Kwidzyn. Z dziejów miasta i okolic ebook

KWIDZYN

Z dziejów miasta i okolic

K WIDZ YN

Z dziejów miasta i okolic

POJEZIERZE • OLSZTYN 1982

Komitet Redakcyjny WŁODZIMIERZ JACKOWSKI, ALFONS LEMAŃSKI, ROMAN MARCHWlNSKI, ANDRZEJ OLSZEWSKI, RYSZARD RUTKOWSKI, STANISŁAW TŁUSTOCHOWICZ, ANDRZEJ WAKAR (przewodniczący)

Projekt wyklejki JANUSZ WIERZYŃSKI

Zdjęcia

EWA MAKSIAK, KAZIMIERZ DĄBROWSKI, MIECZYSŁAW HAFTKA, ALFONS KLEJNA, GRZEGORZ MARCINIAK, ANDRZEJ SZRAMKA

Zdjęcia archiwalne pochodzą ze zbiorów ALFONSA LEMAŃSKIEGO

Mapy i plany miast ALICJA KASZUBA

Mapy osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego oraz plan budynku z okresu rzymskiego MARIA KOSACZ

ISBN 82-7002-058-5

© Copyright by Wydawnictwo Pojezierze 1982

Wydano przy współudziale Urzędu Miejskiego w Kwidzynie

Na obwolucie kompleks zamkowo-katedralny w Kwidzynie Fot. ANDRZEJ SZRAMKA

OD WYDAWCY

Niniejsza książka należy do cyklu monografii od lat publikowanych przez olsztyńskie Wydawnictwo „Pojezierze”. Cykl ten nosił do 1975 roku nazwą „Z dziejów miasta i powiatu”, po roku tym zaś — po likwidacji powiatów — tytuł „Z dziejów miasta i okolic”. W ciągu lat ukazały się w tej serii książki o bez mała wszystkich miastach województwa olsztyńskiego w jego granicach sprzed 1975 roku oraz monografie Ełku, Gołdapi i Olecka. Wydawnictwo „Pojezierze” nie mogło jednakże zakończyć prac nad tą serią nie wydając książki, która by nosiła tytuł „Kwidzyn. Z dziejów miasta i okolic”. Losy dziejów przez wieki łączyły bowiem Kwidzyn z miastami mazurskimi czy to w Prusiech niegdyś krzyżackich, czy w Prusiech Książęcych, czy później.

Książki z całej serii cieszyły się dużym powodzeniem u czytelników. Szczególnie potrzebne były ludziom, którzy zadomowili się na Warmii i Mazurach po wojnie. Ludzie ci zwykle silnie odczuwali głód wiedzy o ziemi, na której osiedli, o jej polskich tradycjach, zabytkach architektury, pomnikach przyrody, strukturze gospodarczej itd. Mamy przekonanie, że z takich samych powodów również książka o Kwidzynie przyjęta zostanie życzliwie. Nie przeznaczamy jej dla uczonych badaczy i szperaczy. Dedykujemy ją szerokim rzeszom nauczycieli, pracowników kultury, działaczy gospodarczych, miłośników regionu, jednego z najpiękniejszych w Polsce. Dedykujemy ją młodzieży mieszkającej w Kwidzynie i jego okolicach, zatem pokoleniu, które się tam już urodziło. Żywimy bowiem nadzieję, że książka ta obudzi wśród niej gorętsze zainteresowanie przyrodą i historią swej ojcowizny.

Wydawca i autorzy dążyli więc do tego, by książka ta była dostępna i formą, i ceną dużej liczbie Czytelników. Nadali jej zatem charakter popularnonaukowy, starając się o to, by w książce tej rzetelność naukową połączyć z popularnym wykładem.

Wstępne prace nad tą książką rozpoczęto przed 1975 rokiem. Likwidacja powiatu kwidzyńskiego zmusiła autorów i wydawcę do znacznej zmiany konstrukcji książki. Ale nadal jej przedmiotem pozostały przecież dzieje Kwidzyna i jego okolic. Przez okolice Kwidzyna zaś rozumiemy w tej książce obszar, który przed 1975 rokiem mieścił się w granicach powiatu kwidzyńskiego; obszar, który z Kwidzynem w ciągu wieków był złączony spójnią gospodarczą, polityczną, a przeważnie i administracyjną.

Przy opracowywaniu niniejszej książki wydawca i autorzy korzystali z pomocy Urzędu Powiatowego w Kwidzynie, a potem Urzędu Miejskiego w Kwidzynie przy zbieraniu potrzebnych materiałów. Urzędy te pokryły też znaczną część kosztów niniejszego wydania.

Kazimiera Kaczor

Środowisko geograficzne

położenie Obszar, na którym do 1975 roku znajdował się powiat kwidzyński, obejmuje część Doliny Kwidzyńskiej, wchodzącej w skład regionu Doliny Dolnej Wisły, oraz część Pojezierza Iławskiego, stanowiącego jeden z regionów Pojezierza Wschodniopomorskiego. Jest to południowa część województwa elbląskiego obejmująca gminy: Kwidzyn, Sadlinki i Gardeja. Od południa obszar ten graniczy z województwem toruńskim, od zachodu z gdańskim i na małym odcinku z bydgoskim, a od wschodu i północy z gminami województwa elbląskiego: Kisielice, Prabuty i Ryjewo.

Największym miastem jest Kwidzyn. Leży on na wysoczyźnie lodowcowej, na krawędzi doliny Wisły. U stóp wysoczyzny, z krawędzi której roztacza się rozległy widok na Dolinę Kwidzyńską, przepływa Liwa.

Obszar wysoczyzny lekko pochyla się ku dolinie Wisły i Żuławom Wiślanym, opadając w stronę obu nizin zboczem o wysokości od 40 do 60 m, silnie zerodowanym. Wysoczyzna morenowa jest na ogół falista, czasem tylko ma charakter płaskiej moreny dennej wzniesionej średnio od 95 do 115 m n.p.m. Ku krawędziom wysokości bezwzględne maleją, dochodząc pod Kwidzynem do 80 m. Porównując je z wysokością n.p.m. doliny Wisły (od 12 do 15 m) i depresją Żuław, są to dość znaczne wysokości względne.

Odznaczający się malowniczością krajobraz pojezierny zawdzięcza pochodzenie ostatniemu okresowi geologicznemu, epoce lodowcowej, kiedy ziemie północne Polski pokryły się piaszczystymi i gliniastymi osadami.

Z pobytem lądolodu związany jest różnorodny materiał akumulacyjny (glina zwałowa, piasek, żwir, głazy narzutowe) oraz wiele form krajobrazowych. Do najbardziej charakterystycznych należą: wzgórza moreny czołowej, równiny moreny dennej, sandry oraz jeziora.

CHARAKTERYSTYKA MORFOLOGICZNA Część północną omawianego obszaru stanowi falista morena denna, której powierzchnię urozmaicają jeziora rynnowe: Mary (Marskie 1), Klasztorne, Swidno (Leśne), Kucki, Czarne. Niektóre jeziora uległy całkowitemu lub częściowemu za-torfieniu. Do ożywienia rzeźby przyczyniają się ponadto liczne głębokie, drobne depresje, występujące obficie zwłaszcza na Sandrach, często za-bagnione i zatorfione — dawne jeziorka i oczka.

Na południu wyróżnia się zwarty łuk moren czołowych. Biegnie on od Gardei w kierunku północno-wschodnim. Od strony północnego zachodu jak i południowego wschodu do wału morenowego przylega morena denna. W tym ciągu morenowym o szerokości od 1 do 2 km i długości 24 km można wyróżnić dwa odcinki. Pierwszy z nich, Gardeja — Nowa Wioska, składa się z poszczególnych wzgórz o niewielkiej wysokości względnej od 5 do 15 m (maksymalna wysokość 26 do 30 m, koło Wandowa) oddzielonych od siebie depresjami. Drugi odcinek, Nowa Wioska — Prabuty, charakteryzuje się większymi wysokościami względnymi i dużą zwartością.

