Od Autora
Od Autora
Poznawszy dzieje Krystyny Skarbek, można by odnieść wrażenie, że próba
rekonstrukcji jej życia przynosi więcej pytań niż odpowiedzi. Przez
wiele lat to nazwisko było w naszym kraju praktycznie nieznane; mało kto
wiedział o jej wojennych zasługach. Przeciętny uczeń szkoły średniej,
zapytany o bohaterskich Polaków, którzy zasłużyli się w walce z hitlerowcami na wojennych frontach, wymieni pewnie generałów Sikorskiego
i Maczka. Wspomni ewentualnie o lotnikach z rozsławionego książką
Arkadego Fiedlera Dywizjonu 303. Może jeszcze przyjdą mu na myśl
kryptolodzy, którzy rozszyfrowali tajemnicę niemieckiej Enigmy, ale
konkretnych nazwisk raczej nie poda.
Od pewnego jednak czasu o Krystynie Skarbek zrobiło się głośno. W mediach pojawiła się informacja o filmie, jaki ma nakręcić Agnieszka
Holland, choć na razie ten projekt utknął chyba w jakiejś szufladzie;
podobnie zresztą jak złożony na Woronicza scenariusz serialu o losach
„ulubionej agentki Churchilla”. Bardzo trudno znaleźć materiały
dokumentujące jej istnienie – w końcu szpiedzy byli szkoleni tak, aby
nie pozostawiać po sobie żadnych śladów. Początkowo wszystko, co udało
mi się znaleźć, to były raptem dwa ręcznie napisane przez nią listy.
Dokładne odtworzenie losów Krystyny Skarbek bardzo utrudniają braki w dokumentacji archiwalnej, ponieważ wiele z tych dokumentów uległo – czy
to przypadkowemu, czy też intencjonalnemu – zniszczeniu w czasie działań
wojennych 1939–1945. Jakby słowa Winstona Churchilla: „A teraz podpalcie
Europę!” miały się okazać prorocze! Tym zdaniem premier Wielkiej
Brytanii, w nocy z 16 na 17 lipca 1940 roku, dał sygnał do utworzenia
Special Operations Executive, czyli Kierownictwa Operacji Specjalnych
(SOE). Równie dosłownie potraktowano potem dokumentację: spalono ją, by
nie zostało zbyt wiele śladów tej – jak sam brytyjski premier
sarkastycznie to ujął – „niedżentelmeńskiej wojny”. Podczas zamykania
siedziby SOE w Londynie pośpiesznie opróżniano biura i pozbywano się
całych stert papierów, które nagromadziły się przez tych pięć
gorączkowych, nerwowych lat. Wyrzucano je, często bez przeglądania albo
wręcz urządzając zawody, kto pierwszy wypełni kubeł na śmieci. Siedzibom
zamiejscowym nakazano odesłać dokumenty, które jeszcze istniały i mogły
mieć jakiekolwiek znaczenie. Wiele z archiwaliów nie przetrwało więc
wojny; zostały spalone przez zapobiegliwych agentów.
Czy jest szansa, że kiedyś odnajdą się jakieś zapomniane a ocalałe
dokumenty? To mało prawdopodobne, bo w lutym 1946 roku, zaledwie miesiąc
po połączeniu SOE i SIS, w dawnej siedzibie na Baker Street wybuchł
pożar, który doszczętnie zniszczył całe piętro. Pojawiły się spekulacje,
że łatwopalny materiał został tam z premedytacją podłożony i wiele
wskazuje na to, że to słuszna hipoteza. Któż jednak w gorączkowej
atmosferze tamtego okresu mógł wiedzieć, co było choćby w połowie tych
akt?
Jeżeli w istocie próbowano wtedy pozbyć się jakichś sekretów najwyższej
wagi, to powodzenie takich działań mogło być co najwyżej dziełem
przypadku. Weteran SOE, Angus Fyffe, sformułował podejrzenie, które
wcale nie wydaje się bezpodstawne:
„Nie mogłem uwierzyć, że archiwum zniszczono specjalnie, a jednocześnie
wiedziałem o dokumentach, które były istnymi bombami zegarowymi. Może i istnieje jakaś przyczyna wybuchnięcia tego pożaru, sam nie wiem, ale
wcale bym się nie zdziwił, gdyby zniszczono je specjalnie”1.
Tak czy inaczej, pożar na Baker Street stał się być może odpowiednim
zakończeniem dla historii, która rozpoczęła się pięć lat wcześniej
rozkazem Winstona Churchilla, aby „podpalić Europę”. Ocenia się, że
utracono w ten sposób około 85% zasobów, jakie w Londynie udało się
zgromadzić. Przez wiele dziesięcioleci nawet te smętne resztki akt,
które ocalały, pozostawały utajnione.
Dopiero od 2003 roku zaczęto je udostępniać badaczom, ale też nie
wszystkie. Skąpe materiały o Krystynie Skarbek, oznaczone sygnaturą: HS
9/612, przechowywane w Archiwum Narodowym (The National Archives) w Londynie, w niewielkim stopniu rzucają światło na jej wojenną
działalność. Sprawy nie ułatwia fakt, że Krystyna posługiwała się
wieloma dokumentami na różne nazwiska, takie jak: Krystyna Giżycka,
Christine Granville, Pauline Armand, Zofia Andrzejewska czy Maria
Kamińska, lub pseudonimami: „Madame Marchand”, „Folkstone” czy „Mucha”.
Archiwa brytyjskiego wywiadu – zgodnie z obowiązującymi w tej służbie
zasadami – pozostają tajne przez 75 lat od śmierci agenta, chyba że on
sam, za życia, ujawni dane o swej wywiadowczej przeszłości. Nawet jednak
w takim przypadku ujawniane archiwalia podlegają restrykcyjnemu
ocenzurowaniu.
Również komunistyczna ojczyzna Krystyny nie miała żadnego interesu w tym, aby hołubić i stawiać na piedestale angielską agentkę, która w nowej, zimnowojennej Europie mogła ponownie odegrać istotną rolę. Takim
ludziom raczej odbierano polskie obywatelstwo (jak na np. generałowi
Andersowi), niż obsypywano zaszczytami i umieszczano w panteonie
narodowych bohaterów. W efekcie o hrabiance Skarbek w Polsce praktycznie
zapomniano.
Dopiero kilka lat temu zainteresowanie jej osobą odżyło; być może
dlatego, że Andrzej Kowerski, główny orędownik obrony jej imienia, od
końca lat 80. spoczywa u boku swojej ukochanej na londyńskim cmentarzu
Kensal Green. Teraz ich – już wiecznej – miłości strzeże ulubiony
ryngraf Krystyny z jasnogórską Czarną Madonną, który przyjaciele
umieścili na nagrobku.
Ta książka nie jest biografią; to raczej opowieść o kobiecie, która
chciała żyć na swoich warunkach, i o czasach, w jakich przyszło jej
umrzeć. Była dumna, chciała być niezależna, a historie takich ludzi
rzadko kończą się happy endem. Wszelako śledząc losy Krystyny Skarbek,
jednego można być pewnym: była postacią nietuzinkową. Dlaczego
szpiegowała? Wyłącznie dla pieniędzy? Z miłości do ojczyzny? A może
rację miały angielskie brukowce, gdy po jej tragicznej śmierci w 1952
roku biły w oczy wielkimi nagłówkami: „As wywiadu, który szpieguje dla
każdego i w każdej wojnie!”?
Na to pytanie Czytelnicy muszą sobie odpowiedzieć sami.
Korzystając z tej sposobności, chciałbym podziękować Katarzynie
Rokickiej za pomoc w przetłumaczeniu z języka angielskiego dokumentów,
do których udało mi się dotrzeć. Bez Niej ta książka nie powstałaby tak
szybko ani w takim kształcie.
Świnoujście, 2013
D. Stafford, Tajny agent. Prawdziwa historia ukrytej wojny z Hitlerem, przeł. M. Łakomy, Warszawa 2007, s. 317. [wróć]
Rozdział I. Pakt Czterech
Rozdział I
Pakt Czterech
Nie możemy pozwolić na szarganie dobrego imienia Krystyny – powiedział
dobitnym tonem Andrzej Kowerski i spojrzał badawczo na trzech mężczyzn,
siedzących przy stole.
Spotkanie miało charakter nieformalny, by nie powiedzieć: konspiracyjny.
