Kiedy i jak wynaleziono naród żydowski ebook

Nazywał się Szolek, później w Izraelu stał się Shaulem. Urodził się w 1910 roku w Łodzi, w Polsce. Jego ojciec zmarł pod koniec I wojny światowej na hiszpankę. Matka musiała więc bardzo ciężko pracować jako szwaczka w jednej z fabryk włókienniczych miasta. Z tego powodu dwójka z trójki jej dzieci została umieszczona w żydowskim ośrodku pomocy. Jedynie Szolek, najmłodszy z rodzeństwa, pozostał w domu rodzinnym. Przez kilka lat uczęszczał do szkoły talmudycznej, lecz z powodu ubóstwa matki szybko wylądował na ulicy i od najmłodszych lat musiał pracować w rozmaitych warsztatach tkackich. Takie były realia życia w Łodzi, polskim centrum włókiennictwa.

Zupełnie prozaiczne przyczyny doprowadziły Szolka do wyrzeczenia się wpojonej mu przez rodziców wiary przodków. Śmierć ojca momentalnie pogorszyła sytuację materialną matki, która została przesunięta do ostatnich rzędów w synagodze. Utrata pozycji społecznej oznaczała bowiem oddalenie się od Świętej Księgi. W społecznościach tradycyjnych funkcjonowało spiżowe prawo hierarchiczne; ubóstwu materialnemu towarzyszyła niemal zawsze degradacja symboliczna. Młody chłopak pogodził się z tą zmianą statusu i niebawem znalazł się zupełnie poza murami synagogi! Ten sposób porzucania religii był dość rozpowszechniony wśród młodych ludzi w żydowskich dzielnicach wielkich miast. Młody Szolek znalazł się więc nagle bez dachu nad głową i bez wiary.

Nie na długo! Przystąpienie do ruchu komunistycznego, dość wtedy popularne, pozwoliło mu zbliżyć się pod względem kulturowym i językowym do polskiej większości. Niebawem Szolek stał się działaczem rewolucyjnym. Jego wyobraźnia żywiła się wizją socjalistyczną, która ukształtowała jego umysł. Dzięki niej, pomimo codziennej ciężkiej pracy, nauczył się czytać i myśleć. Organizacja komunistyczna była dla niego schronieniem, lecz członkostwo w niej doprowadziło go do więzienia z powodu oskarżenia o działalność wywrotową. Spędził w więzieniu sześć lat, podczas których nie zdobył może dyplomu, ale poszerzył znacznie swoje wykształcenie i wiedzę. Choć nie udało mu się przebrnąć przez Kapitał Karola Marksa, to jednak opanował popularne dzieła Fryderyka Engelsa i Władimira Iljicza Uljanowa, zwanego Leninem. Szolek, który jako dziecko nie ukończył religijnej szkoły podstawowej (cheder) i nie mógł chodzić do szkoły rabinackiej (jesziwa), jak życzyła sobie tego jego matka, został marksistą.

Podczas grudniowych mrozów 1939 roku spotykamy go w towarzystwie młodziutkiej żony i jej siostry w morzu uciekinierów podążających na wschód, na spotkanie Armii Czerwonej, która okupowała połowę Polski. Kilka dni wcześniej widział na własne oczy troje Żydów powieszonych na głównej ulicy Łodzi – wybryk niemieckich żołnierzy po wyjściu z popijawy. Nie zabrał ze sobą matki, gdyż, jak później twierdził, była zbyt stara i zbyt słaba – pracownica szwalni dobiegła tego roku pięćdziesiątki. Wyniszczona wiekiem i nędzą była wśród pierwszych deportowanych z getta, skierowanych do samochodów-komór gazowych – prymitywnej i powolnej technologii eksterminacji, która poprzedziła wprowadzenie komór gazowych.

Dotarłszy do strefy okupowanej przez Sowietów, Szolek, który dzięki zaangażowaniu w partii wyrobił sobie solidny zmysł polityczny, zrozumiał, że musi ukryć swoją przynależność do partii komunistycznej. Czyż Stalin nie wyeliminował dopiero co polskiego kierownictwa partii? Przekroczył więc nową granicę niemiecko-sowiecką, podając swoją starą i nową tożsamość żydowską. ZSRR był bowiem w tamtym czasie jedynym państwem, które przyjmowało żydowskich uciekinierów i transferował ich w większości przypadków do swoich azjatyckich republik. Szolek i jego żona zostali szczęśliwym trafem wysłani do dalekiego Uzbekistanu. Jego szwagierka nie miała tyle szczęścia. Wykształcona i władająca wieloma językami, została potraktowana w sposób uprzywilejowany i mogła zostać w Europie „cywilizowanej”, która niestety nie została jeszcze nazwana „judeochrześcijańską”. W 1941 roku wpadła w ręce nazistów, którzy wysłali ją do obozu zagłady.