Na odcinku Gardeja — Nowa Wioska od strony wewnętrznej towarzyszy morenom ciąg rynien powstałych na skutek zatamowania przez moreny czołowe odpływu wód glacjalnych na południe. Niektóre rynny przewijają się między morenami. Poza rynnami spotyka się wśród wzgórz morenowych liczne drobne depresje, często zatorfione, prawie wcale nie przekształcone przez erozję, świadczące o młodości krajobrazu. Od moren między Olszówką a Cyganami odchodzi na południe niewielki sandr, łączący się dalej ze starszym sandrem biegnącym w kierunku Wisły. Na pograniczu moren czołowych i sandrów występuje miejscami materiał kamienisty z dużą ilością głazów.

Od Wzgórz Wandowskich oddziela moreny Olszówka — Cygany tor kolejowy Kwidzyn—Kisielice. Wzgórza Wandowskie stanowią kompleks wieloszczytowy 'o dość dużych wysokościach względnych od 25 do 30 m. Na północ od moren wandowskich rozciąga się gliniasty, zwarty obszar wyniesiony ponad otaczający go poziom moreny dennej do blisko 15 m. Od północy graniczy on z sandrem, ciągnącym się tu z północnego wschodu. Od zachodu i wschodu leżą zatorfione rynny o kierunku północno--południowym.

W odległości od 2 do 3 km na południowy wschód od moren Olszówka—Wandowo, równolegle do nich znajdują się starsze moreny. Szerokość tego pasma wynosi od 0,5 do 1 km, długość zaś od Czarnego Jeziorka do Trumiejek — 10 km. Rynnowe jeziorka Kucki i Klasztorne oddzielają zwartą i wyżej wyniesioną (22 m) grupę południowo-zachodnią od, rozbitej na kilka wzgórz morenowych, grupy północno-wschodniej.

Grupa południowo-zachodnia to wzgórza układające się wałami, porośnięte lasem sosnowym i mieszanym. Przy południowo-zachodnim końcu tych moren odchodzi od nich w kierunku południowym, a następnie południowo-zachodnim sandr długości 15 km, dochodząc aż do basenu grudziądzkiego. W okolicy Olszówki łączy się z mniejszym Sandrem od strony moren Olszówka—Cygany. Na przedpolu tego sandru rozciąga się rozległy obszar falistej moreny dennej.

Północno-wschodnie skrzydło omawianych moren składa się z trzech części: południowo-zachodniej, środkowej i północno-wschodniej, ciągnących się na przestrzeni 4 km. Po ich stronie wewnętrznej leży rynnowe Jezioro Klasztorne przełamujące się przez wał morenowy na południe.

Moreny południowo-zachodnie to zespół niezbyt wysokich wzgórz (od 7 do 18 m wysokości względnej) i depresji przykrytych piaskami zwałowymi.

Część środkową stanowi wydłużone wzgórze, odzwierciedlające swym kształtem przebieg krawędzi lodowca.

Północno-wschodnia część moren zajmuje niewielki obszar (około 1 km2) z niewysokimi wzgórzami (od 5 do 10 m wysokości względnej) oddzielonymi od siebie zabagnionymi depresjami.

Klasyczną moreną czołową ciągnącą się nieprzerwanym pasmem wzgórz od zachodniego brzegu Jeziora Klasztornego i dalej od północnych brzegów Jeziora Grażymowskiego (województwo olsztyńskie) są moreny marskie (morawskie) stanowiące największy wał moreny z maksymalną kulminacją 135,9 m n.p.m. Na morenach północno-marskich urywa się dotychczasowy kierunek północno-wschodni i łuk morenowy skręca na południowy wschód do Jeziora Grażymowskiego.

Wśród omówionych wyżej wzgórz przeważa typ czysto gliniasty, rzadko spotyka się piaszczysty. Występuje tu bardzo dużo zagłębień bezodpływowych. Całe to pasmo tworzy dział wodny i tym się częściowo tłumaczy ubóstwo sieci rzecznej na tym terenie.

BUDOWA GEOLOGICZNA Miąższość utworów czwartorzędowych nie jest duża, wynosi od 70 do blisko 150 m.

Większość wierceń geologicznych wykonano na terenie Kwidzyna i wsi Tychnowy. Miąższość utworów czwartorzędowych w Kwidzynie przedstawia się następująco: od 0 do 54 m ił marglisty, od 54 do 70 m glina zwałowa z Y>rzewarstwieniami piasku, od 70 do 75 m piaski i żwiry, od 75 do 82 m glina zwałowa, od 82 do 92 m margiel kredowy, od 92 do 136 m glina zwałowa; natomiast trzeciorzędowych — od 136 do 162 m piasek glaukonitowy, od 162 do 226 m margiel kredowy. W profilu tym mamy do czynienia z utworami zlodowacenia bałtyckiego (70 m) oraz z gliną zlodowacenia środkowopolskiego.

We wsi Tychnowy znajdującej się na zdenudowanej (zniszczonej przez erozję) powierzchni wysoczyzny wykonano dwa wiercenia głębokie. Przebiły one cały czwartorzęd. Na podłożu pierwotnym natrafiono na faunę "eemską. Na głębokości od 0 do 70 m występują osady zlodowacenia bałtyckiego, reprezentowane przez dwa poziomy glin morenowych, rozdzielone i przykryte iłami warwowymi. W ich stropie i spągu leżą grube serie piasków, z których górna ma około 20 m miąższości. Warstwa mar-gli, zawierająca faunę eemską, leży poniżej warstwy piasków drobno-i średnioziarnistych. Miąższość jej waha się od 3 do 4,5 m. Fauna eemską powstała między glacjałami (zlodowaceniami) środkowopolskim a bałtyckim, kiedy wykształciły się główne pradoliny i zastoiska, będące wielkimi rozlewiskami w postaci jezior. Tworzyły się w nich osobliwe, co rok składane osady mięczaków i licznych otwornic.

Margle eemskie we wsi Tychnowy są popielate, a w stanie wilgotnym plastyczne, z rzadkimi smugami gniazdowymi piasku kwarcowego. Pod marglami eemskimi leżą piaski zawierające kawałki drewna. Niżej znaleziono potężnej grubości warstwy gliny zwałowej przewarstwionej w górnej części dwiema lub nawet trzema wkładkami iłów warwowych. Materiał mioceński, a także oligoceński i senoński przepełnia dolne partie tej moreny, nadając jej charakter lokalny. Na głębokości 190 m dotarto do piasków i margli z wkładkami piaskowca.

W dolinie Wisły podłoże stanowią utwory górnej kredy wykształcone w postaci szarobiałych margli ze znaczną domieszką glaukonitu i kwarcu oraz z konkrecjami (skupieniami) krzemiennymi. Utwory trzeciorzędu zostały całkowicie usunięte przez erozję. Strop kredy występuje na głębokości około 80 m n.p.m. i wyraźnie obniża się ku północy. Miąższość górnej kredy’ szacuje się na około 250 m. Bezpośrednio na kredzie leżą osady czwartorzędu osiągające miąższość 100 m. Są one reprezentowane przez trzy, cztery, a miejscami pięć poziomów gliny zwałowej, przegrodzonych seriami interglacjalnymi oraz interstadialnymi w postaci żwirów i piasków, a także iłów zastoiskowych.

klimat omawianego obszaru jest zdecydowanie łagodniejszy od klimatu wschodnich części Pojezierza Mazurskiego. W całym pasie Pojezierza ścierają się różne typy mas powietrza, powodując dużą zmienność pogody. Powietrze polarnomorskie napływające z kierunków zachodnich powoduje zimą ocieplenia, latem zaś ochłodzenia, a często też opady. Po-larno- lub zwrotnikowo-kontynentalne masy powietrza z kierunków

o

oo

1

6‘S

r 1, Wat-

XII

-0,9

IQ O~

1

| -2,9

Otynie, ni

OT 6

z

XI

2,6

°O ci

CD ł-H

«

0) ź o y,

X

7,8

O, 00

6,3

81—1930

X

12,9

13,2

s‘n 1

□ CU z

ratury w °C (18

VIII

16,4

16,9

in t—<

twa. Zesz

VII

17,6

18,2

0‘2J

by rolnic]

QJ

s

<D

-ł->

<D

>

15,3

15,8

1 o‘st

a potrze!

c N O O

• f-H

<D

>

1 U-»

12,6

12,0

zurskiego

C N

en 0)

>

1 6,6

h

|    5,4

ierza Ma:

s

OJ

’S TJ o

III

1—t

cn r—1

o 1

: Klimat Pojez

I-I

ł—< 1

-1,3

-4,0

«H

HI

1 -2,5

-2,0

1 --’•8

h e n d o

Miejscowość

Malbork     1

Grudziądz

| Olecko

Źródło: E. Ho

co m a> r4

CU

CU N OT

wschodnich przynoszą latem nagrzane powietrze, w zimie natomiast po-larno- lub arktyczno-kontynentalne masy powodują silne oziębienia, a późną wiosną i wczesną jesienią przedłużają okresy chłodów i występowanie przymrozków.

