, ale wychodzenie z nędzy i niedostatku
jest długie i żmudne.
Ludzie nie są tacy szlachetni, a uprzedzenia często idą w parze z oficjalną dyskryminacją. Usunięcie piętna z danej grupy etnicznej trwa
długie lata, o ile w ogóle jest możliwe.
Społeczeństwa – władze – muszą zacząć zdawać sobie sprawę, że minął czas
wąsko pojętego, narodowego myślenia. Należy przedefiniować i rozszerzyć
pojęcie „narodowy”. Zmiany tego rodzaju zachodzą i zawsze zachodziły na
przestrzeni dziejów, ale w dzisiejszych czasach odbywa się to szybciej
niż kiedykolwiek. Już teraz imigranci mają wieloraki wpływ na państwa
narodowe, a w przyszłości ten wpływ będzie jeszcze większy. Należy jak
najprędzej porzucić postawę wyczekującą wobec imigrantów i zacząć
korzystać z ich skumulowanej energii.
Był to długotrwały proces, który wpłynął na wszystkie moje poczynania i uczucia na długo przedtem, zanim sobie uświadomiłem, że już podjąłem
decyzję [o emigracji].
Theodor Kallifatides9
Dlaczego niektórzy z nas opuszczają dom rodzinny
Kiedy wiosną 1980 roku doszło do erupcji wulkanu St. Helens na zachodnim
wybrzeżu Stanów Zjednoczonych, służby ratownicze pospieszyły na pomoc
ludziom mieszkającym na jego zboczach. Mimo bezpośredniego zagrożenia
kilku mieszkańców odmówiło ewakuowania się. Postanowili pozostać na
miejscu, bo mieli nadzieję, że uda im się przetrwać. Cud niestety nie
nastąpił i wszyscy zginęli pod grubą warstwą popiołów wulkanicznych.
Na całym świecie są ludzie, którzy nie potrafią zdobyć się na
opuszczenie swego domu albo swego kraju. Inni wyruszają w drogę już przy
pierwszych oznakach niebezpieczeństwa czy niepokoju. Jeszcze inni
opuszczają swoje miejsce zamieszkania bez żadnego konkretnego powodu,
przynajmniej z pozoru.
Niektórzy twierdzą jednak, że zawsze istnieje jakiś powód. Twierdzą, że
zawsze istnieje coś w człowieku, co wypędza go z domu. Inaczej mówiąc:
nie jedzie się dokądś, ale odwrotnie, wyjeżdża się skądś. Pisarka Rita
Tornborg twierdzi:
Nie ma znaczenia, czy emigrant opuszcza swój kraj nagle, z powodu wojny
lub innej katastrofy, czy podjął decyzję sam, po dokładnym rozważeniu,
bo i tak wolność wyboru jest pozorna. Przecież i w tym drugim przypadku
decyzja jest spowodowana warunkami, z którymi człowiek, nie mając na nie
wpływu, nie chce się pogodzić10.
A zatem zawsze są powody wyjazdu, takie czy inne, choćby marzenie o podróżach i ucieczce od codzienności, od dusznych relacji rodzinnych,
skostniałych struktur społecznych, beznadziejnej sytuacji materialnej
bądź ucisku politycznego. Bez takich marzeń trudno byłoby zerwać więzy.
Często się zastanawiałem, dlaczego żaden z moich przyjaciół z młodości
nie próbował opuścić Polski. Przecież w tym samym stopniu co ja byli
poddawani terrorowi politycznemu. Kiedy ich o to pytałem, mówili, że
nigdy by nie uciekli, choćby nawet mieli taką możliwość.
Czasem tęsknota za innym życiem towarzyszy nam od najwcześniejszych lat.
Pamiętam, że już jako nastolatek wyobrażałem sobie, że wyjadę w świat.
Były to zaledwie rojenia, nie snułem jeszcze planów ucieczki. Pisarz
Theodor Kallifatides, który opuścił Grecję w wieku dwudziestu sześciu
lat, za rządów junty wojskowej, pisze, że jego emigracja w rzeczy samej
zaczęła się, gdy był trzynastolatkiem:
Czyżbym już wtedy wiedział, że pewnego dnia wezmę kurs na dalekie, obce
morza? Nie jest to wykluczone, bo bardzo wcześnie zrodziła się we mnie
chęć czy też marzenie, by wyjechać, rzucić za siebie kamień i zetrzeć z butów kurz z rodzinnego kraju. Niektórzy z nas rodzą się do ucieczki. Ja
byłem zapewne jednym nich11.
Czasem wyjazd jest wynikiem dojmującego poczucia zamknięcia, gdy ramy i tradycje naszego środowiska odbieramy jako przeszkodę dla osobistego
rozwoju. Przykładem może być pewna Japonka, mieszkająca w Polsce od
dwunastu lat. Mówi, że w swoim kraju czuła się zawsze jak buntowniczka,
nie mogąc odnaleźć się w sztywnych ramach narzucanym kobietom przez
społeczeństwo japońskie. Kiedy dzieci dorosły, rozwiodła się z mężem,
zostawiając swoją rodzinę i ojczyznę:
…[Byłam] zdeterminowana rozpocząć nowe życie. […] Zdałam sobie
sprawę, że byłoby mi trudniej zostać, niż wyjechać12.