Szolek z żoną wrócili do Polski w 1945 roku, lecz ta, nawet po wycofaniu się niemieckiej armii, nadal wyrzucała swoich Żydów. Szolek, polski komunista, kolejny raz został bez ojczyzny (no chyba że mówimy o komunizmie, który pozostał jego przystanią nadziei, pomimo licznych nieszczęść, które go spotkały). Wraz z żoną i dwoma niemowlakami znalazł się w ten sposób, całkowicie pozbawiony środków do życia, w obozie dla uchodźców w górach Bawarii. Spotkał tam jednego z swoich braci, który w przeciwieństwie do niego wyrażał swoją awersję do komunizmu i sympatię do syjonizmu. Ironia historii: brat syjonista otrzymał wizę do Kanady i do końca życia mieszkał w Montrealu, natomiast Szolek i jego rodzina zostali doprowadzeni przez Agencję Żydowską aż do Marsylii, gdzie zaokrętowali się pod koniec 1948 roku do Hajfy.

Szolek jest teraz pochowany w Izraelu, gdzie długo żył pod imieniem Shaul, choć nigdy tak naprawdę nie był Izraelczykiem. Również nie wynikało to z wpisu w jego dowodzie osobistym. W tymże dokumencie państwo przyznało mu tożsamość narodową i religijną żydowską, gdyż w latach sześćdziesiątych wpisanie takiego wyznania było narzucane obywatelom, nawet tym uparcie niewierzącym. Szolek pozostał do końca bardziej komunistą niż Żydem i był o wiele bardziej członkiem kultury jidysz niż Polakiem. Choć próbował porozumiewać się po hebrajsku, to jednak język ten nieszczególnie mu odpowiadał. Nadal rozmawiał z rodziną i bliskimi przyjaciółmi w jidysz.

Odczuwał nostalgię za „Jidyszlandem” w Europie Środkowej i światem rewolucji, tak żywotnym w okresie przedwojennym. W Izraelu czuł się, jakby ukradł ziemię innemu. Być może nie było innego wyboru, niemniej to była kradzież. Czuł się obcy. Nie w stosunku do sabr (Żydów urodzonych w Izraelu), pełnych pogardy dla „jidyszysty”, którym był, lecz wobec natury – wiatry pustyni źle na niego wpływały i jedynie pogłębiały jego tęsknotę za grubą warstwą śniegu pokrywającą ulice Łodzi. Polski śnieg topniał w jego wspomnieniach, aż wreszcie zupełnie zniknął, gdy zgasło jego spojrzenie. Nad jego grobem starzy towarzysze odśpiewali mu Międzynarodówkę.

Bernardo urodził się w Barcelonie w 1924 roku. Wiele lat później będą go nazywać Dov. Matka Bernardo, tak jak matka Szolka, była całe życie pobożną osobą (nie uczęszczała do synagogi, lecz do kościoła). Natomiast jego ojciec już dawno zerwał z metafizyką duszy; jak wielu hutników zbuntowanej Barcelony został anarchistą. Gdy wybuchła wojna domowa, anarchosyndykaliści wspomogli młodą republikę i udało im się nawet na jakiś czas sięgnąć po władzę. Lecz frankistowskie siły niebawem napłynęły i młody Bernardo uczestniczył u boku swojego ojca w ostatnich walkach na przedmieściach miasta.

Wstąpienie do wojska generała Franco wiele lat po zakończeniu wojny domowej nie poprawiło jego stosunku do władzy. W 1944 roku zdezerterował z bronią i ukrył się w Pirenejach. Tam pomagał uciekającym przeciwnikom reżimu i czekał z niecierpliwością na przybycie wojsk amerykańskich. Był święcie przekonany, że pojawią się, aby obalić okrutnego sojusznika Mussoliniego i Hitlera. Ku jego wielkiemu zaskoczeniu „demokratyczni wyzwoliciele” nie interweniowali w Hiszpanii. Nie pozostało mu nic innego, jak przekroczyć granicę i zostać bezpaństwowcem. We Francji pracował w kopalni, a następnie próbował dostać się nielegalnie do Meksyku. Został zatrzymany w Nowym Jorku, osadzony w areszcie i deportowany do Europy.

On również znalazł się w Marsylii w 1948 roku i otrzymał pracę w stoczni. Pewnego majowego wieczoru, w kawiarni na nadbrzeżu, siedział przy stole w towarzystwie młodych ludzi pełnych entuzjazmu. W tej radosnej atmosferze młody hutnik doszedł do wniosku, że kibuce w młodziutkim Państwie Izraela były oczywistą kontynuacją rewolucyjnych kooperatyw Barcelony, za którymi tęsknił. Choć nie miał najmniejszego powiązania z judaizmem czy syjonizmem, wsiadł na okręt pełen nielegalnych imigrantów płynący w kierunku Hajfy, skąd został bezpośrednio wysłany na front w rejonie Latrun. Wielu jego kompanów poległo, jemu udało się przeżyć i natychmiast potem dołączył do kibucu, o którym marzył owego wiosennego wieczoru w porcie w Marsylii. Tam spotkał dziewczynę, która została jego towarzyszką życia. Ślubu udzielił im rabin podczas szybkiej ceremonii, równolegle z innymi parami. W tamtych czasach rabinowie wykonywali swoją posługę z taktem i nie zadawali przyszłym małżonkom pytań.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych niebawem zdało sobie sprawę z nieszczęsnej pomyłki – Bernardo, zwany Dovem, nie był Żydem. Ślub nie został jednak unieważniony i Dov został wezwany na oficjalne spotkanie, aby ostatecznie wyjaśnić jego tożsamość. Przyjął go urzędnik w czarnej jarmułce. W owym czasie dominująca w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych syjonistyczna partia Mizrach, wyznająca poglądy religijno-narodowe, była jeszcze dość umiarkowana i nie koncentrowała się na kwestiach terytoriów narodowych i definicji tożsamości.