W klimacie obserwuje się również pewne zróżnicowanie związane z rzeźbą terenu. Dolina Wisły zaznacza się w pasie pojezierzy bardzo wyraźnie jako cieplejsza i zaliczana jest przez Romera do regionu Wielkich Dolin, wysoczyzna natomiast do regionu klimatu pojeziernego.

Dla wykazania charakterystyki klimatu posłużono się danymi za lata 1881—1930 ze stacji meteorologicznych z Grudziądza i Malborka, jako najbliżej położonych. Do porównania różnic klimatycznych między wschodnią częścią Pojezierza Wschodniopomorskiego a sąsiadującym z tyrń regionem Pojezierzem Mazurskim wykorzystano dane z Olecka.

Nieco inaczej kształtują się średnie temperatury za okres dziesięciu lat (1951—1960) mierzone w Grudziądzu i Prabutach. Średnia temperatura stycznia w Grudziądzu wynosiła —1,6°C, w Prabutach —2,7°C, lutego odpowiednio —2,7°C, —3,7°C, lipca 19,0°C i 17,4°C. Średnia roczna temperatura w tym czasie wynosiła w Grudziądzu 8°C, w Prabutach 6,8°C. Niższe temperatury lutego niż stycznia wskazują na pewne anomalie zachodzące w klimacie.

Na Pojezierzu Wschodniopomorskim przeciętna liczba dni z opadem wynosi od 170 do 190, w Polsce centralnej 170 dni. Latem przeważają wiatry północno-zachodnie, deszczonośne. W pobliżu Wisły leżącej w cieniu wzgórz morenowych opady wynoszą 480 mm rocznie, na wyniesieniach moreny czołowej natomiast od 550 do 600 mm.

Insolacja, czyli nasłonecznienie, na Pojezierzu Iławskim jest większa niż na pozostałej części Pojezierza Wschodniopomorskiego należącego do najmniej nasłonecznionych regionów kraju. Liczba dni pochmurnych w ciągu roku waha się od 140 do 160, przeciętna dla Polski wynosi 154 dni. Największe nasłonecznienie zaobserwowano w miesiącach letnich i wiosennych.

Przedwiośnie pojawia się w dolinie Wisły już 9 marca (w Suwałkach 24 marca), wiosna przesuwa się szybko w kierunku wschodnim. Lato zaczyna się tutaj 2 czerwca, najwcześniej w całym pasie pojezierzy (w Suwałkach 8 czerwca). Jesień posuwa się od wschodu i w dolinie Wisły pojawia się dopiero 4 września (w Suwałkach już 25 sierpnia). Przedzimie zaczyna się około 5 listopada.

Zima w dolinie Wisły trwa 73 dni, lato 94; na wysoczyźnie odpowiednio 94 i 76 dni, a w Suwałkach 116 i 78 dni. Dni z przymrozkami jest na Pojezierzu Iławskim od 107 do 108, a dni mroźnych od 30 do 35.

Pokrywa śnieżna utrzymuje się w dolinie Wisły 60 dni (odliczając przerwy spowodowane odwilżą), w rejonach wyższych nad poziom morza dłużej (na przykład w strefie Wielkich Jezior Mazurskich od 90 do 100 dni).

Ciśnienie atmosferyczne, kierunek i siła wiatru wiążą się z wpływami ośrodka kontynentalnego lub oceanicznego. Latem obserwuje się najmniejszą siłę wiatru (średnia 2,6 m/sek.), największą natomiast zimą (około 5 m/sek.).

Według regionalizacji klimatycznej nawiązującej do potrzeb rolnictwa 2 omawiany obszar zaliczono do dzielnicy bydgoskiej. Ma ona charakter przejściowy pomiędzy chłodną i dość obficie zraszaną dzielnicą pomorską a cieplejszą i suchą dzielnicą środkową. Długość okresu wegetacyjnego wynosi od 200 do 210 dni, w północno-wschodniej części Pojezierza Mazurskiego 190 dni. Roboty rolne na terenie omawianego obszaru rozpoczynają się w drugiej połowie marca, na Pojezierzu Mazurskim w początkach kwietnia.

GLEBY omawianego obszaru są głównie pochodzenia lodowcowego i wodno-lodowcowego, tylko w Dolinie Wisły' powstały w obrębie utworów holoceńskich. Nad krawędzią wysoczyzny występują piaski wydmowe, dalej na wschód gliny zwałowe, piaski i żwiry moreny czołowej oraz piaski i żwiry akumulacji wodno-lodowcowej, a w dolinie Wisły — torfy, mady, piaski i żwiry rzeczne. Obszary po zanikłych jeziorach wypełnione są przeważnie torfami.

W wyniku działania szeregu czynników glebotwórczych (biosfera, klimat, rzeźba terenu, hydrosfera itp.) wytworzyły się różne rodzaje gleb: mady, gleby bielico we, brunatne, bagienne i wydmy. Mady występują w dolinie Wisły razem z glebami mułowo-bagiennymi i płytkimi torfami. Są wysokowartościowe, przy właściwej melioracji regulującej odpowiednio poziom wody gruntowej dają wysokie plony. Zalicza się je do II i III klasy.

Największą powierzchnię zajmują gleby brunatne wytworzone z gliny zwałowej, lekkie i średnie, oraz z piasków słabogliniastych i gliniastych. Są to gleby dobre, zawierające od 1,5 do 3,0% próchnicy. Zaliczane są do kompleksu pszennego dobrego oraz żytniego bardzo dobrego, zapewniając wysokie plony różnorakich roślin. Ujemną cechą tych gleb jest dość duża podatność na zmywanie, tym bardziej, że znajdują się na terenach pagórkowatych. W zależności od charakteru utworu macierzystego, stosunków wodnych i ukształtowania terenu zalicza się je do różnych klas. Gleby występujące w terenie słabo pagórkowatym należą do III i IV klasy, natomiast gleby na terenie silnie sfalowanym, między innymi na stokach i wierzchowinach wzgórz moreny czołowej, zaliczane są do klas IV, V i VI.

Gleby bielicowe wytworzone ze żwirów oraz piasków słaboglinia-stych i luźnych zajmują niewielki procentowo obszar w części południowo-zachodniej, na krawędzi wysoczyzny na północ od Kwidzyna oraz w części północno-wschodniej. Są mało urodzajne, odznaczają się nadmierną przepuszczalnością i niewielkim poziomem próchniczym. Należą do słabych gleb ornych (V i VI klasa), nadają się pod uprawę między innymi żyta, owsa, ziemniaków. Są bardziej przydatne dla gospodarki leśnej niż dla rolnictwa.

Dodatnią cechą gleb omawianego obszaru jest słaby stopień zbielico-wania. Korzystnie przedstawia się także procentowy udział gleb brunatnych (pod względem składników odżywczych nieco lepszych w porównaniu z bielicowymi) do bielicowych.

W miarę intensyfikacji rolnictwa zwiększa się stopień natężenia i zasięg procesów erozyjnych. Okręg Kwidzyna obejmujący wzgórza moreny czołowej od Gardei w kierunku północno-wschodnim należy do strefy o średnim zagrożeniu erozji, spadki terenu wynoszą od 6 do 12% nachylenia. Dolina Wisły i pozostała część obszaru zalicza się do strefy o słabym zagrożeniu erozji, spadki nie przekraczają tutaj 6% nachylenia.