Jego uczestnikami, obok Kowerskiego, byli dwaj Anglicy i Belg,
wykształcony w Wielkiej Brytanii. Wszystkich panów łączyła – oprócz
aktywnego udziału w II wojnie światowej – wielka zażyłość z Krystyną
Skarbek, w niektórych kręgach znaną jako Christine Granville. Mężczyźni,
na których życiu odcisnęła ona mniej lub bardziej znaczące piętno,
pokiwali głowami, zgadzając się ze słowami kolegi.
– Wątpię, by można było stworzyć logiczny obraz jakiejkolwiek kobiety, a co dopiero mówić o kimś o takiej osobowości jak Krystyna – stwierdził
jeden z zebranych.
Słowa te padły z ust dowódcy legendarnych francuskich partyzantów
maquis, Francisa Cammaertsa, którego kilka lat wcześniej Krystyna
uwolniła z rąk gestapo podczas nie tyle brawurowej, co wręcz zuchwałej
akcji. Pozostałymi uczestnikami spotkania byli: jeden z licznych jej
kochanków, John Roper, i przyjaciel Patrick Howarth, który
prawdopodobnie też się w niej podkochiwał.
– My, jej przyjaciele, nie chcemy, aby stała się wyłącznie prasową
sensacją – Kowerski tłumaczył cele założonego właśnie Zespołu ds.
Ochrony Pamięci Krystyny Skarbek. – Będziemy bronić jej reputacji.
– Należy wszelkimi sposobami i środkami powstrzymać publikację
artykułów, pisanych przez dziennikarzy, którzy nigdy jej nie spotkali, a także wspomnień ludzi, którzy ją mało znali – zaproponował Cammaerts.
Miał na myśli choćby Williama Stanleya Mossa, którego córka Krystyna –
owoc jego małżeństwa z Zofią Tarnowską – otrzymała imię właśnie na cześć
przyjaciółki żony. Moss był wysokim, przystojnym i diabelnie
romantycznym poszukiwaczem przygód, miał literackie zacięcie i przyciągał uwagę bezpretensjonalną autoironią. „Świetnie wyglądał,
doskonale tańczył, był zabawny. Wspaniały towarzysz!” – wspominała jego
polska żona.
Poznali się w Kairze, gdzie Moss najpierw mieszkał w hotelu „Shepheard”,
ale wyprowadził się stamtąd, gdy w jego pokoju dostawiono łóżka i dokwaterowano obcych. Wkrótce doszło do zatargu, który Billy musiał
rozstrzygnąć nokautującym ciosem. Potem nocował w lokalu kontaktowym
SOE, mieszkaniu urządzonym w koszarowym stylu, które jego towarzysze
określali mianem Hangover Hall (Sala Kaca).
Zmusić takiego człowieka do czegokolwiek wbrew jego woli było nie lada
sztuką. W swoim dorobku miał już wspomnieniową książkę, opowiadającą o jego wyczynach na Krecie, gdzie wiosną 1944 roku porwał niemieckiego
komendanta wyspy, generała Heinricha Kreipe1. Moss zdążył
opublikować serię czterech artykułów w „Picture Post” pod znamiennym
tytułem Bohaterska Krystyna, zanim zabrał się za pisanie książki,
którą jego córka określiła powściągliwie: „Trudno ją nazwać hagiografią,
bo Krystyna święta nie była”.
Moss w jej przygodach wyczuł dobry temat nie tylko na książkę, ale także
na film. Główną rolę miała zagrać Sarah Churchill. Tak, tak, córka
samego Winstona, który nazwał Krystynę swoją „ulubioną agentką”. Ponoć
ten fakt przekonał aktorkę do przyjęcia tej roli. Moss jednak swojego
projektu nie zrealizował, a na jego zaniechanie być może miała wpływ
korespondencja z Włodzimierzem Ledóchowskim, który już w 1953 roku
przekonywał go: „Chyba niemożliwością jest, aby właściwie opisać
niezwykły charakter Krystyny, przedstawić ją jako anioła cnoty, pozbawić
erotyzmu”.
Prawdopodobnie z tego samego powodu akceptacji członków paktu nie
uzyskała również biografia Krystyny jego autorstwa, chociaż Christine
Cole, de domo Moss, uznała ją za „subtelną”. Skarbek potrafiła wytwarzać
magiczne ciepło, ale nie gnębiły ją wyrzuty sumienia, które innych
powstrzymywały od obdarzania miłością więcej niż jednej osoby naraz.
Urocza z natury i niezwykle lojalna w stosunku do przyjaciół, raniła
jednak czasami tych, których kochała najmocniej. Stan, jaki wywoływała w mężczyznach, trafnie oddał Włodzimierz Ledóchowski:
„Byłem nieprzytomny. Zazdrość ciskała mną. Co noc widziałem ją w objęciach Andrzeja. Byłem zazdrosny o każdy jej gest i uśmiech
przeznaczony dla niego, o każde słowo nie do mnie wypowiedziane. Gdy
wracałem wieczorem do domu, z zaciśniętymi zębami patrzyłem w niebo i wygrażałem gwiazdom w bezsilnej złości; tym samym gwiazdom, które
patrzyły na pierwszy nasz pocałunek”.
Zdawałem sobie sprawę, że gdybym miał tę kobietę dla siebie, z miejsca
rzuciłbym ją, z miejsca miałbym jej dość2.
Czy jednak na pewno? Ledóchowski, opowiadając potem o tej historii,
utrzymywał, że to on był obiektem adoracji. Skarbkównę opisał dość
złośliwie, sugerując, że poligamia była jej drugą naturą. Choć zdarzały
mu się też chwile szczerości:
„Kosztował mnie ten okres w Budapeszcie niesłychanie wiele nerwów –
przyznawał. – Świat zniknął mi sprzed oczu; pozostało tylko jedno, dla
czego warto było żyć – Krystyna. Ona, kochanka dwóch mężczyzn,
okłamująca każdego z nas. Po stokroć pragnąłem wybrnąć z tej sytuacji,
oderwać się od tego splotu i nie mogłem, bo stale ta słaba strona woli
podszeptywała mi rozwiązanie wygodniejsze: przecież za parę dni idziesz
do Polski i będziesz ją miał dla siebie”3.
Krystynę zawsze otaczało kółko wielbicieli, których wabiła, nawet jeśli
niektórych określała mianem „wiernych psów”. Część z nich była w niej
zakochana, mimo że ich miłość pozostawała nieodwzajemniona. Innym
oddawała się niemal impulsywnie. „Zawsze mogliśmy rozpoznać tych, którzy
zostali »pobłogosławieni«; mieli to »coś« we wzroku” – przyznawał z nutką zazdrości jeden z członków paktu.
Hrabia Ledóchowski dotrzymał słowa danego kolegom i nie opublikował
maszynopisu (choć korzystała z niego Clare Mulley, pisząc swoją książkę
The Spy Who Loved).
W podobny sposób zniechęcano profesora Michaela R.D. Foota, któremu
jednak udało się w 1966 roku wydać monografię SOE in France. Uzyskał
on dostęp do tego, co pozostało z archiwów Kierownictwa Operacji
Specjalnych, łącznie z aktami personalnymi agentów. Mimo że jemu samemu
nieraz bardzo skutecznie utrudniano rozmowy z tymi, którzy działali w SOE, to należy uznać, że jego opracowanie stworzyło podwaliny tego, co
dzisiaj możemy nazywać studiami nad SOE.
Jeśli okazywało się, że przyjaciele Krystyny nie są w stanie zablokować
publikacji książki o niej, natychmiast podejmowali działania mające na
celu zdyskredytowanie wartości takiej pozycji. Tak było w przypadku
książki Edwarda Spiro (publikującego pod pseudonimem E.H. Cookridge),
którego wspomnienia dotyczące Christine Granville wykpił Francis
Cammaerts. „Wziął na warsztat historię, która miała pięć tysięcy słów, i rozdmuchał ją do pięćdziesięciu tysięcy” – wspomina w nagraniu z Muzeum
Wojny. Inna sprawa, że They Came from the Sky Cookridge’a zawiera
bardzo interesujące opowieści i detale, które jednak trudno zweryfikować
czy dotrzeć do ich źródła; przykładem może być cytat z wywiadu dla BBC,
w którym Krystyna opisywała epizody ze swojej młodości.