Jednym z powodów, wcale nie rzadkim, jest chęć uwolnienia się od
nadopiekuńczych rodziców. Młoda Wenezuelka zwierzyła się wkrótce po
przyjeździe do Szwecji: „Żeby przeżyć, muszę odgrodzić się od matki co
najmniej jednym czy dwoma kontynentami”.
Za sobą chce się pozostawić wszystko, co ciąży i przeszkadza w rozwoju,
by móc sięgnąć po to, co umożliwi realizację marzeń. Można zatem
powiedzieć, że są to dwie strony medalu: to, co chcę zostawić za sobą, i to, do czego dążę. Czasem człowiek ma świadomość obu tych motywów, a czasem nie. Wybitny pisarz ugandyjski Moses Isegava opisuje to tak:
Począwszy od lat osiemdziesiątych XX wieku, wiedziałem z całą
pewnością, że prędzej czy później muszę wyjechać z Ugandy. Poczucie to
nasilało się, odbierałem je wręcz fizycznie. […] Chciałem odkrywać
nowe horyzonty, sprawdzić się i przekonać, czy potrafię napisać książkę.
Tęskniłem za miejscem zupełnie innym od mojej, tak przewidywalnej
Ugandy, za miejscem, w którym mógłbym rozwinąć skrzydła i polecieć,
przekonać się, że można żyć inaczej. Tęskniłem za miejscem, w którym
nikt nie będzie mnie znał…13
Dziś wielu młodych wyjeżdża za granicę na krótko albo na dłużej.
Otworzył się nowy świat, nowe kontynenty, gdzie można osiąść. W nowej
Europie, w której istnieje możliwość swobodnego przekraczania granic,
zmienia się – przynajmniej zewnętrznie – charakter emigracji. Można więc
zapytać, jak to się dzieje, że niektórzy ludzie opuszczają swój kraj
rodzinny, chociaż jest zamożny, wolny i demokratyczny.
Dwie szwedzkie dziennikarki, Lisa Irenius i Madelaine Levy,
przeprowadziły badania wśród młodych Szwedów w wieku od dwudziestu do
trzydziestu lat, żyjących w Paryżu, Londynie, Barcelonie, Berlinie i innych miastach. Okazało się, że do osiedlenia się w innych krajach nie
skłoniła ich bynajmniej żądza zysku. Wielu z nich żyło za granicą w dość
skromnych czy nawet mizernych warunkach i powodziło im się gorzej, niż
gdyby pozostali w Szwecji. Powody ich wyjazdu były głównie natury
osobistej lub uczuciowej. Snuli też marzenia o wspaniałym życiu:
Wielu wyjeżdżających, jak się zdaje, gna zdumiewająco potężna siła –
wizja wspaniałego życia w mieście marzeń. […] Rodzinne miasto, w którym człowiek wyrósł, jest naznaczone bolesnymi i mało chwalebnymi
wspomnieniami z wczesnej młodości, podczas gdy zagraniczna metropolia ze
snów mami obietnicą zupełnie innego życia14.
Innych napędza dążenie do odnalezienia nowej wspólnoty. Do emigracji
popchnął ich być może rozwód rodziców albo poczucie, że nie do końca
odnajdywali się w swojej koleżeńskiej paczce. Marzą zatem – według
autorek – o nawiązaniu innych, lepszych relacji społecznych niż w swoim
kraju rodzinnym.
Jeśli to się im nie udaje, wyobcowanie za granicą zawsze łatwiej
usprawiedliwić i znosić niż wyobcowanie na domowym gruncie w Szwecji15.
Wyobcowanie w drugim pokoleniu
Znam wiele osób, które dorastały w kraju niebędącym ojczyzną ich
rodziców. Niektórzy z nich emigrowali później jeszcze gdzie indziej.
Na początku lat siedemdziesiątych XX wieku pracowałem w Arabii
Saudyjskiej. Poznałem tam wielu Holendrów, Brytyjczyków, Francuzów i Włochów, którzy dorastali w byłych koloniach w Afryce i Azji.
Wykształcenie zdobywali częściowo w ojczyźnie swoich rodziców, gdzie
nierzadko z trudem się odnajdywali, choć jednocześnie powrót do kraju
dzieciństwa nie był możliwy. Wspólną ich cechą było to, że na krócej lub
dłużej wyjeżdżali do krajów trzecich – czyli nie tych, w którym
dorastali, ale też niebędących ojczyzną ich rodziców.
Idealizowanie przez rodziców starej ojczyzny powoduje czasem, że
dzieciom trudno jest zakorzenić się w nowym miejscu. Szwedzki pisarz,
tworzący pod pseudonimem Zbigniew Kuklarz, opisuje w swojej książce, jak
wzrastał w Szwecji, w polskiej rodzinie, utrzymującej silne więzy z ojczyzną i pielęgnującej wyidealizowany obraz Polski na niekorzyść
wszystkiego, co szwedzkie. Wywołało to u niego konflikt wewnętrzny,
ponieważ – jak wszystkie dzieci – chciał się utożsamiać z otaczającym go
szwedzkim środowiskiem. To rozdarcie ciążyło mu nawet w wieku dojrzałym.
Poczucie normalności i przynależności pojawiło się u niego dopiero w San
Francisco, gdzie pracował przez pewien czas:
Żyłem wśród Chińczyków, Meksykanów, pedałów i hipisów. Każdy z nich
odstawał, a ja byłem zaledwie jednym z wielu. […] Niezwykle przyjemne
uczucie wtapiania się. […] Nie było mowy o jakiejś cholernej
tożsamości16.