WODY omawianego obszaru należą w całości do dorzecza Wisły. Szerokość jej na tym terenie ulega nieznacznym zmianom i waha się od 300 do 400 m, a spadek wynosi 0,18%, to jest 6 m na długości 33 km. ( Prawy brzeg doliny Wisły jest znacznie niższy od lewego, osiąga od 35 do 40 m i biegnie w odległości 4 do 7 km od rzeki. Cały ten obszar zajmuje niski taras zalewowy wznoszący się zaledwie 2 m nad poziomem rzeki. Dla ochrony przed powodziami dolinę osłonięto wysokim wałem. Jej zbocze jest na całej długości silnie zerodowane i pocięte dolinkami, krawędź wysoczyzny na ogół jednak dobrze zaznacza się w terenie. Zbocze to jest przeważnie przykryte piaskami spływowymi, które schodzą daleko w dolinę, a tylko w nielicznych miejscach woda płynąca w starym korycie rzeki podcięła je, tworząc lokalne urwiska. [Koryto Wisły ujęte jest w nowe, dobrze utrwalone brzegi, a dawne łachy i rozlewiska stanowią użytki rolne, j                                                     ,

Г Sieć rzeczna jest’uboga, reprezentują ją dwie rzeki: Liwa i Gardęga^ / Powierzchnia dorzecza Liwy wynosi 990 km2. Jej źródło znajduje się w pobliżu wsi Piotrkowo w województwie olsztyńskim. Rzeka przepływa przez Jezioro Piotrkowskie, następnie Januszewskie. Wypływa z niego, kierując się na północ i w pobliżu bagien nad jeziorem Gaudy skręca na • zachód. Za Kamieńcem płynie na południe, a dalej w pobliżu Bronowa obiera kierunek zachodni. W Prabutach wpada do jeziora Liwieniec, wypływając z niego malowniczymi zakolami skręca w kierunku Kwidzyna, omija miasto od strony wschodniej, a w pobliżu wsi Białki spływa głęboko zatorfionym korytem przerzynającym wysoczyznę w dolinie Wisły i skręca na północ. Na wysokości Kwidzyna zbiera wody z kanałów odwadniających dolinę Wisły: Palemona i Mszczuja.

Gardęga, należąca do dorzecza Osy (prawy dopływ Wisły), bierze początek we wsi Babięty Wielkie w województwie elbląskim na zabagnio-nym terenie. Płynie początkowo na południowy zachód przez faliste moreny. Za Kisielicami zmienia kierunek na północno-zachodni, w pobliżu Limży i Łodygowa odprowadza wody ze znajdujących się tam bagien, a za Trumiejami skręca na południe, przepływa przez torfowiska i poza granicami województwa elbląskiego wpływa do jeziora Nogat. W pobliżu miejscowości Czarne Górne uchodzi do niej niewielki ciek bez nazwy, który odwadnia torfowiska położone na południe od jeziora Czarne Dolne.

Cechą charakterystyczną pasa pojezierzy są niewielkie jeziora oraz zagłębienie bezodpływowe, typowe dla młodego krajobrazu polodowcowego. W niektórych zagłębieniach zachowały się jeziora lub tylko niewielkie oczka.

Tabela 2

Wykaz jezior

Nazwa jeziora

Wysokość w m n.p. m.

Długość w m

Szerokość w m

Głębokość maksymalna w m

Powierzchnia w ha

Kucki

78

5000

850

18

188

Klasztorne

79

2350

730

25

81

Czarne

87

2450

550

3,3

61

Sarnówek

94

800

530

7,2

26

Swidno (Leśne)

78

1800

400

22,3

25

Czarne Małe

84

1600

420

8

22

Rybno

91

900

280

4

17

Zajezierze (Ostrowskie)

62

950

220

24,6

16

Mary (Marskie)

94

700

180

10,5

12,1

Wandowo (Wandowskie),

98

600

120

11

10

SE od miejsc. Pastwa

11

560

1ÖD

6

Krzykoskie

86

290

200

6

Otoczyn (Otoczyńskie)

89

300

140

5,9

w miejsc. Liczę

71

230

170

4

Kocioł

89

260

110

4

Ośno

71

200

150

3,2

Głęboczek

78

200

100

2

Tychnowy

72

200

90

1,6

Otłowo (Otłowskie)

79     1

90

50

1,1

Źródło: Katalog jezior polskich. IG PAN, Warszawa 1953.

Oprócz wymienionych jezior znajduje się tu sporo oczek bez nazwy o powierzchni mniejszej od 1 ha. Wszystkie większe jeziora są typu rynnowego, charakteryzują się dużym wydłużeniem i stromymi brzegami.

Pod względem biologicznym są to jeziora typu eutroficznego, o niezbyt wielkiej głębokości, małej przeźroczystości i o dużym zróżnicowaniu termiki wody w ciągu roku. Ich brzegi mają zazwyczaj silnie rozbudowaną ławicę litoralną (przybrzeżną), porośniętą obficie oczeretami. Dno jest muliste, a stosunki tlenowe bardzo zmienne; tlen występuje w okresie wegetacji zazwyczaj w nadmiarze, a w pozostałej części roku często go brak. Latem na wodzie pojawia się „zakwit”.

FLORA Obszar Polski północno-wschodniej był najpóźniej opuszczony przez lądolód. O młodości krajobrazu świadczą dobrze zachowane formy rzeźby oraz szata roślinna, na której charakter miały największy wpływ zmiany środowiska naturalnego, jakie zaszły u schyłku plejstocenu i w ciągu holocenu.

Na omawianym obszarze lasy zajmują około 20°/o powierzchni i przeważa w nich drzewostan młody. Większe skupienia lasów znajdują się w części południowo-wschodniej oraz w okolicach jeziora Kucki. Największą powierzchnię zajmują bory dębowo-sosnowe, z innych typów wymienić należy bory sosnowe, bukowo-sosnowe, dąbrowy i lasy sosno-wo-dębowe oraz buczynę.

Tutejszy teren jest granicą wschodniego zasięgu buka, zaliczanego do tak zwanej buczyny pomorskiej, której występowanie wiąże się z wilgotnym i łagodnym klimatem morskim, nie wykazującym skrajnych wahań temperatury między zimą i latem, o małych wahaniach dobowych i dużych opadach atmosferycznych. Buczyna rozwinęła się głównie na utworach morenowych, najczęściej na glinach w różnym stopniu spłaszczonych, zawierających znaczną domieszkę żwiru i kamieni. Charakterystyczne gatunki występujące z nią to: perłówka jednokwiatowa, koko-rycz wątła, kostrzewa leśna, przytulia leśna i dąb bezszypułkowy.

Według geobotanicznego podziału Polski omawiany obszar należy do Działu Bałtyckiego, Poddziału Pasa Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich, Krainy Pojezierza Pomorskiego, Okręgu Iławskiego3.

Na omawianym terenie występują na pojedynczych stanowiskach relikty dawnych okresów geologicznych. Wśród roślinności reliktowej spotyka się element borealny, środkowoeuropejski, atlantycki, pontyjski, śródziemnomorski oraz południowosyberyjski.

Gatunki elementu borealnego przybyły na ten obszar we wczesnym postglacjale, około 8000—6000 lat p.n.e. Ich migracja trwała prawdopo

dobnie przez dłuższy czas, to jest aż po okres panowania drzew ciepłolubnych. Gatunki reprezentujące element borealny żyją przede wszystkim w zespołach torfowiskowych, rzadziej w łąkowych i leśnych. Spośród tego elementu na omawianym obszarze rośnie między innymi arcy-dzięgiel nadbrzeżny, który przybył z północnego wschodu i tutaj kończy się teren jego występowania.