Mimo że melodramatyczna śmierć Krystyny, w połączeniu z jej szpiegowską
przeszłością, była dla mediów łakomym kąskiem, to Paktowi Czterech
udawało się przez kilka dekad wyciszać hałas wokół Skarbek. Wszak
zobowiązali się, że do końca życia będą strzec jej dobrego imienia. Jak
to robili? Podobno straszyli wydawców, wykorzystywali swoje znajomości,
by wstrzymywać publikację „podejrzanych” artykułów prasowych. Z powodzeniem tworzyli swoistą, przyjacielską blokadę informacyjną.
Późniejszy biograf Skarbkówny, Jan Larecki, zauważa:
„Trudno się oprzeć wrażeniu, że współtowarzysze Krystyny byli w pewnym
sensie brązownikami jej losów. I mieli sporo racji w swych poczynaniach,
bo w jej niezbyt długim życiu było wiele bohaterskich czynów. Ale nie
tylko – w końcu była tylko kobietą, której wybacza się wiele”4.
Anna Rey Konstantowa Potocka opisuje historię przemytu z okupowanej
Polski do Budapesztu karabinu przeciwpancernego, który wzbudzał
zainteresowanie wszystkich europejskich wywiadów. Skrzynię z tą bronią
ukrył po kampanii wrześniowej Ludwik Popiel, który potem, w 1940 roku,
jeden jej egzemplarz przetransportował na Węgry. Jeszcze długo po wojnie
inni ludzie przypisywali sobie jego przygody, zasługi i medale.
„Będąc w Kanadzie, pytałam go o powód milczenia – wspominała. –
Odpowiedział, że jego kuzyn i przyjaciel, Andrzej Kowerski, kochał się w Krystynie Skarbek i prosił Ludwika, by o jej działalności nie mówić,
gdyż to, co ona zrobiła w Budapeszcie, stawiałoby ją w złym świetle.
Więc Ludwik milczał – noblesse oblige”5.
Pierwszą osobą, której udało się sporządzić w miarę pełną, aczkolwiek
zawierającą liczne nieścisłości faktograficzne biografię Skarbek, była
Madeleine Masson. Na początku lat 50. przez przypadek poznała Krystynę
podczas rejsu z Capetown do Southampton. Masson płynęła jako pasażerka
promu „Winchester Castle”, a Polka była jej stewardesą. Ponad
dwadzieścia lat później, pod dyktando Paktu Czterech, powstało jedyne –
przez długi czas – opracowanie na temat Krystyny Skarbek, zatytułowane
A Search for Christine Granville.
Co takiego w postępowaniu Krystyny należało ukryć, czego nie można było
wybaczyć? I czy za te zatajenia na temat „milady” odpowiada tylko
czwórka jej „muszkieterów”? Madeleine Masson w podsumowaniu swojej
książki stwierdza, że maszynopis, ze względów bezpieczeństwa, został
przesłany do Foreign and Commonwealth Office i tam
sprawdzony6. To właśnie Ministerstwu Spraw Zagranicznych
Wspólnoty Brytyjskiej podlega m.in. tajna służba wywiadowcza Wielkiej
Brytanii – Secret Intelligence Service (SIS), która w masowej
świadomości (zwłaszcza dzięki filmom o Jamesie Bondzie) znana jest jako
MI6.
Co w maszynopisie zostało potraktowane czarnym markerem – tego nie
dowiemy się pewnie nigdy. Może przy okazji premiery filmu, jaki ma
powstać na podstawie książki, autorka uchyli rąbka tajemnicy, o ile nie
istnieje jakaś klauzula, która jej tego zakazuje. Dlaczego? Ponieważ
Skarbek nie tylko pracowała dla brytyjskiego wywiadu; ona była jednym z najlepszych jego szpiegów. Pewien agent, z którym pracowała, powiedział
o niej: „Ta prawie hipnotyzująca siła, którą oddziaływała na mężczyzn,
była mieszanką świeżości, flirtu, uroku i tej niezwykłej osobowości,
którą – jak latarkę – mogła wyłączać i włączać, kiedy chciała,
oślepiając wszystkich jej światłem”7.
Zachowało się trochę jej fotografii, ale niezwykłe jest to, że na prawie
każdym ze zdjęć wygląda jak inna osoba. Czasami spogląda z pewnością
siebie gwiazdy filmowej, pełna wdzięku i świadomości swojej urody; innym
razem widać tylko czar i radość. Mogła wyglądać na osobę bez trosk i pełną życia albo zamyśloną i wycofaną w siebie; potrafiła robić wrażenie
delikatnej i subtelnej albo figlarnej i kokietującej.
W uzyskiwaniu niektórych z tych póz na pewno pomagały jej przepiękne,
czarne włosy, upinane na różne sposoby: raz spływały jej po ramionach
ciemną falą, innym razem zwijała je misternie w kok, odsłaniając
zgrabne, cudownie małe uszy. Uderzające były również jej delikatne rysy
i niewiarygodnie biała karnacja. „Zastanawiała mnie jej gracja i sposób
poruszania się”. Myślałam, że może była baleriną, której w życiu się nie
powiodło – przypomina sobie Madeleine Masson8.
Długo pokutowało przekonanie, że tak jak wojny i rewolucje są domeną
mężczyzn, tak i wywiad powinien stanowić obszar dla nich zarezerwowany.
SOE wyłamało się z tego schematu – jako jedna z niewielu organizacji
czasu wojny umożliwiała kobietom działanie na linii frontu w tym samym
zakresie, co mężczyznom.
Agentki szkolono nie tylko na kurierki i radiotelegrafistki; w kilku
przypadkach stały się nawet przywódczyniami ruchu oporu – znanymi we
Francji jako reseaux. W sytuacji gdy coraz więcej mężczyzn zaczęło
podlegać STO (przymusowej pracy w Niemczech), młode kobiety miały tę
przewagę, że mogły się poruszać niemal bez ograniczeń i bez wzbudzania
większych podejrzeń.
Oczywiście, kurierki wykonywały równie ważne zadania, przenosząc między
członkami ruchu oporu pieniądze i informacje dotyczące naboru i zrzutów
broni. Od momentu lądowania w Normandii, kobiety brały też udział w organizowaniu zasadzek na niemieckie oddziały, a także w akcjach
sabotażowych, organizowanych na coraz większą skalę. Kurierzy byli
niezbędni z powodu cenzurowania przesyłek pocztowych, a rozmowy
telefoniczne musiały być wtedy zamawiane przez operatorów, którzy
zazwyczaj je podsłuchiwali. Każdy, kto chciał wysłać telegram lub
zamówić rozmowę, musiał też wylegitymować się dowodem tożsamości.
Domingo Pastor Petit w książce Kobieta szpieg przedstawia dość
dokładnie zasady używania kobiet w wywiadzie; wgląd w nie uzyskał za
pośrednictwem wyższego funkcjonariusza brytyjskiej tajnej służby,
którego nazwiska zdecydował się nie ujawniać:
„Wykorzystujemy je z rozwagą. Niezbyt lubimy korzystać z ich usług, ale
jednocześnie potrzebujemy ich. Ogólnie rzecz biorąc, są dobre w charakterze podwójnych agentów na naszym żołdzie. Uważam, że dobrą
agentką jest ta, która dostarcza więcej informacji, niż ich ujawnia
nieprzyjacielowi. Agentka, którą wysyłam za granicę, musi wiedzieć, że
jedynie wtedy uzyska ważne informacje, kiedy ujawni inne
nieprzyjacielskiej tajnej służbie. Kiedy zostanie schwytana, zawsze może
powiedzieć, że pracuje dla wrogów Zjednoczonego Królestwa. Mężczyźni
łatwiej uzyskują informacje, ale to nie oznacza, że mogą je nam z równą
łatwością przekazać. Sześćdziesiąt procent mężczyzn nie wraca z zadania;
kobiety są chytrzejsze i na ogół mają więcej szczęścia”9.
Bernard Newman w swojej monografii The World of Espionage przyznaje,
że „[…] nikt nie może pochwalić się taką odwagą jak one. W mojej
książce mówiłem o dzielnych kobietach, które we Francji skakały ze
spadochronem, by wziąć udział w walkach Résistance. W większości były
specjalistkami od radiotelegrafii. To ich tradycja. Pogardza się nimi
jako agentkami, ale jako specjalistki od łączności są
bezkonkurencyjne”10.