Zdążyłem w życiu poznać wiele takich osób jak Zbigniew, które w poszukiwaniu własnej tożsamości wybierają kraj trzeci.
Osiedlenie się w kraju trzecim nie zawsze przynosi rozwiązanie tego
wewnętrznego konfliktu. Matti wybrał inny, bardziej oryginalny sposób.
Miał piętnaście lat, gdy jego rodzina wyjechała z Finlandii do Szwecji.
W wieku dwudziestu lat z radością przyjął powołanie do służby wojskowej
w Finlandii. Nienawidził wszystkiego, co szwedzkie, w dodatku był pod
głębokim wrażeniem bohaterskich dziejów Finlandii, o których opowiadali
mu rodzice i członkowie fińskiej kolonii. Postanowił więc spełnić
powinność wobec ojczyzny, w której zamierzał potem osiąść na stałe.
Jednakże:
„Oficerowie zajęli wobec mnie postawę «dokopać Szwedowi». Obowiązująca w armii fińskiej zasada ślepego posłuszeństwa, o której zdążyłem zapomnieć
podczas pobytu w Szwecji, doprowadziła do tego, że po odbyciu służby
wojskowej wróciłem do Szwecji. Te przeżycia, choć przykre, sprawiły, że
moje spojrzenie na świat stało się bardziej zniuansowane. Pomogły mi
również uzyskać wewnętrzną równowagę między tym, co fińskie, a tym, co
szwedzkie”.
Po paru latach Matti postanowił wyemigrować do Australii. Załatwił
właśnie wizę, kupił bilety i sprzedał mieszkanie, gdy poznał Marię,
dziewczynę z Hiszpanii. Ożenił się z nią i został w Szwecji: „Jej
hiszpańskość stała się dla mnie emigracją”.
Powody emigracji
Można się zastanowić, czy przyczyn wyjazdu koniecznie należy doszukiwać
się w czyjejś przeszłości. Nie sądzę. Na pewno nie dotyczy to
deportowanych, wypędzonych ani tych, dla których jedyną szansą przeżycia
jest opuszczenie rodzinnych stron, jak też najczęściej kobiet i dzieci,
które nie mają wyboru, gdy emigrują ich partnerzy czy rodzice. A jak
jest z innymi? Jak jest z nami samymi?
Życzylibyśmy sobie zapewne, aby powody naszych przenosin były wyłącznie
racjonalne i rozsądne. A jeśli tak nie jest?
Wiele może być przyczyn emigracji, emocjonalnych lub innych, od nas
niezależnych. Pewien albański uchodźca z Kosowa stwierdza:
Tych powodów raczej nie da się kiedykolwiek nazwać słowami. Czy nie
wystarczy powiedzieć, że się porzuciło dotychczasowe życie?17
Czy możemy się tym zadowolić? A może jednak spróbujemy doszukać się
właściwych motywów? Jakkolwiek by było, przeanalizowanie naszej
przeszłości i różnych powodów naszego wyjazdu może być bardzo użyteczne.
Człowiek rozsądny winien żyć teraźniejszością – nie tylko jeśli chodzi
o wygląd zewnętrzny, ale i w sposobie myślenia, chociażby nawet
przeszłość lepszą się wydawała. Ta zasada życiowa stosuje się do
wszystkiego, z wyjątkiem dobroci, bo w każdych okolicznościach nasze
życie powinno być nieposzlakowane.
Baltasar Gracián18
Co kraj – to obyczaj
Podczas odwiedzin w Polsce często byłem pytany, zwłaszcza w latach
osiemdziesiątych, czyli przed upadkiem komunizmu, jak żyje się na
Zachodzie. Ludzie mieli dość politycznego i ekonomicznego marazmu, nie
wierzyli w przyszłość, chcieli opuścić kraj.
Jak najszczerzej opowiadałem o plusach życia na Zachodzie, ale i o minusach związanych z trudną adaptacją. Moi słuchacze bez wyjątku
reagowali protekcjonalnym uśmieszkiem i komentarzami w stylu „co kraj –
to obyczaj” albo „kiedy wejdziesz między wrony, musisz krakać jak i one”. Dostosowanie się do zasad obowiązujących w kraju gospodarzy
uznawali za tyleż oczywiste, co bezproblemowe. Przysłowia na ten temat
istnieją chyba we wszystkich językach świata, co pokazuje, że
dopasowanie się do obyczajów nowego kraju jest zasadą powszechnie
uznawaną.
Ciekawe, że ta optymistyczna i pozytywna postawa ulega zmianie, gdy
znajdziemy się na emigracji, czasami już po krótkim pobycie w nowym
kraju. Co się zatem dzieje po drodze, między emigracją a imigracją?
Dlaczego życzliwe nastawienie ustępuje miejsca niechęci do nowej
kultury? I czy ustępuje ono na zawsze, czy tylko na jakiś czas? Dla
wielu osób przestrzeganie zasady „co kraj – to obyczaj” nie bez powodu
okazuje się zbyt trudne.
Prawda jest taka, że obcego nikt nigdzie nie kocha i jeśli chce on
dostać się na salony kraju gospodarzy, musi liczyć się z tym, że napotka
opór z wielu różnych stron, i nie powinien się spodziewać, że go przyjmą
z otwartymi ramionami. Taka jest rzeczywistość na całym świecie, bo taki
już jest rodzaj ludzki.