Elementy środkowoeuropejskie pojawiły się w późniejszych fazach okresu polodowcowego. Przybyły z zachodu oraz z południa. Spotyka się je wzdłuż brzegów Wisły. Są to: przetacznik górski i żebrowiec górski. Siedliska tych gatunków stanowią zwartą grupę oddzieloną przerwą zasięgową na niżu niemieckim. Wzdłuż Wisły rośnie na kilku stanowiskach tojad dzióbaty. Wśród drzew najstarszymi gatunkami elementu środkowoeuropejskiego są: jesion wyniosły, wiąz, olsza czarna, dąb czerwony, lipa drobnolistna. Rozchodnik sześciorzędowy należący do najrzadszych gatunków flory Pojezierza Iławskiego osiąga tu północny kres swego zasięgu, występując na kilku stanowiskach. Bardzo rzadkim gatunkiem flory Pojezierza Wschodniopomorskiego rosnącym jedynie w dwóch miejscach pod Kwidzynem jest storczyk dróbnokwiatowy.

Rośliny zaliczane do elementu atlantyckiego przybyły z zachodu wzdłuż wybrzeża morskigo w okresie panowania drzew ciepłolubnych (4000—2500 lat p.n.e.). Element ten reprezentowany jest przez niewiele gatunków. Na kilku zaledwie stanowiskach wzdłuż Wisły występuje wrzosiec bagienny oraz sit sztywny. Wschodni zasięg osiąga sporek wiosenny i śmiałka wczesna, mające stanowisko pod Kwidzynem.

Na omawianym terenie występuje liczna grupa (58 gatunków) roślin kserotermicznych łączonych pod wspólną nazwą elementu pontyjskiego. Migracje roślin należących do tego elementu odbywały się we wczesnych fazach okresu polodowcowego (9100—7700 lat p.n.e.). Ułatwiały je: postępujący wzrost temperatury oraz małe zwarcie ówczesnych lasów. Rośliny te przybyły z południowego zachodu doliną Wisły. Najbogatsze skupienia są pod Kwidzynem oraz na obszarze południowej strefy sandrów. W celu ochrony tego stanowiska utworzono rezerwat pod nazwą „Kwidzyńskie Ostnice”. Występują tu: trawy z rodzaju ostnica, miłek wiosenny, zawilec wielkokwiatowy, turzyca delikatna, przetacznik austriacki, oman szorstki, koniczyna łubinowata i inne. Gatunki należące do rodzaju ostnica (Stipa) to trawy kępowe o liściach szarozielonych, wąskich, często zwiniętych szydlasto, sztywnych, o silnie wykształconej tkance mechanicznej oraz kwiatostanach w postaci ściągniętych wiech o obłych kłosach.

Pod Kwidzynem rośnie ostnica włosowata i pierzasta, która nie jest uważana za gatunek pojedynczy, ale zbiorowy, obejmujący między innymi ostnice Jana, stepową i powabną. Odróżniają si         siebie pew-

2. — Kwidzyn...

nymi drobnymi, ale charakterystycznymi cechami. W języku ludowym ostnice nazywa się włosami Matki Boskiej lub włosami anielskimi, niekiedy brodą św. Jana lub św. Jakuba.

Roślinność kserotermiczna składa się głównie z rodzinnych gatunków i należy do zbiorowisk najbogatszych florystycznie i odznaczających się dużą różnorodnością ekologiczną.

Element śródziemnomorski to nieliczna grupa roślin. Na kilku stanowiskach w okręgu kwidzyńskim rośnie jarząb brekinia (nadleśnictwo Ryjewo), poza tym element ten reprezentują: storczyk cuchnący i dziewanna kutnerowata.

Gatunki elementu południowosyberyjskiego przybyły we wczesnym okresie polodowcowym z południowego wschodu i południa. Podobnie jak gatunki pontyjskie, żyją głównie w widnych borach sosnowych i zaroślach kserotermicznych. Są to: dzwonecznik wonny, kozibroda wschodnia i lep-nica zielonawa. Najliczniej grupują się one nad doliną Wisły oraz na południowych obszarach sandrowych.

Biorąc pod uwagę warunki środowiska obejmujące położenie terenu, jego ukształtowanie, lokalne warunki wodne, glebę, można wyróżnić kilka zbiorowisk roślinnych.

— Do najbardziej naturalnych należą zespoły wodne i bagienne,, często spotykane na omawianym obszarze. Rozwinęły się niezależnie od człowieka i utrzymują się bez jego współdziałania. Mimo to wpływ człowieka na przeważającą część tych zespołów zaznacza się bardzo wyraźnie. Bezpośrednio — przez koszenie zespołów bagiennych, pośrednio — przez regulację rzek lub osuszanie bagien. Człowiek, niszcząc lub przekształcając naturalne zbiorniki wodne, wytwarza jednocześnie sztuczne stawy, kanały, rowy. Zespoły wodne i bagienne, które nieraz się rozwijają na tych sztucznych siedliskach, są wprawdzie wtórne, nie odbiegają jednaj zwykle swym składem i charakterem od odpowiednich zespołów naturalnych. Wolne przestrzenie między liśćmi i pędami zakorzenionych na dnie roślin wodnych i szuwarów zajmują skupienia i kożuchy drobnych roślin wodnych, głównie rzęs i wątrobowców. Najpiękniejsze i najbardziej malownicze rośliny pływające to: grzybień biały, grążel żółty, żabiściek pływający. Z roślin zanurzonych najczęściej spotyka się ramienicę, rogatek sztywny, moczarkę kanadyjską, mech wodny.

— Przybrzeżny pas wód płytkich o głębokości od kilku centymetrów do 1 — 1,5 m zajmują trzciny i oczerety. Do charakterystycznych gatunków należą: trzcina pospolita, pałka szerokolistna i wąskolistna, tatarak zwyczajny, manna mielec. Najbardziej przybrzeżny pas wokół jezior zajmują zespoły wysokich turzyc: błotnej, zaostrzonej i sztywnej.

— Innym naturalnym zespołem roślinności są torfowiska. Największe z nich występują w dolinie Wisły, na południe od Gardei, na południe od wsi Czarne Dolne, między, jeziorami Czarne Małe i Sarnówek, w okolicach wsi Cygany, w dolinie Liwy, przy linii kolejowej na odcinku Rakowiec — Liczę. Są to wyłącznie torfowiska niskie z charakterystycznymi gatunkami: tłustosz pospolity, wełnianka szerokolistna, turzyce, kruszczyk błotny, storczyk szerokolistny i inne. Na torfowiskach częściowo odwodnionych i zagospodarowanych rozwijają się wilgotne łąki odznaczające się bogactwem roślin kwiatowych: kaczeńców, jaskrów, ostrożni, firletek, storczyków i innych.

— Zespoły łąkowe obejmują większą część kośnych łąk i pastwisk. Skład florystyczny zbiorowisk łąkowych uzależniony jest od charakteru gospodarki człowieka (koszenie lub wypas, nawożenie albo też jego brak). Na omawianym terenie łąki i pastwiska zajmują 16,3% powierzchni. Najbardziej charakterystyczne gatunki roślin to: wyczyniec łąkowy, kostrzewa łąkowa, wiechlina łąkowa, kupkówka pospolita, życica trwała i inne.

— Zespoły kserotermiczne i lasy opisano wyżej.

— W roślinności synantropijnej (wprowadzonej przez człowieka) wyróżnić należy zespoły polne. Na tutejszym terenie grunty orne zajmują około 48% powierzchni. Uprawia się głównie cztery gatunki zbóż, ziemniaki i buraki-cukrowe.

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu flora była o wiele bogatsza. Przyczyną strat jest zmiana charakteru siedlisk wywołana intensywnymi zabiegami gospodarczymi. Spośród wszystkich pierwotnych zbiorowisk największe straty poniosły łasy. Wskutek ich wyrębu wyginęły przede wszystkim zespoły leśne przywiązane do najżyźniejszych siedlisk, ustępując miejsca użytkom rolnym. Ogromnym przemianom uległa również roślinność wodna i błotna. Największą rolę odegrały tu prace regulacyjne i melioracyjne, które poprzez zmiany w systemie krążenia wód, obniżenie poziomu wód gruntowych, usunięcie rozległych terenów nadrzecznych spod wpływu corocznych wylewów (przez budowę wałów przeciwpowodziowych) spowodowały osuszenie, co pociągnęło za sobą zanik pierwotnej roślinności wodnej, błotnej i torfowiskowej. Na jej miejscu rozwinęły się, w przypadku użytkowania przez koszenie lub wypas, wtórne zespoły łąkowa i pastwiska; najczęściej jednak tereny osuszone zużytkowane zostały pod uprawę roli. Wiele ucierpiała również roślinność wodna wskutek zanieczyszczania jezior i rzek ściekami z miast i osiedli. Zaorywanie i zrównywanie drobnych pagórków i wyniosłości wygubiło w wielu miejscowościach gatunki ciepłolubne, takie jak wężymord stepowy, miłek letni i pięciornik biały.