Kierownictwo Operacji Specjalnych widocznie nie podzielało tej opinii,
skoro w ciągu czterech lat tylko do Francji wysłało 393 kobiety, spośród
których śmierć poniosły aż 102 agentki. Wszystkie przeszły takie samo
szkolenie jak mężczyźni, włączając w to walkę wręcz, obsługę broni
palnej i wykorzystywanie ładunków wybuchowych. Nie istniał żaden system,
według którego działały.
Jakakolwiek oficjalna rekrutacja nie wchodziła w grę, ponieważ kluczowe
znaczenie miało zachowanie całej procedury w ścisłej tajemnicy. Zamiast
tego w dyskretny sposób informowano rozmaite organizacje zbrojne, że
poszukiwane są kobiety znające języki obce, które byłyby zainteresowane
służbą specjalną. Doświadczenia Yvonne Baseden, które przywołuje David
Stafford, mogą posłużyć jako modelowy przykład takiego postępowania:
„Słuchając przemówień de Gaulle’a, pomyślałam, że mogłabym dowiedzieć
się, czy mogę ze swojej strony coś zrobić. Poszłam do ministerstwa,
gdzie poinformowano mnie, że mogą być zainteresowani współpracą i że mam
poczekać. Po chwili jednak dowiedziałam się, że ze względu na ojca
Anglika i moje podwójne obywatelstwo nie mogą mnie zatrudnić ani w żaden
sposób pomóc mi w przystąpieniu do francuskich organizacji. To było
wszystko ze strony Wolnych Sił Francuskich.
Odeszłam więc i przemyślałam wszystko jeszcze raz. Pamiętam, jak mój
ojciec opowiadał mi, że w czasie I wojny światowej był kurierem, a później także jednym z pierwszych pilotów Królewskiego Korpusu
Lotniczego (Royal Flying Corps), zatem pomyślałam, że wstąpię do
Kobiecych Królewskich Sił Powietrznych (WRAF). Pełniłam różne role w Ministerstwie Lotnictwa (Air Ministry), pracowałam jako sekretarka
podpułkownika lotnictwa tego departamentu, a także dla Francuzki, która
wykonywała zadania polowe dla SOE. Nie słyszałam wcześniej o SOE, ale
najwyraźniej powiedziano jej, że jeśli spotka kogoś, kto będzie nadawał
się do współpracy, ma o tym powiadomić. Tak właśnie trafiłam do tej
organizacji”11.
Do coraz szerszej polityki rekrutacyjnej kobiet przez SOE przyczyniały
się też sukcesy dwóch z najwcześniej zrekrutowanych agentek. Pierwszą z nich była właśnie Krystyna Skarbek, jedna z najodważniejszych i najdłużej działających agentek SOE. Druga to Virginia Hall, która dzięki
swojemu amerykańskiemu obywatelstwu prowadziła działalność szpiegowską
pod przykrywką korespondentki „New York Timesa” do listopada 1942 roku.
Tajna siatka wywiadowcza SIS działała cicho i spokojnie, natomiast akcje
sabotażowe SOE z definicji były głośne i przyciągały uwagę Niemców,
dlatego między SOE a SIS często miał miejsce konflikt interesów.
Oficerowie SIS (lub MI6) uważali siebie za profesjonalistów, obecnych w branży od dziesięcioleci, podczas gdy do SOE należeli „amatorzy” i „żółtodzioby”. Zawodowy brak zaufania ze strony SIS ocierał się niekiedy
o absurd, a najlepszym tego przykładem był przypadek brata sławnego
ministra niemieckiego, Gottfrieda Reinholda Treviranusa, którego znał
hrabia Ledóchowski:
„Był on z nami na statku «Warszawa» i swoim wyglądem, przypominającym
wychudzonego bociana, wzbudzał powszechną wesołość i zainteresowanie.
Ponieważ mówił dobrze po niemiecku, co jest rzeczą co najmniej
niecodzienną u Anglików, mogłem się z nim doskonale porozumieć, toteż
dowiedziałem się niektórych interesujących szczegółów z jego życia.
Matką jego była Angielka, a dziwnym zrządzeniem losu on – brat ministra,
hakatysty niemieckiego – poszedł za głosem krwi swych przodków po
kądzieli i stał się Anglikiem.
Znając doskonale język niemiecki, zgłosił się do usług swego rządu w Intelligence Service. Przed wojną mieszkał w Kenii, a po jej wybuchu
pracował na Bałkanach. Później, jako obserwator angielski, znalazł się w Finlandii, obecnie zaś w jakiejś misji wraca znów do Kenii. Kolekcja
paszportów, jaką mi pokazywał, świadczyła rzeczywiście o jego dość
rozległych stosunkach. Miał nawet paszport polski na nazwisko fikcyjne,
który umożliwił mu podróż naszym statkiem.
Byłem przekonany, że władze angielskie odniosą się do niego z ogromnym
szacunkiem, że od razu poczynią mu wszelkiego rodzaju ułatwienia.
Tymczasem jakież było moje zdziwienie, gdy Anglik nagle znikł z naszego
namiotu. Wrócił potem wściekły, klnąc Anglików i Dwójkę w sposób dość
nieparlamentarny. Potem powtórnie znikł, jak się okazało, w obozie
koncentracyjnym dla podejrzanych. Znacznie później spotkałem go dopiero
w Jerozolimie, dokąd po paru miesiącach, po dość długich badaniach, udał
się, wypuszczony ostatecznie przez zbyt ostrożnych lub też głupich
oficerów Dwójki angielskiej”12.
Christopher Montague Woodhouse, który działał w ruchu oporu na
Peloponezie, wspominał potem, jak Grecy często komentowali jaskrawe
sprzeczności w taktyce brytyjskiej: „Jeśli trzech brytyjskich oficerów
powie ci dokładnie co innego, to wcale nie znaczy, że któryś z nich się
myli albo że jest mało zorientowany. Oznacza to tylko, iż sprawa jest
bardziej zawikłana i sięga dalej, niż z początku
przypuszczano”13.
Co skłoniło Krystynę do pracy w wywiadzie? Zdaniem jednej z sekretarek
SOE, którą wykorzystywano nie tylko do pracy biurowej, działalność
agentki nie miała w sobie nic z tego, co wyobraża sobie przeciętny
zjadacz chleba, wychowany na literaturze szpiegowskiej. David Stafford
przytacza wypowiedź Noreen Riols, która stwierdziła:
„Nie uważam, żeby życie szpiega było choćby w niewielkim stopniu tak
romantyczne, jak przedstawiają to książki. Nie było tam przyjęć z koktajlami ani przystojnych szpiegów z długimi cygarniczkami, ujmujących
całe otoczenie. Była to proza życia, często bardzo trudna. Nie, nie było
w tym ani krzty romantyzmu”14.
Wywiad brytyjski nie prowadził werbunku wśród kobiet pokroju Maty Hari.
Oczywiście, były sytuacje, w których agentki, aby uniknąć
niebezpiecznych konsekwencji, musiały uciekać się do swojego kobiecego
wdzięku. Świadkiem takiego zachowania Krystyny Skarbek był Włodzimierz
Ledóchowski:
„Widzę teraz, że coś szepcze żandarmom, że o coś ich prosi. Staram się
usłyszeć, o co chodzi. Tak, rozumiem, ze strzępków rozmowy domyślam się
treści. Krystyna wygrywa swoje atuty, korzysta z ciemnej nocy, by
pozwolić swoim włosom musnąć twarze żandarmów. Już rozmawiają z nią
łagodniej, już jest dla nich kobietą, a nie zbiegiem i szpiegiem”15.
Agentki nie były także dziewczynami Bonda w dzisiejszym tego słowa
znaczeniu, ekspertkami w jujitsu, karate lub innych sztukach walki.
Spośród nich wszystkich Violette Szabo, chłopczyca, która zawsze
pragnęła być lepsza w ćwiczeniach fizycznych od brata, była
najprawdopodobniej najsilniejsza i najbardziej atletycznie zbudowana.