Z tego spotkania wynikł mniej więcej tego typu dialog:

– Nie jest pan Żydem? – spytał urzędnik.

– Nigdy nie twierdziłem, że nim jestem – odparł Dov.

– Trzeba zmienić to, co widnieje w pańskim dowodzie osobistym.

– Nie ma sprawy, proszę to zrobić! – odpowiedział Dov.

– Jakiej jest pan narodowości? – zapytał urzędnik.

Dov zawahał się:

– Izraelskiej.

– Niemożliwe! Coś takiego nie istnieje – odparł urzędnik.

– A dlaczego?

– Dlatego, że nie ma izraelskiej tożsamości narodowej – westchnął przedstawiciel Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Następnie dodał – Gdzie pan się urodził?

– W Barcelonie.

– A więc jest pan narodowości hiszpańskiej – stwierdził z uśmiechem urzędnik.

– Ależ ja nie jestem Hiszpanem! Jestem Katalończykiem i odmawiam bycia uznanym za Hiszpana; walczyłem o to w latach trzydziestych wraz z moim ojcem.

Urzędnik podrapał się po głowie; nie posiadał zbyt rozległej znajomości historii, lecz szanował ludzi.

– A więc wpiszemy: „narodowość katalońska”.

– Świetnie – padła odpowiedź.

I tak Izrael został pierwszym państwem na świecie, który oficjalnie uznał narodowość katalońską.

– A teraz pańskie wyznanie, proszę pana?

– Jestem ateistą.

– Nie mogę tego napisać. Państwo Izraela nie przewidziało takiej odpowiedzi. Jakie było wyznanie pańskiej matki?

– Jak ją opuściłem, była katoliczką.

– A więc napiszę panu: „wyznanie katolickie” – powiedział z ulgą urzędnik.

Ale Dov, choć usposobienie miał łagodne, zaczął się niecierpliwić.

– Nie chcę dowodu tożsamości, gdzie jest napisane, że jestem chrześcijaninem! Nie dość, że jest to sprzeczne z moimi przekonaniami, to jeszcze uwłacza pamięci mojego ojca, który jako anarchista palił kościoły podczas wojny domowej.

Urzędnik wahał się chwilę, lecz w końcu znalazł rozwiązanie; Dov wyszedł z urzędu z dowodem osobistym w kolorze niebieskim, na którym czarnymi literami napisane było „narodowość i wyznanie – katalońskie”.

Przez całe lata Dov martwił się, że jego nietypowe narodowość i wyznanie mogą zaszkodzić jego córkom. W szkołach izraelskich nauczyciele często zwracają się do uczniów słowami: „My, Żydzi”, nie biorąc pod uwagę, że niejeden z uczniów ma rodzica nie-Żyda lub wręcz sam nie należy do narodu wybranego. Niewzruszoność ateizmu Dova i sprzeciw żony co do jego obrzezania uniemożliwiły jego przejście na judaizm. Próbował nawet przez moment wynaleźć jakieś zmyślone koligacje. Ale widząc, że jego dojrzałe już córki nie mają problemu z tym, że nie jest Żydem, ostatecznie porzucił poszukiwania koszernych przodków.

Na szczęście na cmentarzach kibuców można chować niewiernych, a nie tak, jak w innych miejscowościach w Izraelu jedynie po drugiej stronie ogrodzenia lub w części dla chrześcijan. Dov spoczywa tam, gdzie inni członkowie kibucu. Jego dowód osobisty znikł po jego śmierci, choć przecież nie mógł zabrać go w swą ostatnią podróż.

Niedługo potem urodziły się imigrantom Szolkowi i Bernardo wspólne izraelskie wnuczki, a ojciec tych dziewczynek miał dwóch przyjaciół autochtonów, o których mowa w dalszym ciągu historii.

Obaj mężczyźni, o których mowa, nazywają się Mahmud. Pierwszy Mahmud urodził się w Jaffie w 1945 roku. W latach pięćdziesiątych istniało jeszcze kilka dzielnic, których arabscy mieszkańcy nie wyjechali do Gazy podczas walk z 1948 roku, i z tego powodu pozwolono im zostać. Mahmud dorastał w biednych uliczkach miasta niemal całkowicie zamieszkanego przez żydowskich imigrantów. W odróżnieniu od mieszkańców równiny Szaron i Galilei, Palestyńczycy z Jaffy byli odizolowani i mało liczni. Słaba liczebność ludności lokalnej nie pozwoliła na rozwój własnej kultury, a ludność przyjezdna nie chciała się z nimi integrować.

Izraelska partia komunistyczna wydawała się więc wyjściem z ciasnego arabskiego getta w Jaffie. Mahmud wstąpił więc do młodzieżowego ruchu komunistycznego, gdzie mógł spotkać zwyczajnych Izraelczyków w jego wieku. Dzięki tym znajomościom mógł podróżować, poznać „Ziemię Izraela”, jeszcze wtedy niewielką, i nauczyć się poprawnie mówić po hebrajsku. Poszerzył również swoje horyzonty kulturalne ponad słabe wykształcenie, które odebrał w szkole arabskiej. Tak jak Szolek w Polsce, studiował Engelsa i Lenina i zabrał się za czytanie komunistycznych pisarzy całego świata. Zawsze chętny do pomocy, był bardzo ceniony przez swoich izraelskich nauczycieli.