FAUNA Omawiany obszar, podobnie jak cała Polska, należy do części europejskiej krainy palearktycznej. Stanowi ona region przejściowy między środkowo- a północno- i wschodnioeuropejskim światem zwierzęcym.

Spośród bezkręgowców, najbardziej charakterystycznych dla każdego regionu, najlepiej zbadano gatunki występujące na stokach doliny Wisły. Są to bezkręgowce .towarzyszące roślinności ciepłolubnej. Ze stawonogów najliczniej spotyka się krocionogi z gromady wijów, podgromady parecz-ników. Wśród nich wyróżniają się skulice — efektownie ubarwione, gdyż na czarnym tle ich okrycia chitynowego występują czerwone, żółte i białe plamy w rozmaitych ugrupowaniach. Bliżej parowów występują licznie ciepło- i wilgociolubne okazy Strongylosoma pallipes. Na suchym stoku jaru i w wilgotnym parowie często można spotkać Schizophyllum sabulosum. Krocionogi spotyka się również w wilgotnej ściółce lasu mieszanego i liściastego, a także pod korą pniaków i pod kamieniami. Spośród motyli bogata i obfitująca w liczne gatunki jest rodzina kraśników. Na suchych zboczach często występuje poproch dziarstwiak.

W faunie dennej jezior żyją liczne gatunki skąposzczetów, z których najbardziej rozpowszechniony jest rurecznik. Poza tym w jeziorach obficie występują skorupiaki planktonowe i mięczaki. Z raków spotykamy wszystkie trzy gatunki: rzecznego, błotnego i pręgowanego. Wśród mięczaków lądowych dominują znane powszechnie ślimaki.

Przedstawicielami stawonogów, związanych głównie ze środowiskiem lądowym, są liczne gatunki pajęczaków i owadów.

Ryby spotykane w tutejszych jeziorach to głównie przedstawiciele ich-tiofauny stagnofilnej, czyli żyjące w wodzie stojącej. Do typowych przedstawicieli należą: jazgarz, karaś, karp, leszcz, lin, okoń, płoć, sandacz, szczupak, węgorz i wzdręga. W sumie występuje około 40 gatunków ryb.

Płazy są reprezentowane przez traszki, kumaki nizinne, żyjące prawie we wszystkich zbiornikach wodnych, ropuchy oraz kilka gatunków żab.

Gady są bez porównania rzadsze od płazów. Na specjalną uwagę zasługuje liczne występowanie nad brzegami Wisły zaskrońca, który tutaj znajduje bardzo sprzyjające warunki bytowania.

Z jaszczurek najczęściej spotkać można jaszczurkę zwinkę wygrzewającą się na słońcu na polanach, zrębach leśnych, brzegach lasów.

Awifauna tutejszego terenu to głównie ptaki lasów, jezior, łąk, i pól. Jeziora i otaczające je bezpośrednio pasy roślinności są środowiskiem naturalnym wyjątkowo uprzywilejowanym dla ptaków. Najliczniejsze są perkozy dwuczubne, perkozki, łyski, kaczki krzyżówki, cyranki i cyraneczki, kaczki rdzawogłowe, czernice. Na jeziorach porośniętych trzciną nielicznie gnieździ się bąk i bączek. Spotyka się również pojedyncze pary zausznika, krakwy, bardzo nieliczny jest perkoz rdzawoszyi, kaczka świs-tuń i rożeniec_oraz podgorzałka. Tylko w czasie przelotów pojawia się gęś zbożowa. Z chruścieli występują: wodnik, kureczka nakrapiana, kokoszka wodna. Na większych jeziorach spotyka się łabędzia niemego. Poza tym z ptaków wodnych wymienić należy czaplę siwą, mewę śmieszkę, rybitwę czarną, rybitwę zwyczajną, nad Wisłą spotyka się mewę pospolitą.

Większość tutejszych torfowisk to tereny otwarte pozbawione drzew i krzewów; mają one ornitofaunę zbliżoną do typowej dla podmokłych łąk na glebach nietorfowych. Występują na nich, zwłaszcza nad Wisłą: brodziec piskliwy, brodziec śniady, rycyk, bekas, kszyk, słonka, kwokacz, strumieniówka, łozówka, remiz, sieweczka obroźna, sieweczka rzeczna. Pospolite są gatunki drobnych ptaków wróblowatych typowych dla miejsc z wilgotnym podłożem i bujną szatą roślinną: trznadel, potrzos, pokląskwa, w miejscach zakrzewionych natomiast — dzierzba gąsiorek, pokrzewka cierniówek, pokrzewka jarzębata, słowik szary (nad Wisłą) oraz inne.

Jednym z najokazalszych ptaków zamieszkujących częściowo zadrzewione torfowiska jest żuraw, którego stanowisko notowano przed wojną pod Kwidzynem.

W lasach licznie występują: sójka, dzięcioły — duży, średni, zielony, dzięciołek, z drozdowatych spotykamy drozda śpiewaka, kwiczoła i kosa. Rodzina sikor jest reprezentowana przez mysikróliki, sikorkę bogatkę, sikorę modrą, sikorę sosnówkę i sikorę ubogą. Z łuszczaków należy wymienić krzyżodzioba sosnowego. Spotykamy tu również grubodzioba, dzwońca, ziębę i ziębę jer. Ta ostatnia zimuje w Polsce i chętnie przebywa w lasach bukowych. Do drapieżników zamieszkujących lasy należy zaliczyć myszołowa zwyczajnego, zimującego tu myszołowa włochatego, trzmielojada występującego bardzo nielicznie, a także jastrzębia, błotnia-ka stawowego i błotniaka popielatego, który w dolinie Wisły żyje w koloniach. Bardzo rzadko zobaczyć można orlika krzykliwego. Z sokołów czasem można spotkać pustułkę, kobuza, pustułeczkę. Sowy są reprezentowane przez płomykówkę, puszczyka, nielicznie występuje sowa uszata.

-Do ssaków omawianego obszaru należą sarny, dziki, daniele, zające szaraki, wiewiórki, poza tym nornice rude, norniki zwyczajne, karczow-niki ziemnowodne, piżmaki amerykańskie. Inne gryzonie to myszy — polna, zaroślowa i leśna oraz szczur wędrowny. Żyje tu też kilka gatunków ssaków owadożernych. Należą do nich: jeż, kret, ryjówka malutka. Na otwartych przestrzeniach i w lasach spotyka się lisa. Ssaki latające reprezentowane są przez kilka gatunków nietoperzy.

REZERWATY, POMNIKI PRZYRODY I ZABYTKI PRZYRODY Rezerwat florystyczny „Kwidzyńskie Ostnice” o powierzchni 0,20 ha jest położony w odległości trzech kilometrów od Kwidzyna, na południowy wschód, na stoku dolinki potoku wpadającego do rzeki Liwy. Rezerwat utworzono ze względów naukowych i dydaktycznych w celu zachowania najbardziej na północ wysuniętego stanowiska ostnicy Jana.

Teren rezerwatu stanowią nasłonecznione zbocza piaszczysto-gliniaste z piaskami zasobnymi w węglan wapnia. Ostnica Jana rośnie na otwartych pagórkach i zboczach. Oprócz niej spotyka się inne rośliny należące do gatunków flory stepowej: koniczynę długowłosą, pięciornik, bylicę polną, przełącznik, poziomkę pospolitą, smagliczkę, czyściec drobnokwia-towy. Drzewostan z rezerwatu usunięto, pozostawiając dookoła sosny. W początkach naszego stulecia cała dolina była naturalnym terenem pełnym różnorodnych kwiatów. Wskutek budowy strzelnicy wojskowej i przeprowadzenia linii kolejowej krajobraz doliny zmienił się, a niektóre gatunki roślin zupełnie wyginęły.