Krystyna nie ustępowała jej na tym polu. Chociaż szczupła, była świadoma
tego, że musi być fizycznie sprawna. Była niebywale wytrzymała, nie
wspominając już o jej harcie ducha. Paola Del Din pracowała nad swoją
kondycją podczas przepraw przez Alpy z ojcem, który był żołnierzem. Co
ciekawe, w tamtym czasie młode kobiety raczej zniechęcano do jazdy na
rowerze, gdyż mogło to skutkować zbyt umięśnionymi udami i łydkami.
Potwierdzają to wspomnienia dowódcy szwadronu, opublikowane w „Sunday
Express” z 11 marca 1945 roku:
„Interesującą rzeczą w tych dziewczętach jest to, że nie są one
krzepkimi, młodymi kobietami o końskich twarzach z męskimi podbródkami.
Są to ładne, młode dziewczęta, które wyglądałyby skromnie i słodko w krynolinach. Niektóre były kształcone w klasztornych szkołach, inne
ukończyły szkoły w Szwajcarii. Odwaga, inteligencja i duże możliwości
adaptacyjne są ich najważniejszymi atrybutami. Muszą posiadać te cechy,
jeżeli chcą uchodzić za służące ze wsi albo sprytne
paryżanki”16.
Mimo to Niemcy wiele z nich schwytali, a następnie osadzili w obozach
koncentracyjnych. Część została zamordowana, a tylko nieliczne zdołały
przeżyć to piekło. Wśród nich była Krystyna Skarbek, a zawdzięczała to
swojej bezczelnej brawurze, stalowym nerwom i… tak zwanemu fartowi,
czyli po prostu nieprzeciętnej osobowości. Nasz super szpieg Zbigniew
„Rygor” Słowikowski przyznawał: „Najważniejszą bronią natomiast jest sam
charakter człowieka, jego wiedza i doświadczenie, inteligencja, spryt i stanowczość, opanowanie i odwaga, znajomość psychiki ludzkiej, a przede
wszystkim – szczęście”17.
Krystyna określała te cechy mianem „instynktu psa”. „Przekonałam się o tym przed wojną, podczas letnich wakacji – opowiadała Jadwidze
Karbowskiej. – Wyobraź sobie dom pełen młodzieży, pootwierane okna.
Pewien oficer doszedł do wniosku, zupełnie niepotrzebnie, że jest we
mnie zakochany. Zaczął mi robić sceny zazdrości, zanim jeszcze się
oświadczył. Odmówiłam. Tego dnia był jakiś nieswój. Siedząc na kanapie w salonie, podczas ożywionej rozmowy, zmieniłam nagle pozycję, to znaczy
podciągnęłam w górę kolana, obejmując je rękami. Nie umiem powiedzieć
dlaczego. W tym momencie zza okna padł strzał. Dostałam w kolano zamiast
w serce”18.
Przykłady zachowania przez Krystynę przysłowiowej zimnej krwi można
mnożyć. Jeden z takich przypadków, kiedy Skarbkówna nie straciła głowy,
opisywał Włodzimierz Ledóchowski:
„Wojna zastała Krystynę w Anglii. To dzielna dziewczyna. Wyjechała z fałszywym paszportem, wyrobionym jej przez naszą organizację, do Włoch i stamtąd, po załatwieniu spraw z Paryżem, wracała do Polski tą samą
drogą, obładowana różnymi papierami, instrukcjami i materiałem
propagandowym. Głowę sobie łamała, jak przewieźć te papiery przez
granicę, gdy do wagonu, w którym siedziała, wszedł gestapowiec. Jechała
z Wiednia do Krakowa. W trakcie rozmowy z oficerem poprosiła go, żeby
był tak uprzejmy i ukrył jej paczkę herbaty, którą wiezie dla chorej
matki. Oficer z gotowością dżentelmena spełnił jej prośbę i schował
herbatę do swojej walizki, nie domyślając się nawet, że w paczce ukryte
były wszystkie kompromitujące dokumenty”19.
Niestety, prawda była taka, że kobiety jej profesji, nie służąc w mundurach, nie podlegały prawom konwencji genewskiej. Jeżeli zostały
złapane, prędzej czy później skazywano je na śmierć. Ich jedyną nadzieją
było zaprzeczenie temu, że miały cokolwiek wspólnego z działalnością
szpiegowską. Na przykład Didi Nearne udało się przekonać Niemców, że
przekazała informacje biznesmenowi, nie mając pojęcia o tym, że pracuje
on dla Brytyjczyków.
Jeżeli ta gra zawiodła, członkowie niesławnego komanda śmierci Hitlera
czuwali nad tym, aby wszyscy schwytani agenci zostali rozstrzelani –
wielu z nich nawet w ostatnich miesiącach wojny. W wiadomościach
nadanych przez Wehrmacht 7 października 1942 roku, kilka dni po napaści
aliantów na Dieppe, można było usłyszeć:
„W przyszłości terroryści i sabotażyści alianccy, zarówno brytyjscy, jak
i inni, którzy nie zachowują godności żołnierskiej, ale okazują swoją
bandycką naturę, będą tak właśnie traktowani przez niemieckie oddziały,
będą eliminowani z całkowitą bezwzględnością w walce i gdziekolwiek się
pojawią”.
Ba, 18 października tego samego roku z kwatery Hitlera wyszedł
komunikat:
„Rozkazuję zatem, że od dnia dzisiejszego wszyscy przeciwnicy,
zaangażowani w tak zwane operacje komandoskie w Europie i Afryce, nawet
kiedy są oni ubrani w mundury i posiadają lub nie posiadają broni, mają
zostać zlikwidowani i ani jeden nie powinien pozostać przy życiu. Jest
bez znaczenia, czy zostali oni przerzuceni statkami, samolotami, czy
skoczyli ze spadochronami. Nawet jeśli osoby te poddadzą się, kiedy
zostaną wykryte, mają zostać potraktowane bez pardonu”.
Dodatkowa dyrektywa, która towarzyszyła głównemu rozkazowi, brzmiała:
„Zostałem zmuszony, aby wydać rozkaz zniszczenia wszystkich wrogich
oddziałów dywersyjnych i nieposłuszeństwo wobec tych rozkazów będzie
surowo karane (…). Dla wroga musi stać się jasne, że wszystkie
sabotujące oddziały zostaną zlikwidowane, bez wyjątku, do ostatniego
człowieka. Oznacza to, że ich szanse przeżycia maleją do zera. Jeżeli
będzie konieczne, aby ze względu na przesłuchanie oszczędzić jednego lub
dwóch ludzi, powinni zostać oni rozstrzelani natychmiast po
przesłuchaniu. Ten rozkaz jest przeznaczony tylko dla dowódców i nie
powinien nigdy wpaść w ręce wroga”.
Wydostawanie agentów po zakończeniu misji było równie istotne, jak
przerzucenie ich na miejsce akcji. Niektórzy nigdy z niej nie powrócili.
Średnia przeżywalności agentów SOE, działających w Europie za linią
wroga, wynosiła od 60 do 70 procent. Było to więcej niż oficjalne
szacunki, które określały tę wartość na 50 procent, i znacznie więcej
niż wynosił ten sam wskaźnik dla załóg bombowców.
Nie zmienia to faktu, że jednak było to bardzo ryzykowne zajęcie. Czym
zatem kierowała się Krystyna? Co powodowało córką hrabiego, że wybrała
takie życie? Czy była to jej samodzielna decyzja? A może po prostu
została zmuszona do wyboru mniejszego zła, tak jak w przypadku słynnego
podwójnego agenta Krzysztofa Starzyńskiego:
„[…] miałem dwadzieścia lat, zazdrościłem starszym kolegom szkolnym,
którzy już brali udział w akcjach bojowych Polski Walczącej, i rówieśnikom uczestniczącym teraz w powstaniu z bronią w ręku – przyznał
po latach. – Wierzyłem oficerowi wywiadu, koledze mojego Ojca i stryjów,
że ten wróg, który właśnie wkraczał na ziemie polskie pod maską
sprzymierzeńca, jest nie mniej groźny od hitlerowskich najeźdźców.
Zgodziłem się, żeby zostać «kretem» wywiadu Polski
Podziemnej”20.
Wiadomo – o czym jeszcze będzie mowa – że Krystyna znała, a prawdopodobnie również romansowała z Ianem Flemingiem, twórcą przygód
Jamesa Bonda. Podobno postać Vesper Lund, bohaterki pierwszej książki
cyklu, była wzorowana na polskiej hrabiance. Ciekawe, ile prawdy było w pożegnalnym liście z powieści Casino Royale, gdzie autor uczynił z Vesper podwójną agentkę?