Ana Martinez19
Wszędzie jest mniej więcej tak samo
Czy gdzie indziej jest imigrantom łatwiej?
Wielu imigrantów myśli, że są kraje, w których aklimatyzacja jest
znacznie łatwiejsza niż w państwie, do którego przypadło im przyjechać.
Sądzą, że są zakątki, w których cudzoziemiec od początku traktowany jest
na równi z miejscowymi, w których jest mile widziany i w pełni
akceptowany, dzięki czemu nie czuje się obco.
Badania przeprowadzone równolegle w Australii i Kalifornii pokazały, że
w obu tych miejscach imigranci stają przed takimi samymi konfliktami i problemami. W obu przypadkach powodują je niezgodności między zasadami
wyznawanymi przez imigrantów a tymi, które są ważne dla
gospodarzy20.
Wszędzie na świecie przybysze wystawiani są na mniej więcej te same
problemy adaptacyjne i przykrości z nimi związane.
Książki pisane przez emigrantów są tu niewyczerpanym źródłem przykładów.
Profesor Julia Kristeva, wybitna pisarka i psychoanalityk pochodzenia
bułgarskiego, zamieszkała we Francji, pisze:
Nigdzie nie jest się tak obcym jak we Francji. Francuzi…
przeciwstawiają przybyszom gęstą tkankę społeczną i niebywałą wręcz dumę
narodową. […] Nawet cudzoziemiec przebywający legalnie i akceptowany
pod względem prawnym nie jest przez nich przyjmowany w domu21.
Wystarczy zamiast „Francji” wpisać dowolny inny kraj, „Francuzów”
zamienić na inną narodowość, a wielu imigrantów będzie gotowych podpisać
się pod tym cytatem. Ilu z nas twierdziło to samo, choć dotyczyło to
innych krajów?
Wielu imigrantów żywi również przekonanie, że w ich ojczyźnie
cudzoziemcom jest dużo łatwiej się zaadaptować niż tu, gdzie są oni
sami. Pewien pochodzący z Iranu pracownik opieki socjalnej powiedział mi
kiedyś: „My nie jesteśmy tacy jak Szwedzi. W moim kraju każdy obcy jest
traktowany jak gość i robimy wszystko, co w naszej mocy, aby mu pomóc”.
Piękna myśl. Wątpię jednak, czy jest choć jeden kraj, w którym
cudzoziemiec nie byłby narażony na konflikty. Zresztą niby dlaczego,
skoro napięcia i tarcia są nieuniknione nawet w kochającym się
małżeństwie. Tam wzajemne dostosowanie odbywa się metodą prób i błędów,
w dużym stopniu dzięki miłości, tolerancji i rozsądkowi, które pozwalają
funkcjonować rodzinie. To samo dotyczy cudzoziemca wchodzącego w „związek małżeński” z nowym krajem zamieszkania.
Pisarka Ana Martinez, która przybyła do Szwecji z Argentyny, wyraziła
przypuszczenie, że w jej ojczyźnie integracja przychodzi cudzoziemcom
łatwiej, ale zaraz się z tego wycofała na wspomnienie słów swego
włoskiego dziadka, który dawno temu przyjechał do Argentyny: …że też
człowiek nie może nigdy pozbyć się etykietki „Tano”, wzdychał
dziadek22 („Tano” to przezwisko nadawane w Argentynie
imigrantom z Włoch). Ana Martinez stwierdziła też, że w żadnym z krajów
Ameryki Łacińskiej nie szczędzi się imigrantom podobnych przezwisk.
Czy bogatemu i sławnemu jest łatwiej być imigrantem?
Wielu z nas chce wierzyć, że cienie imigracji są oszczędzone bogatym i sławnym, skoro dysponują pieniędzmi i kontaktami. Owszem, nie mają oni
może problemów finansowych, ale przecież nie udaje im się uciec od
poczucia samotności i zagrożenia, które dzielą z nami, „zwykłymi”
imigrantami. Per Gunnar Gyllenhammar, wieloletni szef Volvo, znany i uznany przemysłowiec szwedzki, tak opisuje lata swego pobytu w Londynie:
„Ludzie mogą nam, owszem, okazać zainteresowanie, ale jesteśmy i pozostaniemy dla nich zawsze cudzoziemcami. W Danii jest powiedzenie, że
cudzoziemiec nigdy nie zostanie Duńczykiem. Sądzę, że dotyczy to również
Anglii, a podejrzewam, że także Szwecji”23.
Sześć lat wcześniej jego żona Christina Gyllenhammar powiedziała w wywiadzie:
Mam jednak pewne poczucie izolacji; zaprzyjaźnić się z londyńczykami
jest bardzo trudno, bo okazują dużą rezerwę.
Wydaje mi się, że człowiek jest wystawiony na te same próby i reaguje
tak samo, gdziekolwiek jest obcy lub czuje się obco. Dzieje się tak
niezależnie od narodowości i religii, pozycji społecznej, wykształcenia
lub jego braku, bez względu na to, czy przebywa na placówce
dyplomatycznej, jest uchodźcą, czy mieszka w danym kraju nielegalnie.
Stopień frustracji może być różny, ale chyba nikt nie jest od niego
całkowicie wolny.
Im dłużej mieszkam za granicą, z tym większą ostrożnością określam coś
jako typowo szwedzkie.