Na omawianym obszarze znajdują się również pomniki przyrody 4. Są to:

— Dąb o wysokości 26 m, obwodzie 3,4 m. Rośnie w Nowej Wiosce, w parku, przy głównej alei nad stawem.

— Dąb o wysokości 30 m, obwodzie 3,54 m. Rośnie także w Nowej Wiosce, w zachodniej części parku, przy bocznej alejce. W pobliżu znajdują się buki, z których jeden przylega do dębu.

— Dąb w wieku 150 lat, wysokości 23 m, obwodzie 4,21 m. Rośnie w Krzykosach, w parku wiejskim przy głównej alei.

— Dąb w wieku 200 lat, wysokości 25 m i obwodzie 6,3 m. Rośnie w Krzykosach, w parku nad stawem.

— Topola w wieku około 100 lat, wysokości 20 m, obwodzie 3,05 m. Rośnie w odległości około 100 m od kościoła i sklepu w Pastwie, obok Wiślanego Wału, przy załamaniu drogi na Gurcz.

— Cztery topole w wieku 90 lat, wysokości około 20 m, obwodach 5,27 m, 4,22 m, 5,32 m, 4,79 m. Są to drzewa pozostałe z grupy tzw. „Dwunastu Apostołów”. Rosną obok drogi asfaltowej Mareza—Podzamcze, przy zabudowaniach Piotra Mroza. Najokazalszą z topoli miejscowa ludność nazwała „Libą”.

Zabytkiem przyrody jest wyspa na Jeziorze Klasztornym. Jej powierzchnia wynosi 2,1 ha i wznosi się 5 m ponad lustro wody. Brzegi wyspy porośnięte są trzciną. Rosną tam wiązy i dęby, pojedynczo brzoza i olsza. Wiek drzew 100—200 lat.

Alfons Lemański

NAZWY FIZJOGRAFICZNE

W wykazie podano drukiem rozstrzelonym kolejne hasło, drukiem zwykłym nazwy potoczne. W nawiasach zamieszczono nazwy staropolskie i niemieckie. Hasła opatrzone skrótem PMT IV zaczerpnięto z pracy H. Górnowicza: Toponimia Powiśla Gdańskiego. Pomorskie Monografie Toponomastyczne nr 4, Gdańsk 1980. Nazwy oznaczone gwiazdką zostały zrekonstruowane przez H. Górnowicza, na podstawie nazw zniekształconych w źródłach niemieckich.

Aue (of der Ouwe — r. 1365), pole, na którym powstała wieś Kaniczki. Najstarsza niemiecka nazwa terenowa w Kwidzyńskiem. PMT IV.

Babia Góra (Babiegora, Alter Weib — r. 1902), pagórek 73 m, w pobliżu ulicy Owczej w Kwidzynie.

Babiocha, wąwóz 800 m, na północ od wsi Tychnowy. PMT IV.

Bu sc h, Bosz, zarośla we wsi Janowo, między Wisłą a Wiślanym Wałem.

Bystrzecka Puszcza — r. 1709, dawna puszcza na północny wschód od drogi Brachlewo — Podzamcze, obecnie las.

Cegielacki Kanał, Cegłowy Kanał (Ziegellacker Quellegraben), kanał długości 4118 m, początek na granicy wsi Obory i Korzeniewa, dopływ rzeki Liwa we wsi Pastwa.

*Ciepskie Jezioro (Zipske See — r. 1902), dawniejsze jezioro 7 ha, od roku 1920 bagna, 1,2 km na północ od PGR Krzykosy. PMT IV.

Cyganki (Ziganke — r. 1902), łąka, około 1 km na północny zachód od wsi Podzamcze.

Cyganówka, *Ciepel (Ziepel — r. 1396, Cypelle — r. 1902), rzeczka 21 462 m, płynie dookoła wsi Cygany, wpada do rzeki Liwa w pobliżu młyna przy ulicy Sportowej w Kwidzynie. PMT IV.

Czarci Potok, prawy dopływ rzeki Liwa, poniżej wsi Pastwa. PMT’ IV.

Czarna Łączka (Schwarze Loncka — r. 1902), łąka, na zachód od stacji kolejowej Dziwno.

Czarne Jezioro (Zehren See — r. 1694, Hochzehrener See — r. 1902), jezioro około 74 ha, między wsiami Czarne Górne i Czarne Dolne.

Czarne Małe, *Głuszno (Glusin — r. 1694, Gliser See — r. 1941), jezioro około 20 ha, 1,5 km na północny zachód od wsi Czarne Małe. PMT IV.

Czarownic Strumień (Hexensprindt — r. 1893), strumień, łączy się z Kanałem Podlaskim koło wsi Brachlewo.

Diabli Kamień, bryła skalna, zanurzona w jeziorze Kamień.

Doli ni k (Dollnick See — r. 1902), dawniejsze jezioro, obecnie bagno w pobliżu PGR Krzykosy.

Duży Port, północny basen portu rzecznego we wsi Korzeniewo. PMT IV.

Ewa (Jiwabruch) bagno, we wsi Trumieje.

Fukswinkel (Fuchswinkel, Faxwinkel — r. 1664), łąka, we wsi Podzamcze.

Gardejski Park (Stadtwald), park około 2 ha, w pobliżu wsi Gardeja.

G a r d ę g a, Gardzięga, Gardeja (Jardenga, Gardenga — r. 1933), rzeczka 35 km, płynie przez wsie: Trumieje, Klecewo, Czarne Dolne, prawy dopływ rzeki Osa.

*Gilwe (nazwa pruska: lacus Gilve — r. 1294), dawniejsze jezioro, obecnie teren podmokły, 0,5 km na zachód od wsi Gilwa Duża. PMT IV.

Glinianki, staw na gruntach dawnej cegielni we wsi Korzeniewo.

Głęboczek, *Głębie (Glembesien — r. 1694, Glembotscheck See — r. 1902), jezioro około 2 ha, w lesie 2 km na zachód od stacji kolejowej Dziwno. PMT IV.

Gnilica (Gniellitz See), dawniejsze jezioro, obecnie bagna, 1,5 km na południowy wschód od PGR Otłówko.

Grabowskie Jezioro (Gross Grabau See), jezioro, około 1 km na zachód od wsi Grabowo.

Graniczni k, parów, około 1 km na południe od osady Bystrzec.

*G r z y b n o (Grzybin See — r. 1559), małe jezioro, w pobliżu wsi Gardeja. PMT IV.

Jajka, łączka w kształcie jajka, 600 m na północny wschód od wsi Tychnowy. PMT IV.

J a j ł o (Hauptgraben), kanał długości 18 202 m, w sześciu różnych odcinkach, płynie przez wsie: Rusinowo, Nebrowo, Wiśliny, Grabowo, Nowy Dwór, lewy dopływ kanału Palemona.

Jedliński Kanał, kanał długości 2726 m, wypływa z Kanału Sad-lińskiego, przecina Kanał Olsztyński i uchodzi do kanału Palemona na gruntach wsi Olszanica.

Jerzewskie Jezioro, Ostrowskie Jezioro, Zajezierze (Hinter See — r. 1933), jezioro około 13 ha, 2 km na północny wschód od stacji kolejowej Brachlewo.

Jurandowskie Łąki, łąki, około 2 km na północny wschód od wsi Liczę.

Kacze Jezioro, Czarnogłowie Jezioro (Bürger See), jezioro około 13 ha, w lesie, 0,7 km na południowy zachód od stacji kolejowej Dziwno.

Kaczy Dołek, staw, za pałacem, na terenie PGR Otłówko.

Kaczysko (Katschker), pole między Wiślanym Wałem a szosą, na południowy zachód od wsi Pastwa.

Kadyki — r. 1933, dawniej las, obecnie pole we wsi Tychnowy.

Kadyki (Kaddicks), pole, około 1,5 km na wschód od wsi Bądki.