Zaprzyjaźnił się z izraelskim nastolatkiem, rok od niego młodszym, z którym znalazł wspólny język i który mu pomagał radzić sobie na tętniących życiem ulicach Jaffy. Potężna sylwetka Mahmuda zapewniała bezpieczeństwo jego młodemu koledze; w zamian ostry język tego ostatniego czasem pomagał młodemu Arabowi. Chłopcy stali się sobie naprawdę bliscy i powierzali sobie najbardziej intymne sekrety. Mahmud zwierzył się przyjacielowi, że chciałby być nazywany „Mosze”, żeby prawdziwie wtopić się w społeczeństwo. Czasem, gdy snuli się nocą po ulicach, Mahmud przedstawiał się jako Mosze i udawało mu się nabrać sklepikarzy i ulicznych kupców. Lecz nie mógł w nieskończoność udawać kogoś innego, więc znów stawał się Mahmudem. Duma nie pozwoliłaby mu zapomnieć o własnych korzeniach.

Mahmud miał tę przewagę, że jako Arab był zwolniony ze służby wojskowej. Natomiast jego przyjaciel otrzymał powołanie do wojska, co dla obu przyjaciół było równoważne z rozłąką. Pewnego wieczoru w 1964 roku siedzieli sobie na pięknej plaży Jaffy i rozmawiali o przyszłości. Podczas żartobliwej dyskusji postanowili, że jak tylko młodszy z nich skończy służbę wojskową, wyruszą w długą podróż dookoła świata. I kto wie? Jeśli szczęście się do nich uśmiechnie, być może nie powrócą już do Izraela? I gdzieś tam w szerokim świecie razem będą realizować swoje marzenia. I żeby przypieczętować wspólny los, zawarli, jak to nastolatkowie, braterstwo krwi.

Mahmud czekał dwa i pół roku, aż jego przyjaciel zakończy służbę wojskową. Ale ten powrócił odmieniony. Zakochał się i był związany uczuciowo. Był rozdarty – nie zapomniał o planach podróży, ale wahał się. Niespokojny Tel Awiw pociągał go; ciężko mu było opierać się wszystkim pokusom. Mahmud czekał cierpliwie, aż zrozumiał, że jego przyjaciel był zbyt przywiązany do barwnego życia izraelskiego i nie był gotów z niego zrezygnować. Przestał więc czekać, zgromadził swoje oszczędności i wyruszył w drogę. Długo jechał przez Europę, oddalając się wciąż od Izraela. W końcu dotarł do Sztokholmu, gdzie odkrył zimno i śnieg, dotąd mu nieznane. Nie szczędził wysiłków, aby się zaaklimatyzować, stawił czoło licznym trudnościom. Otrzymał pracę jako konserwator dźwigów i w tym się wyspecjalizował.

Tęsknota za Jaffą powracała podczas długich polarnych nocy. Gdy zapragnął się ożenić, powrócił do kraju, który niegdyś był jego ojczyzną (ale gdy miał trzy lata, historia zadecydowała inaczej). Znalazł żonę i wrócił z nią do Szwecji, by założyć rodzinę. I tak Palestyńczyk z Jaffy został Skandynawem, a szwedzki – językiem jego dzieci, które, jak to bywa z dziećmi imigrantów, nauczyły matkę swojego nowego języka ojczystego.

Mahmud od bardzo dawna przestał marzyć, że będzie nazywał się Mosze.

Inny Mahmud urodził się w 1941 roku w małym miasteczku nieopodal Akki, które już nie istnieje. W 1948 roku z powodu walk musiał uciekać z rodziną do Libanu, a jego miejsce urodzenia znikło z mapy. Na jego ruinach powstała żydowska spółdzielnia rolnicza (moszaw). Rok później, pod osłoną nocy, rodzina wróciła i zamieszkała u krewnych w miejscowości Jdeideh w Galilei. I tak Mahmud przez całe lata zaliczany był przez władze izraelskie do „obecnych-nieobecnych”, czyli uchodźców, którzy powrócili do ojczyzny, lecz utracili swoje ziemie i dobra. Ten drugi Mahmud był marzycielem, uzdolnionym dzieckiem o bujnej wyobraźni, które wciąż zadziwiało swoich nauczycieli i kolegów. Tak jak pierwszy Mahmud, dość szybko przyłączył się do ruchu komunistycznego i został dziennikarzem i poetą. Zamieszkał w Hajfie, która była wówczas największym miastem w Izraelu zamieszkiwanym przez mieszaną, żydowsko-arabską ludność. On również spotkał tam młodych, „prawdziwych” Izraelczyków, a jego dzieła zaskarbiały mu sympatię coraz liczniejszego grona czytelników. W 1964 roku jeden z jego odważnych wierszy zatytułowany „Dowód osobisty” poruszył pokolenie młodych Arabów. Wiersz rozpoczyna śmiała odezwa do urzędnika izraelskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych:

„Zapisz!