Kjell Albin Abrahamson24
Zderzenie z rzeczywistością
W dzieciństwie zewsząd słyszymy słowa sławiące naszą ojczyznę. W domu, w szkole, w telewizji, wszędzie ktoś nam oznajmia w entuzjastycznym tonie,
że ten czy inny rodzimy poeta lub kompozytor cieszy się międzynarodową
sławą, że dane wydarzenie w naszych dziejach miało znaczenie przełomowe
dla historii świata, że jakieś miasto lub dzieło architektury jest
szczególnie podziwiane za swe piękno, także poza granicami naszego
kraju.
Na emigracji ze zdziwieniem przekonujemy się, że ludzie nic albo
niewiele wiedzą o naszej ojczyźnie, często nawet nie potrafią wskazać
jej na mapie i nie mają pojęcia, jakim językiem się u nas mówi. Wkrótce
też przekonujemy się, że to, co się dzieje w naszym starym kraju,
niewiele ich w sumie obchodzi.
Tak opowiada o tym Olle Wästberg:
Kiedy byłem szwedzkim konsulem generalnym w Nowym Jorku, mawiałem, że
zły dzień to taki, gdy ludzie dzwonią i pytają o wizę do „Switzerland”
[Szwajcarii], a jeszcze gorszy, gdy chcą wizę do Swaziland. […]
Pewnego dnia spotkałem absolwenta wyższej uczelni, który spytał mnie
nieśmiało: „Sweden, is that the capital of Vienna?” [Czy Szwecja jest
stolicą Wiednia?] Niestety, Szwecja nie jest tak znana, jak nam się
zdaje25.
Czasem odkrywamy, że coś, co uważaliśmy za specyficzne dla naszej
ojczyzny i kultury –potrawa czy taniec – występuje również w nowym kraju
zamieszkania. Próbujemy przekonać otoczenie, że jest to zjawisko
wywodzące się z naszego kraju i dla niego charakterystyczne. Daremny
wysiłek. Nie dociera do nas, że na całym świecie nie ma nic prawdziwie
wyjątkowego, że w większym lub mniejszym stopniu wszystko jest
zapożyczeniem, kopią przerobioną „na nasze”.
W dodatku przekonujemy się, że pewne zjawiska są naszym gospodarzom nie
tylko nieznane, ale wręcz obce i nie do przyjęcia. Tradycja, którą my
uważamy za ważną, jest przez nich postrzegana jako dziwaczny spektakl,
nasza muzyka ludowa nie przypada im specjalnie do gustu, a ulubiona
potrawa budzi podejrzliwość, a czasem wręcz obrzydzenie.
Czujemy się zmieszani, gdy nam zadają pytania świadczące albo o ignorancji, albo o uprzedzeniach wobec naszej ojczyzny. Dziwimy się
głupocie, jesteśmy dotknięci, bo według nas są to rzeczy, które powinny
być wszystkim znane. Zwłaszcza że sami wiemy dużo więcej o ich kraju.
Stąd wysnuwamy wniosek, że nasi nowi krajanie są ignorantami, którzy do
innych odnoszą się lekceważąco.
Zdążyliśmy już zapomnieć, jak mało wiedzieliśmy na początku o kraju
naszego osiedlenia, że poznaliśmy go dopiero po pewnym czasie. Z tej
perspektywy zarzucanie ignorancji jest niesprawiedliwe, bo oni
prawdopodobnie nigdy nawet nie odwiedzili naszej ojczyzny. Trzeba też
pamiętać, że tych pytań, świadczących o uprzedzeniach czy ignorancji,
jest niewiele, a tego rodzaje sytuacje zdarzają się nieczęste. Nie
należy zatem sądzić wszystkich przez pryzmat kilku głupców.
Lepiej powściągnąć irytację i spokojnie reagować na pytanie, czy po
ulicach naszych miast chodzą białe niedźwiedzie albo lwy. Zamiast tego
proponuję postawić przed sobą globus, zakręcić nim i na chybił trafił
przyłożyć palec. Następnie zastanowić się, co wiemy o miejscu wskazanym
na kuli ziemskiej. Próbę tę można powtórzyć. Jeśli nawet się okaże, że
wiemy coś o tym zakątku, to dobrze jest to sprawdzić i przekonać się, co
jest prawdą, a co mitem lub uprzedzeniem. Jeżeli skonfrontujemy naszą
wiedzę z faktami, może przestaniemy osądzać innych. Samowiedza bardzo
ułatwia życie.
Nie ma jednego domu, tożsamości, kultury, systemu wartości, które
odpowiadałyby wszystkim, natomiast doświadczeniem uniwersalnym jest
tęsknota za domem lub krajem rodzinnym.
Stefan Jonsson26
Dwie różne strategie adaptacyjne
Nie, nie zamierzałem na stałe pozostać za granicą, a na pewno nie w Szwecji. Chciałem wyjechać jak najdalej, w siną dal, na morza i oceany.
Wszystko miało być wielką przygodą, o której mógłbym opowiadać po
powrocie.
Wielu emigrantów – byłem jednym z nich – postrzega swój wyjazd jako coś
tymczasowego, „epizod” trwający góra trzy, pięć, siedem lat… Chciałem
wrócić do domu z opowieściami o przygodach, to było dla mnie
najważniejsze, podczas gdy inni postanowili zarobić jak najwięcej
pieniędzy, aby móc zbudować sobie dom czy założyć własny biznes.