„Jestem agentką MGB. Tak, jestem podwójną agentką rosyjską. Zwerbowali
mnie rok po wojnie i odtąd pracuję dla nich. Zakochałam się w Polaku z RAF-u. Kochałam go aż do poznania ciebie. Możesz się dowiedzieć, kim
był. Dostał dwa razy Distinguished Service Order za odwagę, a po wojnie
przeszkolił go M. i zrzucono go z powrotem do Polski. Złapali go i torturami wiele z niego wydobyli, także i o mnie. Trafili do mnie i powiedzieli mi, że go pozostawią przy życiu, jeśli ja będę dla nich
pracować. Nic o tym nie wiedział, ale pozwolili mu pisać do mnie. List
przychodził co miesiąc piętnastego. Okazało się, że nie mogę przestać.
Nie zniosłabym myśli o tym, że nadejdzie piętnasty bez jego listu.
Znaczyłoby to, że ja go zabiłam. Starałam się dawać im jak najmniej.
Musisz mi wierzyć. […] W czasie pierwszej kolacji, którą jedliśmy
razem, mówiłeś mi, jak ten Jugosłowianin, któremu udowodniono zdradę,
powiedział: «Poniosła mnie światowa zawierucha». To jedyne moje
usprawiedliwienie. To i miłość do człowieka, któremu starałam się
ratować życie”21.
Nic nie wiadomo, aby jej ukochany, Andrzej Kowerski, miał takie kłopoty,
w przeciwieństwie do brata Krystyny, też Andrzeja, który w latach
1948–1949 został osadzony w więzieniu we Wronkach za „niesłuszne klasowo
pochodzenie”. Trudno o lepszy powód do szantażu agenta. Czyżby zatem coś
było na rzeczy? Jeśli spojrzy się z pewnej perspektywy, stopień
sowieckiej penetracji wśród agentów działających w Wielkiej Brytanii
osiągnął stopień plagi. Kompetentni dziennikarze ujawniali nazwiska
zdrajców, którym po ich zdemaskowaniu… darowywano winy.
Procesy o zdradę i związany z tym rozgłos, który mógłby obnażyć więcej
zrakowacenia, zostały zaniechane w wyniku tego dość niezwykłego, ale
dobrze obliczonego precedensu. Duże znaczenie miała prawdopodobnie chęć
zachowania obrazu brytyjskiej integralności, tak utrwalonego w światowej
opinii. Czy Krystyna Skarbek była ofiarą tej „strategii ukrywania”, o której – z racji swych kontaktów – Fleming z pewnością wiedział?
Wprawdzie spóźnione dochodzenia z lat 80. objęły 41 osób, z czego 21
wypadków uznano za udowodnione, ale przecież już w roku 1948 brytyjska
służba bezpieczeństwa ustaliła, że 16 podejrzanych było ponad wszelką
wątpliwość agentami wywiadu sowieckiego. Wielu z nich było wysokimi
urzędnikami w Foreign Office i w wywiadzie. Znalazł się na tej liście
asystent pułkownika Harolda Perkinsa w SOE – kapitan Armant Uhren, który
miał pod swoją pieczą sprawy polskie. Wraz z innym agentem został
aresztowany przed końcem wojny i skazany na siedem lat
więzienia22. Czy dlatego Krystyna musiała zginąć?
Dlaczego kobiety zgadzały się podejmować tak niebezpieczne zadania?
Najczęściej ludzie parający się taką działalnością opowiadali, że
chcieli coś zrobić dla kraju, aby w ten sposób mieć swój wkład w obalenie hitlerowskiej Rzeszy. Żeby służyć za liniami wroga, potrzebna
była odwaga i poświęcenie innego kalibru niż na froncie, a cechą łączącą
wszystkie kobiety-agentki była niezłomna determinacja, aby brać czynny
udział w zadawaniu wrogowi prawdziwych szkód.
W przypadku Violetty Szabo był to gniew na wieść o śmierci
męża-legionisty pod El-Alamejn. W podobny sposób zwerbowany został
Francis Cammaerts, jeden z wyróżniających się we Francji agentów. Przed
wojną był on zarejestrowany jako osoba odmawiająca służby wojskowej ze
względu na przekonania, ale po tym, jak jego brat zginął, pełniąc służbę
w RAF-ie, zmienił zdanie:
„Z wielu przyczyn postanowiłem, że powinienem włączyć się w walkę z faszyzmem, z którym walczył cały naród. Próbowałem znaleźć dziedzinę, w której moje talenty zostałyby dobrze wykorzystane. Jednym z nich była
znajomość języka francuskiego, w związku z czym skontaktowałem się z Harrym Ree, który był moim przyjacielem, działającym w służbie
wywiadowczej. Zgodził się załatwić mi przesłuchanie. Polecono mi, abym
udał się na Northumberland Avenue, gdzie w jednym z pomieszczeń będzie
na mnie czekał oficer. Cała rozmowa toczyła się w języku francuskim
[…]”23.
Prawie w każdym przypadku agentki prawdę o naturze swojej pracy musiały
ukrywać przed przyjaciółmi i rodziną. Paola Del Din była wyjątkiem, gdyż
w niebezpiecznej, samotnej podroży przez niemieckie linie frontu we
Florencji i w skontaktowaniu się z SOE pomagała jej matka. W kilku
przypadkach, na przykład u Odette Sansom i Violette Szabo, służba
oznaczała porzucenie małych dzieci. Ale kobiety, które podejmowały tę
niesamowicie trudną decyzję, podchodziły do tego w taki sam sposób, jak
mężczyźni – po prostu był to czas, kiedy służba krajowi była
najważniejsza.
Co było niezwykłe, to wiek tych dziewcząt. Paola Del Din wyruszyła do
Florencji na cztery tygodnie przed 21. urodzinami. Violette Szabo miała
tylko 23 lata, kiedy została zrzucona we Francji; Peggy Knight była
24-latką, kiedy rozpoczęła swoją misję, ledwie o rok starsza była Alix
d’Unienvielle. Paddy O’Sullivan, Pearl Whitehintgton, Noor Inayan Khan,
kiedy zostały wysłane za linie wroga, liczyły odpowiednio 26, 27 i 29
lat.
Nie powinno dziwić ani szokować, że pojawienie się tylu młodych i pięknych kobiet wywoływało wiele problemów uczuciowych pośród męskiej
części agentury. Jak się okazuje, polska łamaczka męskich serc pod tym
względem nie odbiegała specjalnie od normy. Margaret Pawley z FANY24, która przebywała z nią w Kairze, wspominała: „Nie była
piękna w klasycznym sensie, ale miała w sobie coś, czemu mężczyźni nie
potrafili się oprzeć. Kiedy wchodziła do pokoju, każdy mężczyzna musiał
na nią spojrzeć”25.
Jej hipnotyzująca siła przyciągania mężczyzn sprawiała, że przez całą
wojnę ulegali jej czarowi. Chociaż z drugim mężem, Jerzym Giżyckim
(również agentem brytyjskim), którego nazywała swoim „guru”, rozwiodła
się dopiero po wojnie, i mimo pozostawania w długotrwałym związku z Andrzejem Kowerskim, miała na koncie wiele innych romansów. Wśród
agentek zdarzało się to dość często.
Kapitan Ferdinand Tuohy, oficer wywiadu podczas I wojny światowej, w swojej książce The Secret Corps. A Tale of „Intelligence” on All
Fronts, przytacza wiele przypadków, kiedy to agentki zakochiwały się w mężczyznach, których miały rozpracowywać: „Kobiety te zwracały nawet
pieniądze, powierzone im na wykonanie zadania, ponieważ… nie były w stanie zdradzić obiektu swoich uczuć!”26.
W podobnym tonie wypowiada się Bernard Newman w swojej monografii The
World of Espionage: „Ogólnie można powiedzieć, że kobiety nie
wykazywały zbyt wielkich kwalifikacji wywiadowczych. Wojna jest
przedsięwzięciem par excellence technicznym, niewiele więc
przedstawicielek płci pięknej wykazuje predyspozycje do działania we
współczesnym wywiadzie. Ponadto kobiety mają tendencję do ulegania swoim
emocjom”27.