Jestem Arabem

Numer mojego dowodu osobistego to pięćdziesiąt tysięcy

Mam ośmioro dzieci

A dziewiąte [...] przyjdzie na świat latem!

I już jesteś wściekły!”

Izrael nakazał swoim nieżydowskim obywatelom posiadanie dowodu osobistego, gdzie w miejsce narodowości nie jest napisane „izraelska” ani „palestyńska”, lecz po prostu „arabska”. Tak więc paradoksalnie Izrael jest jedynym miejscem na świecie, gdzie uznaje się nie tylko obywatelsko katalońskie, lecz również arabskie! Rosnąca liczba autochtonów coraz bardziej martwi władze polityczne kraju, co poeta przeczuwał już w 1964 roku.

Mahmud stał się niebawem elementem wywrotowym – w latach sześćdziesiątych Izrael bardziej obawiał się poetów niż szahidów. Często trafiał do więzienia, był w areszcie domowym, a w spokojniejszych okresach jedynie nie wolno mu było opuszczać Hajfy bez zezwolenia policji. Znosił te szykany i prześladowanie ze stoickim spokojem, który nie miał w sobie nic poetyckiego. Pocieszeniem dla niego byli przyjaciele, którzy pielgrzymowali do jego mieszkania na Wadi Nisnas w Hajfie.

Wśród jego kolegów był młody komunista z Jaffy. Nie znał arabskiego, ale tych kilka przetłumaczonych wierszy Mahmuda pobudziło jego wyobraźnię i zachęciło do sprawdzenia się jako pisarz. Gdy już zakończył odbywanie służby wojskowej, kilkakrotnie odwiedził poetę. Ich dyskusje utwierdziły go w przekonaniu o słuszności walk i sprawiły, że szybko zarzucił pisanie niedojrzałych i mętnych wierszy.

Młody mężczyzna wrócił do Hajfy pod koniec 1967 roku. Uczestniczył w walkach, które doprowadziły do zdobycia Jerozolimy. Musiał strzelać do wroga i trzymać w ryzach i tak już przerażonych cywili. Widział, jak Izrael upaja się zwycięstwem, a Arabowie czują się upokorzeni. Czuł się bardzo źle i cuchnął wojną. Pragnął wyjechać jak najdalej, wszystko zostawić za sobą, lecz chciał po raz ostatni spotkać się z poetą, którego tak podziwiał.

Podczas gdy młody żołnierz walczył w Świętym Mieście, Mahmud został po raz kolejny zatrzymany i poprowadzony ulicami Hajfy do więzienia. Gdy wypuszczono go i mógł wrócić do domu, odwiedził go tam młody żołnierz. Siedzieli razem do białego rana w oparach alkoholu i dymie papierosowym. Poeta próbował namówić młodego wielbiciela, by wytrzymał, by nie wyjeżdżał za granicę, by nie porzucał ich wspólnej ojczyzny. Żołnierz opowiedział o swoim obrzydzeniu do zwycięskich wrzasków, swojej rozpaczy, uczuciu alienacji na ziemi, na której rozlano krew, i zakończył tę noc atakiem wymiotów. Następnego dnia, około południa, gospodarz obudził go i przetłumaczył wiersz, który napisał o świcie na temat „żołnierza, który marzył o białej lilii”.

„[...] Rozumiem – powiedział mi – że ojczyzna

To pić kawę swojej matki

I wracać wieczorem.

Zapytałem go: A ziemia?

Odpowiedział: Nie znam jej [...]”

W 1968 roku opublikowanie palestyńskiego wiersza o izraelskim żołnierzu, który chce odpokutować swoją przemoc, o tym jak stracił sens życia podczas walk i o jego poczuciu winy, że uczestniczył w zdobywaniu ziemi należącej do innego narodu, zostało okrzyknięte przez świat arabski zdradą. Tacy izraelscy żołnierze przecież nie istnieją! Poeta z Hajfy wysłuchał gwałtownych krytyk i został nawet posądzony o „kolaborację kulturalną” z syjonistycznym wrogiem. Ale na tym się skończyło. Jego prestiż rósł nadal i niebawem stał się symbolem oporu Palestyńczyków w Izraelu.

Żołnierz w końcu opuścił kraj, ale przed nim wyjechał poeta, który nie mógł znieść policyjnego tłamszenia, upokorzeń i codziennych szykan. Władze izraelskie czym prędzej pozbawiły go jego wątpliwego obywatelstwa – nie zapomniano, że ten gadatliwy impertynent wydrukował swój dowód osobisty, podczas gdy powinien był zostać pozbawiony tożsamości.

Poeta rozpoczął wędrówkę, która prowadziła go od jednej metropolii do drugiej, a jego sława wciąż rosła. Na początku okresu porozumień z Oslo pozwolono mu w końcu powrócić i osiedlić się w Ramallah. Nadal miał zakaz wjazdu do Izraela. Bezpieka izraelska dała się uprosić z okazji śmierci jego bliskiego przyjaciela – pozwolono mu na kilka godzin powrócić i popatrzeć na krajobrazy dzieciństwa. Ponieważ nie przenosił środków wybuchowych, pozwolono mu później na kilka krótkich wizyt.