Wszystkich nas łączyło przekonanie, że pobyt za granicą ma charakter
przejściowy, a prawdziwa przyszłość czeka nas w domu.
Byli również tacy, którzy prezentowali skrajnie przeciwstawne podejście:
od początku zdecydowani byli nie wracać – nigdy. Swą przyszłość
zamierzali budować za granicą, nauczyć się języka, a potem odpowiednio
ustawić się w życiu zawodowym i społecznym.
Ja sam, choć nie rozumiałem dlaczego i nie próbowałem się nawet wtedy w to wgłębić, najczęściej zadawałem się z ludźmi podobnymi do mnie:
niemogącymi sobie znaleźć miejsca, nastawionymi na to, że kiedyś wrócą
na ojczyzny łono. Podejrzliwie odnosiliśmy się do osób, które
postanowiły zapuścić korzenie w nowym kraju, uznając je za zdrajców
wspólnego dziedzictwa. Według nas ludzie ci idealizowali nowy kraj,
podczas gdy my ocenialiśmy go gorzej od naszej ojczyzny. Widzieliś-my,
że oni z kolei patrzą na nas z góry, uważając, że idealizujemy
przeszłość, od której oni chcieli uciec.
Obie te grupy rozeszły się na dość wczesnym etapie. Rozwód był
spontaniczny, spowodowany wzajemną niechęcią. Wtedy i jeszcze długo
potem nie pojmowałem powodów tego stanu rzeczy. Wydaje mi się, że dziś
rozumiem, o co w gruncie rzeczy chodziło, a mianowicie o samą decyzję:
wracać czy zostać. Decyzja taka narzuca nieuchronnie wybór strategii
adaptacyjnej.
I to jest punkt wyjścia do mojego podziału emigrantów na dwie podstawowe
kategorie: „asymilantów” i „nostalgików”.
Asymilanci
Osoby należące do tej grupy już od pierwszej chwili wyjazdu są świadome
tego, że chcą opuścić swój kraj na zawsze i budować życie na nowej
ziemi.
Postanowiły nie wracać, w związku z tym starają się wtopić w nowe
otoczenie tak szybko, jak to możliwe. Stąd silna motywacja, by nauczyć
się języka. Opanowują go na ogół w krótkim czasie i często mówią z dobrym akcentem. Cechuje ich pozytywne nastawienie do wszystkiego, co
ich otacza. Wielu z nich konsekwentnie dąży do celu i jeśli trafią na
sprzyjające warunki i mają odpowiednie zdolności, osiągają z reguły
sukces na polu zawodowym. Często starają się o mieszkanie w „lepszych”
dzielnicach. W tej grupie spotykamy najczęściej imigrantów, którzy
zmieniają nazwiska.
Ludzie ci dobierają sobie znajomych zarówno wśród miejscowych, jak i wśród rodaków oraz innych imigrantów. Są też jednak tacy, którzy
otaczają się wyłącznie rodakami, inni z kolei unikają ich całkowicie,
ale niezależnie od tego, z kim przestają, podstawową regułą jest
nieoglądanie się za ojczyzną.
W kontaktach z miejscowymi asymilanci chętnie podkreślają, co im się
podoba w nowym kraju, zwłaszcza porównując go z sytuacją w ojczyźnie,
gdzie większość rzeczy uważają za gorsze. Przez miejscowe otoczenie są
na ogół postrzegani jako dobrze przystosowani.
Nostalgicy
Nostalgicy traktują emigrację jako coś tymczasowego – planują wyjazd na
kilka lat, aby zarobić pieniądze, ewentualnie zdobyć wykształcenie lub
zaznać przygód.
Ludzie ci są uczuciowo silnie związani z ojczyzną. Można wśród nich
spotkać osoby, które mimo wieloletniego pobytu w nowym kraju nie
nauczyły się porządnie języka, tak jakby jakiś wewnętrzny głos szeptał
im do ucha: „to nie jest takie ważne, przecież jesteś tu tylko na
trochę, po co się wysilać”. Oczywiście i w tej grupie są osoby, które
doceniają znajomość języka kraju, w którym mieszkają, i starają się
dobrze go opanować, chociaż z reguły mają gorszą wymowę niż asymilanci.
Charakterystyczne jest jednak to, że początkowe pozytywne nastawienie i zaciekawienie krajem pobytu gaśnie u nich przy pierwszym zderzeniu z rzeczywistością. Miejscowe społeczeństwo postrzegają jako nieprzyjazne
czy wręcz wrogie, a tutejszych ludzi jako całkiem innych niż oni sami.
Równocześnie chętnie podkreślają wyjątkowość swego narodu.
Także w towarzystwie swoich nierozumiejących języka nowych krajanów – na
przykład na przyjęciach lub w pracy – rozmawiają między sobą w języku
ojczystym. (Bywa, ale znacznie rzadziej, że postępują tak również
asymilanci).
Co ambitniejsze jednostki spośród imigrantów nostalgicznych mimo to
osiągają sukcesy na polu zawodowym, jednak ich postawę wobec
społeczeństwa, miejscowej ludności i obyczajów zawsze cechuje pewien
dystans czy negatywizm.