Modelowym przykładem jest przypadek młodej Mary Herbert, która wysłana
do Bordeaux jako kurier siatki „Scientist”, nawiązała romans ze swoim
łącznikiem, Claudem de Baissac. Ba, zaszła z nim w ciążę i pod koniec
1943 roku urodziła córkę. Odważna i buńczuczna Sonia Butt była pod takim
wrażeniem służącego z nią kanadyjsko–francuskiego agenta, że wycofała
się ze służby, aby wyjść za niego za mąż bez poinformowania przełożonych
(ku ich zrozumiałemu niezadowoleniu)28.
Pod wpływem ekstremalnego wysiłku, napięcia psychicznego i okoliczności
człowiek łatwo daje się ponieść gorącym uczuciom, ale ten stan
emocjonalny z pewnością łatwiej pojmą ludzie o psychice wzbogacanej
nieustannie o doznania, których daremnie by szukać w codziennej,
prozaicznej egzystencji. Trudno zrozumieć ową szczególną więź, jaka
łączy tych, którzy pokonali strach, wspólne przeżywanie radości, trudno
pojąć niezwykłą szczerość uczuć, jakie rodzi wspólna walka o przetrwanie; słowem: to wszystko, co pozostawia w pamięci najgłębszy
ślad.
„Bywaliśmy głodni – przyznawała na przykład himalaistka Nicole
Leininger. – Ale poznaliśmy za to prawdziwą rozkosz spożywania pokarmu.
Bywaliśmy spragnieni. Cierpieliśmy, zmuszeni do życia w brudzie. Dzięki
temu poznaliśmy w całej pełni cud wody. A nade wszystko poznaliśmy
prawdziwą wartość człowieka; każdy z nas dawał zespołowi wszystko, co
miał w sobie najlepszego. Każdy darzył towarzyszy tym, co w nim było
najcenniejsze […]. Ale może najbardziej wartościowe było to, że
każdy z nas zrobił ogromny wysiłek, by zdobyć się na ową bystrą
obserwację samego siebie, która pozwala tłumić drobne przywary
charakteru, a przez to doskonalić w sobie trudną sztukę współżycia z ludźmi”29.
Czy jesteśmy w stanie pojąć, w jakim stresie musiała działać Krystyna?
Wyobraźmy sobie ten stan wiecznego oczekiwania, kiedy każdego ranka
budziła się wbrew sobie samej, leżąc jeszcze w łóżku, i nasłuchiwała
odgłosów budzącego się życia, które tak łatwo mogły stać się głosami
śmierci. Wsłuchiwała się w rytm pierwszych kroków, rozlegających się na
ulicy, w pierwsze głosy. Słyszała, jak zatrzymują się i odjeżdżają
pierwsze auta; momenty ciszy stawały się coraz rzadsze w narastającym
hałasie. I wbrew samej sobie szykowała się w każdej chwili na to walenie
do drzwi o świcie, które obudziło już tylu jej kolegów i po którym
zawsze następował fatalny w skutkach okrzyk: „Otwierać! Gestapo!”. Nic
dziwnego, że na każdy ostry dźwięk dzwonka do drzwi jej serce zamieniało
się w kamień. I te myśli, galopujące przez głowę. Kto jest za drzwiami?
Czy ten dzwonek oznacza koniec okresu zawieszenia, w którym żyła? Jedna
sekunda, tylko jedna sekunda oczekiwania, ale była to sekunda tak
głęboka, jak bezdenna jest woda dla tonącego.
Z drugiej strony Krystyna przesadnie obawiała się posądzenia o tchórzostwo, wobec czego wymagała od siebie więcej, niż ktokolwiek
mógłby się po niej spodziewać. Ciekawy rys charakterologiczny kreśli
Jolanta Karbowska w książce Z Mackiewiczem na ty:
„Spotykałyśmy się od czasu do czasu w kawiarni. Krystyna chodziła bez
kapelusza, co wtedy nie było przyjęte. Zwracała uwagę urodą, nigdy
sposobem bycia.
– Przepraszam za banalne pytanie, ale czy twoja praca przypominała w czymkolwiek role kobiet-szpiegów z poprzedniej wojny?
– W niczym. W umówionym dniu zabierał nas samolot, na dany sygnał
świetlny [wykonywaliśmy] skok na plecy. Odbierali nas ludzie z miejscowego podziemia, potem długie czekanie w kryjówce, najczęściej
ciasnej i zapluskwionej, błyskawiczna akcja i powrót do bazy.
– Czy nie przesadzasz z tą lakonicznością?
– Nic a nic”30.
Z kolei angielski instruktor, który kształcił niektóre z agentek, mówił,
że podczas treningów usiłowali przygotować je fizycznie, zwiększając ich
odporność za sprawą wspinaczek w dzikich terenach. Wszystkie nauczono
walki wręcz, co dawało im wiarę we własne siły, nawet jeśli większość z nich nie wykazywała w tym kierunku żadnych talentów. Te dziewczęta nie
nadawały się na materiał na komandosów. Nie posiadały do tego fizycznych
przymiotów, choć niektóre charakteryzowała niezwykle silna psychika.
Trudno było oczekiwać po dobrze wychowanych pannach, że staną za kimś i poderżną mu gardło, aczkolwiek na wypadek takiego ataku uczono je kilku
wrednych sztuczek, podrzuconych przez policję z Szanghaju.
Motywów Krystyny nie poznamy pewnie nigdy, chyba że odnajdzie się jakiś
jej dziennik lub pamiętnik, o ile nie wpadł wcześniej w ręce jej
towarzyszy z podziemia lub przyjaciół, którzy przez lata blokowali
wszelkie publikacje na jej temat w obawie, że na jaw wyjdą rzeczy
niegodne bohaterki wojennej, odznaczonej najwyższymi medalami Anglii i Francji. Ona bowiem – w przeciwieństwie do literackiego Jamesa Bonda,
który na ogół na jedną partię przygód miał jedną dziewczynę – nie
narzucała sobie takich ograniczeń i miewała po dwóch kochanków naraz.
„Wieczorem biegnę do Krystyny – relacjonował jeden z nich, Włodzimierz
Ledóchowski. – Jedziemy do «Frombitasu» – muzyka wita Krystynę, jak
dobrą znajomą, a gdy siadamy, grają polskie mazurki i piosenki. Posyłam
więc orkiestrze wino, posyłam litr drugi i znów szum w uszach, i spojrzenie Krystyny na moich oczach. Potem, gdym ją do domu odprowadzał,
płakała. Prosiła, żeby nie, że nie może, że ktoś na nią czeka.
– Nie rozumiem. Kto czeka, Krystyno? – ale ona już pocałunkiem
zatrzymuje mi pytanie na ustach, szepcząc:
– Ty wiesz najlepiej, jak bardzo chcę cię mieć, jak mi przykro żegnać
się teraz, ale zrozum, nie mogę!
[…] I znów jakaś kolacja z Krystyną, w knajpie z muzyką i winem
czerwonym. Mam tego dość. Trzeba zerwać ten dziwny stosunek. Zaczyna mi
działać na nerwy to, że ona coś przede mną ukrywa. Dostęp do jej domu
nocą jest dla mnie niemożliwy. Nazajutrz pytam ją, co to znaczy, a ona
odpowiada:
– Przecież ci mówiłam, że mam w Budapeszcie kogoś…
kochanka”31.
Przez lata była uwikłana w długi i skomplikowany związek z Andrzejem
Kowerskim. Wielokrotnie odmawiała poślubienia go, chociaż kolejny raz
miała się z nim zejść na krótko przed zamordowaniem. „Kiedy byli razem,
wyglądali jak para” – przyznawał jej kuzyn, Jan Skarbek. Mężczyźni
szaleli za nią, bo miała niezwykły dar wczuwania się w emocje drugiej
osoby; najlepiej wychodziło jej cieszenie się czyjąś radością. Miała też
w sobie łagodność wobec tych, u których podejrzewała kompleks niższości,
co jeszcze bardziej powiększało krąg jej wielbicieli.
„[…] przed oczami mam rozmowę sprzed kilku dni, kiedy Krystyna
powiedziała, że to taki dzielny, porządny chłopak, że właśnie on tknięty
jest takim kalectwem – wspominał Ledóchowski. – A potem jeszcze,
pamiętam, że litowała się nad jego ułomnością, mówiąc, że chyba taki
chłopiec musi z miłości zrezygnować, bo która kobieta taką ułomność
zniesie. Wzdrygnęła się – pamiętam – wtedy, mówiąc:
– Wyobrażam sobie kontakty kobiety z taką protezą, a może to się w łóżku
odpina?