Natomiast żołnierz mieszkał kilka lat w Paryżu, gdzie studiował. Pomimo piękna ulic, po których lubił spacerować, w końcu zrezygnował. Dopadła go nostalgia za miastem, w którym dorastał. Powrócił więc do tego miejsca cierpienia, gdzie budowała się jego tożsamość. Ojczyzna, która każe się nazywać „Państwem Żydów”, zgotowała mu miłe przyjęcie.

Okazała się natomiast zbyt ciasna, by zrobić miejsce dla wywrotowego poety, który się w niej urodził, jak również dla towarzysza młodości żołnierza, który chciał nazywać się Mosze.

Po urodzeniu otrzymała imię po swojej babce – Gisèle. To było w 1957 roku w Paryżu, mieście, gdzie dorastała i uczyła się. Była małym urwisem, dziewczynką, która źle znosiła przymus i bardzo buntowniczą. Pomimo tych cech charakteru, lub może dzięki nim, była doskonałą uczennicą, choć według nauczycieli nieznośną. Rodzice ulegali niemal wszystkim jej zachciankom, nawet gdy wpadła nagle na pomysł, by uczyć się hebrajskiego. Mieli nadzieję, że zechce robić karierę naukową, lecz ona postanowiła zamieszkać w Izraelu. Tymczasem studiowała filozofię na Sorbonie i równocześnie uczęszczała na zajęcia z jidysz i hebrajskiego. Jidysz dlatego, że był to język jej babki, której nigdy nie poznała, a hebrajski, gdyż wyobrażała sobie, że pewnego dnia stanie się on językiem dzieci, które kiedyś będzie miała.

Jej ojciec był w obozie koncentracyjnym i przeżył dzięki pomocy niemieckich więźniów, tak że udało mu się powrócić do Paryża pod koniec wojny. Jej babka Gisèle, zatrzymana w tym samym czasie co jej syn, już nie powróciła. Została bezpośrednio deportowana z Drancy do Auschwitz. Po wyzwoleniu ojciec Gisèle wstąpił do partii socjalistycznej (SFIO), gdzie spotkał swoją przyszłą żonę i matkę jego dwóch córek.

Już w gimnazjum Gisèle była zaciekłą anarchistką i przyłączyła się do grupy, która pozostała po Maju 68. W wieku siedemnastu lat nastąpił kolejny zwrot – oświadczyła, że jest syjonistką. W latach siedemdziesiątych nie było we Francji wiele publikacji na temat losu Żydów za niemieckiej okupacji. Gisèle musiała się więc zadowolić publikacjami ogólnie opisującymi tamte czasy i pożerała je zachłannie. Wiedziała, że wielu z tych, co przeżyli, wyjechało do Izraela, a skoro jej babka zginęła, pragnęła spotkać żydowskie kobiety, które przeżyły te same doświadczenia. Przygotowywała się do emigracji do Izraela (alija).

Przez całą zimę 1976 roku intensywnie uczyła się hebrajskiego w Agencji Żydowskiej w Paryżu. Nauczyciel był nerwowym i drażliwym Izraelczykiem, a ona irytowała go ustawicznymi pytaniami i podkreślaniem błędów gramatycznych, które niekiedy robił przy trudnych czasownikach. Wzbudzała jednak ciekawość i okazała się jego najbardziej uzdolnioną uczennicą.

Pod koniec roku przestała przychodzić na zajęcia. Nauczyciel hebrajskiego zdziwił się i zaniepokoił, że mógł ją niechcący urazić podczas dyskusji w klasie. Minęło kilka tygodni, zbliżał się koniec kursu. Pojawiła się nagle, jeszcze bardziej zarozumiała, lecz ze smutkiem w oczach. Oznajmiła mu, że postanowiła przerwać naukę hebrajskiego. Powodem tej decyzji była wizyta Gisèle w Agencji Żydowskiej w celu przygotowania formalności do jej wyjazdu do Izraela. Dowiedziała się, że oczywiście może studiować na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie, lecz żeby zostać uznaną za Żydówkę, musi przejść na judaizm.

Gisèle zawsze wymagała od swego otoczenia, by uznawać ją za Żydówkę, i była dumna ze swojego nazwiska o bardzo żydowskim brzmieniu. Zawsze wiedziała, że jej matka, choć w pełni identyfikowała się z ojcem, była gojką. Wiedziała, że przynależność do religii żydowskiej zależała od tożsamości matki, lecz nie wzięła pod uwagę tego „małego szczegółu” biurokratycznego i uznała, że historia rodziny jej ojca będzie dla niej wystarczającym zaświadczeniem tożsamości. W swojej młodzieńczej niecierpliwości wyobraziła sobie, że wszystko samo się ułoży.

Bezczelnie zapytała się po francusku urzędnika Agencji Żydowskiej, czy jest wierzący, a ten odpowiedział przecząco. Nalegała: „Jak człowiek niewierzący, który uważa się za Żyda, może wymagać od innego, również niewierzącego, żeby zmienił wiarę, aby móc zostać uznanym za członka narodu żydowskiego w jego kraju?”. Urzędnik odpowiedział oschle, że takie jest prawo i poinformował ją również, że w Izraelu jej ojciec nie mógłby poślubić jej matki, gdyż jedynie ślub religijny jest uznawany za legalny. Gisèle nagle zdała sobie sprawę, że jest uważana za „bękarta narodowego”; że jest Żydówką jedynie we własnym mniemaniu, Żydówką według innych, skoro uważa się za syjonistkę, ale nie jest wystarczająco żydowska dla Państwa Izraela.