Nowy kraj jest stale porównywany z ojczyzną, w której wszystko było
lepsze. Po dłuższym czasie najgorsze wady mogą być przedstawione w korzystnym świetle. I tak nawet biedę i dyktaturę – bądź co bądź
bezpośredni lub pośredni powód emigracji – zaczynają widzieć z innej
perspektywy: bieda przyczynia się w ich pojęciu do umocnienia więzów
międzyludzkich, a dyktatura pozwala utrzymać porządek społeczny. Nie
mówiąc już o grzecznym zachowaniu dzieci w szkole w kraju ich
pochodzenia!
Wykształcenie pomaga integracji
Istnieje szeroko rozpowszechniony pogląd, że ludzie pochodzący z odległych geograficznie i odmiennych kultur szczególnie trudno integrują
się w nowym miejscu. Według mnie nie jest to regułą. Jest wiele
przykładów, że ludzie z bardzo odległych części świata i kultur potrafią
się dobrze zaadaptować do nowego otoczenia.
Oczywiście, przedstawicielom bardzo konserwatywnych, tradycyjnych i hermetycznych środowisk, a także osobom o dość niskim wykształceniu może
być trudniej nawiązać więź z nowym krajem pobytu. Odnosi się to zresztą
również do imigrantów z krajów sąsiednich, a nawet do ludzi, którzy
przeprowadzają się z jednego regionu do drugiego w tym samym państwie.
Trzeba jednak stwierdzić, że im wyższy poziom wykształcenia, tym większe
zdolności adaptacyjne.
Czasy się zmieniają i my wraz z nimi
O tym, czy integracja jest udana, decyduje w moim mniemaniu stosunek
imigranta do ewentualnego powrotu do ojczyzny. Ci, którzy są zdecydowani
na zapuszczenie korzeni w nowym miejscu, starają się stworzyć jak
najwięcej rozmaitych więzi z nowym środowiskiem. W takim przypadku
odległość geograficzna i kulturowa jest bez znaczenia.
Większość emigrantów już w chwili wyjazdu ma jakieś wyobrażenie o tym,
czy będą chcieli kiedyś wrócić, czy nie. W przypadku osób, których
wyjazd został wymuszony przez wojnę lub katastrofę żywiołową, sytuacja
jest odmienna. Nie są zdolne do budowania planów na przyszłość, gdyż
pełnej uwagi domaga się od nich teraźniejszość. Potrzebują czasu na
rozeznanie się w sytuacji, zanim zaczną planować swoje dalsze życie.
Opis tych dwóch strategii jest oczywiście bardzo uproszczony. Różnice
wewnątrz opisanych przeze mnie grup imigrantów są znaczne, a granice nie
zawsze wyraźne. Zdarza się również, że emigranci nostalgiczni stają się
asymilantami albo odwrotnie.
W większości przypadków swoje robi czas lub okoliczności, na przykład
urodziły się i dorastają dzieci, które nie wyobrażają sobie
przeprowadzki do ojczyzny rodziców. Powrót może też się wiązać z pogorszeniem sytuacji finansowej. Może być też tak, że zapuściło się
korzenie w nowym miejscu i przyjaciele są już tu, nie zaś w starym
kraju.
Jedni przez całe życie zachowują ten sam pogląd, zarówno na stary, jak i nowy kraj. U większości jednak – dotyczy to na równi nostalgików, jak i asymilantów – to zapatrywanie z czasem zmienia się mniej lub bardziej.
Niektórzy „miotają się”, to znaczy przechodzą etap sprzecznych uczuć: od
potępienia do idealizowania stosunków panujących bądź to w ojczyźnie,
bądź to w nowym kraju. Jest to długi proces, który z biegiem lat pozwala
stworzyć zniuansowany, prawdziwy obraz obu krajów. Wtedy też rodzi się
uczuciowa i rozumowa akceptacja obecnej egzystencji.
Zniuansowany obraz rzeczywistości i przyjęcie wyważonej postawy ułatwia
zbliżenie się obu grup imigrantów, mimo ich zasadniczo przeciwstawnych
strategii. Gdy nastawienie staje się bardziej neutralne i akceptujące,
krąg się zamyka. Zbliżenie nie oznacza jednak zjednoczenia. Lata
separacji sprawiły bowiem, że obie te grupy poruszają się w odmiennych
środowiskach.
Istnieje jednak pewna kategoria osób, które zatrzymują się na pierwszym
etapie emigracji: wyjechali fizycznie, ale duchem pozostają w stronach
rodzinnych. Żyją w poczuciu nieustannej tęsknoty za tym, co utracili, i wiecznego niezadowolenia z tego, co mają.
Możesz się dowiedzieć więcej o danej osobie podczas godzinnej gry niż
po rocznej z nią konwersacji.
Platon27
Droga do nawiązywania nowych przyjaźni
Imigrantów przyciąga do siebie nawzajem wspólne poczucie osamotnienia i wyobcowania. Pierwsza pojawia się potrzeba wyjścia z samotności.
Potrzeba ta sprawia, że najbardziej różni ludzie, mający inny język,
narodowość, religię i pochodzenie społeczne, mogą przebywać ze sobą i tworzyć wspólnoty. Kolejnym etapem jest zbliżanie się do ludzi podobnych
nam pod względem narodowości albo języka. Na koniec przychodzi próba
przystąpienia do grupy bardziej społecznie jednorodnej. Te kręte ścieżki
prowadzą nas często do osób i środowisk, których nigdy byśmy nie
poznali, pozostając w rodzinnym kraju.