Pamiętam te słowa. Ach, to tak, wszystko rozumiem, zdradę
Radzymińskiego, który Andrzejowi to powiedział tamtej nocy. Rozumiem
niedomówienia Krystyny”32.
Podobno mężczyźni padali Krystynie do stóp; uchodziła nawet za
uwodzicielkę. „The Guardian” napisał, że Skarbek „[…] cechowała jakaś
niezwykła magia, która odróżniała ją od innych ludzi […]. Jej
osobowość emanowała iście magnetyczną siłą. Jako kobieta nie potrafiła
przystosować się do jednostajnego życia i spokojnej pracy za biurkiem.
Potrzebowała akcji, adrenaliny, doświadczeń ekstremalnych. Była
nieprzeciętnie niezależna we wszystkich poczynaniach, ale raczej skryta
i czasem niedostępna, jeśli próbowano ograniczyć jej swobodę”.
To m.in. przez bujne życie erotyczne Krystyny tak niewiele o niej wiemy,
choć pewne szczegóły zamieścił cytowany wcześniej hrabia Ledóchowski:
„Wchodzi jakiś typ, uderzająco podobny do Bustera Keatona. Wstaję, on
patrzy na mnie wzrokiem zdumionym i wyraźnie nieprzychylnym.
Przedstawiam się, on również. Radzymiński.
– Jaka była droga, Krystyno? Cieszę się, że wróciłaś.
– Opowiem ci wszystko później – mówi Krystyna. – Bardzo cię przepraszam,
że musisz przenocować gdzie indziej. Nie gniewasz się chyba? – mówi
zalotnie.
– Bynajmniej – odpowiada z kamienną twarzą. – Ale ja wyjeżdżam jutro,
więc się już nie zobaczymy. Wezwali mnie do Londynu – mówiąc to, pakuje
swoje kuferki. Po chwili jest gotów. Żegna się. Całuje Krystynę w usta,
a ona żegnając się z nim mówi:
– O jedno cię proszę. Nie mów nikomu, nikomu – z naciskiem – że
przyjechałam. Chcę mieć spokój. – W tym miejscu Krystyna się zacina tak,
jakby się jąkała. Śmieje się zmieszana, a on, patrząc na nią poważnie,
mówi:
– Widzę, żeś znów zakochana! – Ona, ciągle z uśmiechem zmieszania na
twarzy, patrząc na mnie, mówi:
– Tak, i to bardzo. Czy nie widzisz, jaki on podobny do Władka
Wolskiego?
Radzymiński odpowiedział zimno i nie patrząc na mnie:
– Tak, rzeczywiście.
Patrzę na tę scenę ze zdumieniem. Co znaczą te tajemnicze przemilczenia,
ten typ o twarzy komika z tragicznym wyrazem? Czuję się dość głupio,
żeby coś powiedzieć”33.
Potem ten sam dziennikarz, Józef Radzymiński, po odtrąceniu jego
uczucia, postanowił skoczyć z budapeszteńskiego mostu. Nie zauważył
jednak, że „fale” Dunaju skuła gruba tafla lodu – to się nazywa ślepa
miłość! W efekcie miał złamane nie tylko serce, ale również nogę (według
innej wersji, był to obojczyk). Wydaje się jednak, że dla Krystyny
naprawdę liczył się tylko jeden mężczyzna.
Andrzej Kowerski był postawnym mężczyzną i wielkim polskim patriotą.
Rozumiał Krystynę i jej potrzebę niebezpiecznego życia. Jemu samemu
drewniana proteza (nogę stracił jeszcze przed wojną na polowaniu) nie
przeszkodziła w znalezieniu się w elitarnym gronie skoczków
spadochronowych. Pracująca dla brytyjskiego wywiadu para stała się
legendą, zanim skończyła się wojna.
I tej legendy bronił Andrzej Kowerski, ale czy chodziło tylko o legendę?
Chyba chciał uciąć spekulacje na jeszcze inny temat. Niektórzy bowiem
twierdzili – bądź tylko podejrzewali – że już w czasach bezpośrednio
poprzedzających wojnę Krystyna Skarbek była agentką wywiadu
brytyjskiego. Podobne podejrzenia żywił hrabia Ledóchowski:
„W trakcie długich rozmów z Krystyną w Budapeszcie zrozumiałem, na czym
polegała tajemnica jej bytności w Polsce – konstatował. – Dlaczego ja w Krakowie, słusznie rozumując, nie mogłem dociec, przez kogo została ona
do Polski przysłana. Otóż Krystyna była od szeregu lat na usługach
wywiadu angielskiego. Po wybuchu wojny postarała się o to, żeby
przydzielono ją do roboty związanej z Polską. Tutaj Anglicy postanowili
wykorzystać ją do kierowania opinią prasy w Polsce. […] za pieniądze
angielskie Krystyna poszła pierwszy raz do Polski, niosąc komunikaty i obszerny materiał propagandowy angielski dla prasy w Polsce”34.
W tej akcji brał również udział mjr Patrick Leigh Fermor i, oczywiście, grecki ruch oporu. [wróć]
W. Ledóchowski, Pamiętnik pozostawiony w Ankarze, Warszawa 1990, s. 133. [wróć]
Ibidem, s. 132–133. [wróć]
J. Larecki, Krystyna Skarbek. Agentka o wielu twarzach, Warszawa 2008, s. 11. [wróć]
A. Rey Konstantowa Potocka, Przez góry, doliny… Wspomnienia, Łomianki 2011, s. 141. [wróć]
M. Masson, Krystyna. Ulubiona agentka Churchilla, przeł. W. M. Próchniewicz, Warszawa 2007, s. 323. [wróć]
M. Binney, The Women Who Lived for Danger: Women Agents of SOE In the Second World War, London 2002, s. 49. [wróć]
M. Masson, op. cit., s. 11. [wróć]
D. Pastor Petit, Kobieta szpieg, przeł. J. Bojarski, Warszawa 1975, s. 247–248. [wróć]
Ibidem, s. 245. [wróć]
D. Stafford, Tajny…, op. cit., s. 24–25. [wróć]
W. Ledóchowski, op. cit., s. 189–190. [wróć]
D. Stafford, Wielka Brytania i ruch oporu w Europie (1940–1945). Zarys dziejów Kierownictwa Operacji Specjalnych (SOE) oraz wybór dokumentów, przeł. Z. Sroczyńska, Warszawa 1984, s. 18. [wróć]
D. Stafford, Tajny…, op. cit., s. 60–61. [wróć]
W. Ledóchowski, op. cit., s. 157. [wróć]
M. Binney, op. cit., s. 6. [wróć]
W. Ledóchowski, op. cit., s. 111. [wróć]
J. Karbowska, Z Mackiewiczem na ty, Warszawa 1994, s. 274. [wróć]
W. Ledóchowski, op. cit., s. 111. [wróć]
K. Starzyński, Uśpiony agent, Warszawa 1996, s. 35. [wróć]
I. Fleming, Casino Royale, przeł. R. Śmietana, Kraków 2006, s. 182–184. [wróć]
R. Jeffery, Wisła jak krew czerwona. Wspomnienia Anglika – żołnierza Armii Krajowej, przeł. R. Antoszewski, Warszawa 2006, s. 9. [wróć]
D. Stafford, Tajny…, op. cit., s. 22. [wróć]
FANY (First Aid Nursing Yeomanry) – Ochotniczy Korpus Pierwszej Pomocy Pielęgniarskiej. [wróć]
M. Binney, op. cit., s. 5. [wróć]
D. Pastor Petit, op. cit., s. 244. [wróć]
Ibidem, s. 245. [wróć]
M. Binney, op. cit., s. 5–6. [wróć]
G. Kogan, N. Leininger, Białe Kordyliery, przeł. K. Żuławska, Warszawa 1961, s. 108. [wróć]
J. Karbowska, op. cit., s. 274. [wróć]
W. Ledóchowski, op. cit., s. 130–131. [wróć]
Ibidem, s. 131–132. [wróć]
Ibidem, s. 127. [wróć]
W. Ledóchowski, op. cit., s. 134–135. [wróć]
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