Kategorycznie odmówiła przejścia na judaizm, gdyż odczuwała awersję do wszelkiego rodzaju klerykalizmu. Poza tym znając procedurę konwersji, z jej formalizmem i hipokryzją, poczuła mdłości na samą myśl. Odezwał się w niej radykalny anarchizm i usunęła Izrael z listy swoich planów. Postanowiła, że nie wyemigruje do „państwa narodu żydowskiego” i przestanie się uczyć hebrajskiego.

Rozmowa z izraelskim nauczycielem przebiegała po francusku, ale zakończyła ją w dobrze akcentowanym hebrajskim: „Dziękuję za wszystko, szalom i być może do zobaczenia!” Nauczycielowi zdawało się, że dosłyszał w jej głosie intonację jidysz, którego również się uczyła. Więcej o niej nie słyszał aż do chwili, gdy ujrzał kilka lat później w renomowanej gazecie jej nazwisko, którym podpisany był artykuł krytykujący okupacyjną politykę izraelską. A przy nim zawód – psychoanalityk. Niektórzy francuscy Żydzi musieli ją okrzyknąć Żydówką nienawidzącą swojej tożsamości, a antysemici rozprawiali zapewne o jej typowo żydowskiej profesji.

Druga studentka nazywała się Larissa. Urodziła się w 1984 roku w małym miasteczku na Syberii. Na początku lat dziewięćdziesiątych, niedługo po upadku ZSRR, jej rodzice wyemigrowali do Izraela, gdzie zostali skierowani do nowo powstającego miasta w Górnej Galilei. Larissa dorastała w środowisku, gdzie mieszały się dzieci imigrantów i dzieci izraelskie. Integracja wydawała się pełna. Larissa władała hebrajskim jak prawdziwa sabra i odnajdywała się w codziennym izraelskim życiu. Oczywiście zdarzało się jej być nazywaną „Rosjanką” z powodu blond włosów, gdyż miejscowa młodzież często dokucza dzieciom nowo przybyłych imigrantów.

W 2000 roku, w wieku szesnastu lat, udała się do urzędu stanu cywilnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, żeby wyrobić pierwszy dowód osobisty. Urzędniczka bardzo miło ją przyjęła i poprosiła o wypełnienie formularzy. Gdy doszła do rubryki „narodowość” naiwnie spytała czy może wpisać „żydowska”. Po weryfikacji okazało się, że jednak nie. Będzie musiała pozostać „Rosjanką” jak jej matka i tak jak czasem ją w jej mieście obraźliwie nazywano. Później będzie opowiadać, jak to poczuła w tym momencie ból podobny do pierwszej miesiączki – ból wywołany przez naturę i od którego nie można się uwolnić.

Nie była jedyną młodą dziewczyną z tym piętnem w tej miejscowości. Niebawem powstało w gimnazjum stowarzyszenie „nieżydowskich dziewczyn”. Spotykały się, aby się wspierać, i postanowiły, że zamażą rubrykę narodowość w dowodzie osobistym, aby była nieczytelna. Niestety nie powiodło się i musiały żyć z tym oskarżycielskim dokumentem. Gdy tylko skończyły siedemnaście lat, szybko wyrobiły prawo jazdy, gdyż na tym dokumencie tożsamości nie widnieje narodowość kierowcy.

Przy okazji organizowanej do Polski podróży pod hasłem „powrotu do korzeni” i wizyt w obozach śmierci wynikł kolejny problem. Trzeba było dostarczyć do szkoły dowód osobisty, aby otrzymać paszport. Obawiając się, że cała klasa dowie się o jej sekrecie, oraz z powodu ograniczonych środków finansowych jej rodziców zdecydowała się zrezygnować z wycieczki. I tak, nie było jej dane odwiedzenie Auschwitz, który stopniowo zastępuje kibuc Massada jako miejsce pamięci i tworzenia się współczesnej tożsamości żydowskiej. Natomiast bez problemu została wcielona do wojska. Usiłowała wykorzystać swój szczególny narodowy status, żeby uzyskać zwolnienie, lecz władze wojskowe odmówiły.

Pod tym względem pobyt w armii dobrze jej zrobił. Gdy trzeba było złożyć przysięgę na Pismo Święte, zadrżała i łzy napłynęły jej do oczu. Na chwilę zapomniała o krzyżyku, który dostała od swojej babci ze strony matki, gdy jako dziecko opuszczała Rosję. W mundurze czuła przynależność do tego narodu i była już pewna, że jest uważana za stuprocentową Izraelkę, która zerwała z rosyjską kulturą swoich rodziców. Postanowiła spotykać się wyłącznie z chłopcami sabra i unikać Rosjan. Lubiła, gdy mówiono jej, że nie wygląda na Rosjankę pomimo podejrzanej blond czupryny. Pomyślała o przejściu na judaizm. Poszła nawet do wojskowego rabina, lecz w ostatniej chwili zrezygnowała. Nie chciała skazać matki na tożsamościową izolację, choć ta nie była szczególnie wierząca.