Grupy kosmopolityczne
Jako nowy imigrant nie znałem żadnych Polaków. Grono moich znajomych
składało się z Węgrów i Jugosłowian, Niemca i Duńczyka. Wiele lat
później, gdy jako geolog pracowałem w Arabii Saudyjskiej, obracałem się
w różnych środowiskach międzynarodowych, w których znajdowali się
Brytyjczycy, Irlandczycy, Libańczycy, Palestyńczycy, Amerykanie,
Holendrzy i Włosi. Podobne doświadczenia mają pracownicy przebywający na
placówkach zagranicznych i studenci zdobywający wiedzę poza swoim
krajem, by wymienić tylko te dwie kategorie osób. W książce o szwedzkiej
młodzieży przebywającej za granicą pewna młoda kobieta stwierdziła:
Spotykam tu ludzi najróżniejszych narodowości, z któ-rymi łączy mnie
niesłychanie wiele. To jest naprawdę fantastyczne, że jesteśmy do siebie
tak podobni28.
Większość osób, które miały przywilej przebywania w tego rodzaju
kosmopolitycznych sferach, wspomina ten czas jako niezwykle przyjemny.
Może dlatego że w porównaniu z grupami jednorodnymi środowiska te są
bardziej otwarte, a może też dlatego że dają poczucie obracania się w wielkim świecie.
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
. Witold Gombrowicz, Testament. Rozmowy z Dominique de Roux, WL, Kraków
2004. [wróć]
. Sara Stribe, „Visar Ulaj. Tecknaren som vågar se svärtan i vitögat”.
00TAL, „Tidskrift om litteratur & konst”, #9/10, 2002, s. 127. [wróć]
. Michał Lermontow, „Biały żagiel”, tłum. Kazimierz Andrzej Jaworski,
Poezje wybrane, LSW, Warszawa 1981. [wróć]
. Ryszard Kapuściński, Podróże z Herodotem, Znak, Kraków 2004. [wróć]
. Bengt Albons, „Rättegång mot muslimska fundamentalister”. „Dagens
Nyheter“, 12.02.2006. [wróć]
. Ronald Taft, From Stranger to Citizen, University of Western Australia
Press 1966, s. 18-19. [wróć]
. Taft, op. cit., s. 61. [wróć]
. Freda Hawkins, wykład na Uniwersytecie Sztokholmskim, wrzesień 1987. [wróć]
. Theodor Kallifatides, Utlänningar. Bokförlaget Aldus 1975, s. 9. [wróć]
. Rita Tornborg, „Att lyckas med sitt flyktingskap”. „Dagens Nyheter”,
24.12.1969. [wróć]
. Theodor Kallifatides, Ett nytt land utanför mitt fönster, Albert
Bonniers förlag, 2001, s. 67. [wróć]
. Elżbieta Pawełek, „Lady samurai”. „Kaleidoscope”, LOT Polish Airlines
in-flight magazine, wrzesień 2001. [wróć]
. Moses Isegava, 00TAL, „Tidskrift om litteratur & konst”, 9/10,
2002, s. 102. [wróć]
. Lisa Irenius i Madelaine Levy, Sedan gymnasiet har alla våra kompisar
flytt utomlands. Wahlström & Widstrand 2002, s. 28-29. [wróć]
. Lisa Irenius i Madelaine Levy, Sedan gymnasiet har alla våra kompisar
flytt utomlands. Wahlström & Widstrand 2002, s. 35. [wróć]
. Zbigniew Kuklarz, Hjälp jag heter Zbigniew, Albert Bonniers Förlag
2005, s. 159. [wróć]
. Sara Stribe, „Visar Ulaj. Tecknaren som vågar se svärtan i vitögat”.
00TAL, „Tidskrift om litteratur & konst”, #9/10, 2002, s. 127. [wróć]
. Baltasar Gracián (1601-58), Brewiarz dyplomatyczny, tłum. Bohdan
Gajewicz, IW PAX, Warszawa 2004. [wróć]
. Ana Martinez, Inte färdig att skrotas vid 38, Ekerlids Förlag 1995, s.
16. [wróć]
. Ronald Taft, From stranger to citizen, A survey studies of immigrant
assimilation in Western Australia. University of Western Australia Press
1966, s. 16-17. [wróć]
. Julia Kristeva, Främlingar för oss själva, Natur och Kultur 1997, s.
50 (Strangers to Ourselves New York: Columbia University Press, 1991). [wróć]
. Ana Martinez, Inte långt från Rio de la Plata – integrationen som
konst och plåga. Ekerlids Förlag 2003, s. 41-42. [wróć]
. P.G. Gyllenhammar, „Sommar” P 1 Szwedzkiego Radia, 16 sierpnia 2005. [wróć]
. Kjell Albin Abrahamson, Enkel biljett till Polen. Fischer & Co,
2005, s. 38. [wróć]
. „Företag är våra nya diplomater”. „Att:ention”, #4, lato 2005. [wróć]
. Stefan Jonsson, Andra platser – en essä om kulturell identitet.
Norstedts 2001, s. 204. [wróć]
. Platon (427-347 p.n.e.), grecki filozof i pisarz, który przeżył
dwadzieścia lat na obczyźnie. Cytat znaleziony w internecie. [wróć]
. Lisa Irenius i Madelaine Levy, Sedan gymnasiet har alla våra kompisar
flytt utomlands, Wahlström & Widstrand 2002, s. 133. [wróć]