Po odbyciu służby wojskowej zamieszkała w Tel Awiwie i wtopiła się w pełni w to ruchliwe miasto. Wydawało się, że adnotacja w jej dowodzie nie ma już znaczenia i jej ciągłe poczucie niższości było czysto subiektywne. Czasami jednak w nocy, gdy była bardzo w jakimś chłopcu zakochana, ogarniał ją lęk – jaka żydowska matka zgodzi się na nieżydowskie wnuki jakiejś sziksy?

Rozpoczęła studia na wydziale historii na uniwersytecie. Czuła się tam dobrze i szczególnie lubiła atmosferę w kafeterii. Na trzecim roku zapisała się na zajęcia o nazwie „Narody i nacjonalizm w dzisiejszych czasach”. Powiedziano jej, że nauczyciel nie jest specjalnie wymagający i nie będzie się musiała bardzo wysilać. Później zrozumiała, że zupełnie coś innego przyciągnęło jej uwagę przy wpisywaniu się na listę.

Na pierwszych zajęciach wykładowca zapytał, czy wśród studentów jest ktoś, kto nie jest uznawany za Żyda przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Nikt nie podniósł ręki. Larissa obawiała się, że wykładowca, który wydawał się trochę zawiedziony, spojrzy w jej kierunku, ale on nie nalegał. Poza kilkoma nudnymi zajęciami, reszta bardzo ją wciągnęła; zaczynała rozumieć specyfikę polityki tożsamościowej Izraela. Powoli pojęła istotę sytuacji, które przeżyła. Widziała je teraz w innym świetle i zrozumiała, że w jej głowie, jeśli nie w genach, zaliczała się do ostatnich Żydów Państwa Izraela.

Pod koniec semestru, gdy trzeba było wybrać temat pracy zaliczeniowej, spytała wykładowcy na boku:

– Czy pamięta pan pytanie, które zadał pan na pierwszych zajęciach?

– O czym pani mówi?

– Spytał się pan, czy jest wśród nas ktoś, kto nie jest uznawany za Żyda. Powinnam była podnieść rękę, lecz nie ośmieliłam się.

I dodała z uśmiechem:

– Można powiedzieć, że nie miałam odwagi, żeby się wychylić.

– A więc proszę napisać o tym, co panią doprowadziło do takiego postępowania. Zachęci mnie to może do napisania książki o zagubionym narodzie, który chce uchodzić za tułający się naród-rasę.

Oddała w terminie pracę, za którą dostała doskonałą ocenę. To była ta kropla, która przełamała barierę obaw i nawyk odkładania na później.

Zapewne można się już domyślić, że wykładowca historii Larissy uczył również hebrajskiego Gisèle w Paryżu. W młodości był przyjacielem Mahmuda, technika dźwigowego, jak również drugiego Mahmuda, który został narodowym poetą palestyńskim. Był również zięciem Bernardo, anarchisty z Barcelony, i synem Szolka, komunisty z Łodzi. Jest autorem tej kłopotliwej książki, którą napisał między innymi, żeby pomóc zrozumieć ogólną logikę historyczną, na której można oprzeć te osobiste historie o tożsamości.

[1] Na temat wymyślenia fikcyjnej przeszłości zobacz E. Hobsbawm i T. Ranger (red.), Tradycja wynaleziona, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008.

[2] Cytowane w Patrick J. Geary, The Myth of Nations. The Medieval Origins of Europe, Princeton University Press, 2002, s. 7. Ten błyskotliwy esej pokazuje, jak kruche podstawy ma „etniczne” rozgraniczanie narodów w Średniowieczu, co w sposób błędny wykorzystywane jest w historiografii narodowej dzisiejszej Europy.

[3] Na temat tej debaty zobacz książkę Laurence J. Silberstein, The Postzionism Debates. Knowledge and Power In Izraeli Culture, New York, Routledge, 1999. Zobacz również rozdział “Le postsionisme: un débat historiografique ou intellectuel?” w mojej książce Les Mots et la Terre. Les intellectuels en Israël, Paris, Fayard, 2006, s. 247-287, oraz pracę Sébastiena Boussois, Israël confronté à son passé. Essai sur l’influence de la “nouvelle histoire”, Paris, L’Harmattan, 2007.

[4] Chodzi głównie o dwa eseje: Baruch Kimmerling, Zionism and Territory. The Socio-Territorial Dimension of the Zionist Politics, Berkeley, University of California Press, 1983, i Gershon Shafir, Land, Labor and the Origins of the Israeli-Palestinian Conflict, 1882-1914, Cambridge, Cambridge University Press, 1989.

[5] Zobacz Boaz Evron, Jewish State or Israeli Nation, Blomington Indiana University Press, 1995, i Uri Ram, “Zionist historiography and the invention of modern Jewish nationhood: the case of Ben Zion Dinur”, History and Memory, VII, 1, 1995, s. 91-124. Należy również dodać, że „Kanijczycy” byli pierwszymi w Izraelu, którzy podali w wątpliwość klasyczne paradygmaty historiografii syjonistycznej, ale opierali się w tej kwestii na bardzo słabych mitologicznych podstawach.

[6] Zobacz Benedict Anderson, Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Kraków, Wyd. Znak, 1997, i Ernest Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa, Difin, 2009.