Kami eń, Kamyk (Camick — r. 1559, Comming — r. 1694), jezioro około 5 ha, przy parku we wsi Gardeja. PMT IV.

Kania, bagno odwodnione, około 1 km na północ od szkoły we wsi Podzamcze, przy szosie.

Karczunek (Korschin, Korschenick — r. 1694), niegdyś las, na południowy wschód od Kwidzyna. PMT IV.

Karpniak (Karpfenteich — r. 1902), staw, około 1 km na południe od jeziora we wsi Liczę. PMT IV.

Katrynka, rów odwadniający, 0,4 km na południowy wschód od wsi Janowo, w latach 1920—1939 granica polsko-niemiecka. PMT IV.

Klasztorna (Kloster Fluss — około r. 1790), rzeczka, wpada do Jeziora Klasztornego na terenie PGR Międzylesie. PMT IV.

Klasztorne Jezioro (Kloster See), jezioro 81 ha, we wsi Klasz-torek,

Klecewski Kanał (Aalfang), kanał długości 2360 m, bierze początek z jeziora Kucki, przepływa przez wieś Czarne Górne, dopływ rzeczki Gardęga.

Klecewski Las (Klötzener Wald), las, na północ od PGR Klecewo, położony między ramionami jeziora Kucki.

Klin, pole w kształcie klina, 1 km na północny wschód od wsi Tychnowy. PMT IV.

Kocioł (Kessel See — r. 1843), jezioro 4 ha, około 0,3 km na północ od Jeziora Klasztornego. PMT IV.

Koński Dół, południowa część jeziora Głęboczek.

Korzeniewskie Jezioro (Kurzebrack See), jezioro, we wsi Korzeni ewo.

Korzeniewski Kanał (Kurzebracker Wassergang), kanał długości 7049 m, bierze początek we wsi Gniewskie Pole, przepływa przez wieś Korzeniewo, wpada do Cegielackiego Kanału we wsi Pastwa. Kozia Górka (Ziegenberg), pagórek 57 m, około 2 km na północny wschód od szkoły we wsi Tychnowy.

Kozioł (Kossel See), dawniejsze jezioro, obecnie staw we wsi Glina Mała.

Krzykoskie Jezioro (Kroxener Dorf See), jezioro 12 ha, przy szosie we wsi Krzykosy.

Kraut, Krut (Kraut See), dawniejsze jezioro 29 ha, spuszczone w 1933 roku, obecnie łąka i bagno, około 0,1 km na północny wschód od wsi Gardeja.

Księże Włóki, pole, przy kościele we wsi Tychnowy i w pobliżu stacji kolejowej Brachlewo.

Kuchnia (Kuchen See — r. 1526), jezioro 100 ha, poniżej wsi Czarne Dolne. PMT IV.

Kuchnia (Kępa — r. 1624), niegdyś łąka nad Wisłą we wsi Janowo, obecnie pastwisko. PMT IV.

Kucki, *Kucko (Kuczkę — r. 1388, Kauziger See), jezioro około 175 ha, między miejscowościami: Jaromierz, Trumieje i Klecewo. PMT IV. Kwidzyński Las (Forst Marienwerder), kompleks lasów, na południe od Kwidzyna.

Lądy (Londen — r. 1902), łąka, we wsi Trumieje.

Leśne Jezioro (Bürger See), jezioro około 30 ha, 1 km na południowy wschód od PGR Nowa Wioska.

Lisia Jama, parów, około 0,3 km na północ od szosy Brachlewo— Podzamcze.

Liwa (nazwa pruäka: Lyua — r. 1250, Liebe Fluss), rzeka 109 km, prawy dopływ Nogatu.

Łacha ku Gniewu (Lacha ku Gniewu — r. 1565), mielizna wiślana między wsią Janowo a miastem Gniew. PMT IV.

Łakomka (Lakomka — r. 1719, Lakomeken), łąka, około 1 km na zachód od wsi Rozpędziny.

Łąkowy Kanał, długości 4570 m, wypływa z gruntów wsi Gardeja, wpada do jeziora Kuchnia.

Małpi Gaj, lasek, w pobliżu Wisły, na granicy wsi Glinki i Nebrowo Wielkie.

Mały Port, południowy basen portu rzecznego we wsi Korzeniewo. PMT IV.

Mały Las (Kleinwalde), las, na zachód od wsi Gilwa Mała.

Mareski Dwór (Mariensee — r. 1336), jezioro 16 ha, w pobliżu wsi Mareza. PMT IV.

Marskie Jezioro, Mary (*Mari Jezioro, Mahrener See), jezioro około 12 ha, w lesie, 1,5 km na południowy wschód od wsi Mary. PMT IV.

Marska Góra (Mährener Höhe), pagórek 134 m, na południe od wsi Mary.

Maryzny Rów — r. 1709 (der Polnische Graben — r. 1930), rów z wodą, przy wsi Mareza, w latach 1466—1772 granica polska odzie-lająca Prusy Królewskie od Prus Książęcych.

Moczadło, bagno, 0,7 km na południowy wschód od wsi Dubiel. PMT IV.

M s z c z u j a (Faul Graben), kanał długości 4763 m, początek we wsi Białki, dopływ kanału Palemona.

Na Sandacza, toń na Wiśle, na wysokości wsi Janowo. PMT IV.

Nebrowskie Jezioro, około 7 ha, 0,8 km od stacji kolejowej we wsi Nebrowo Wielkie.

Niedźwiedzia Góra, pagórek 95 m, około 1 km na południowy zachód od wsi Liczę.

Niedźwiedzia k, bagno, 0,8 km na północny wschód od wsi Dubiel. PMT IV.

N o g a t (Nogat Kanal — r. 1902), kanał długości 5906 m, początek we wsi Podzamcze, dopływ rzeki Liwa, koło wsi Gurcz.

Nowowiejski Las (Neudorfchener Forst), las na południe od PGR Nowa Wioska.

Ośno (lacum Ossena — r. 1328, Oschen See), jezioro 4 ha, 0,8 km na północ od stacji kolejowej Liczę.                                    f

Otłowskie Jezioro (Ottlau See), jezioro około 1 ha, we wsi Ot-łowiec.

Otoczyńskie Jezioro (Ottotschner Dorf See), jezioro 4 ha, we wsi Otoczyn, przy szosie.

Otoczyński Kanał, długości 5542 m, dopływ strumienia Wandów-ka, wypływa z terenu wsi Otoczyn.

Paczkowski Kanał, długości 3560 m, wypływa z Jeziora Klasztornego, dopływ strumienia Wandówka koło PGR Bronno.

Palemona (Gross Wassergang), kanał długości 18 km, wpada do rzeki Liwa w Kwidzynie przy ulicy Wiślanej.

Panna Łączka, bagno w lesie, około 2 km na północ od skrzyżowania szosy we wsi Brachlewo.

Pasternakowa Łąka, Pasternakowizna (Pasternack — r. 1902), pole, przy wsi Dubiel.

Pastwisko Nowolignowskie — r. 1624, niegdyś pastwisko koło wsi Nowe Lignowy. PMT IV.

Płońskie Małe (Klein Płońskie See — r. 1552, Kleiner Plinsker See — r. 1933), jezioro około 5 ha, 3 km na południowy zachód od wsi Czarne Dolne.

Płońskie Wielkie (Grosse Płońskie See — r. 1552, Grosse Plin-ske See — r. 1933), jezioro około 20 ha, 3,5 km na południowy zachód od wsi Czarne Dolne.

Pod Kiernoz em, działka leśna, około 1,5 km na północny wschód od skrzyżowania szosy we wsi Brachlewo.

Podlaski Kanał, wypływa z terenu wsi Brachlewo, łączy się ze Strumieniem Czarownic w lesie obok leśniczówki we wsi Brachlewo, uchodzi do rzeki Liwa na południe od wsi Gurcz.

Polderowy Kanał, długości 4980 m, wypływa ze wsi Czarne Dolne, dopływ rzeki Gardęga we wsi Czarne Górne.

Polny Kanał, długości 3900 m, bierze początek we wsi Mareza, na północ od wsi Lipianki wpływa do rzeki Liwa.

Popowy (Popowy — r. 1763, Popowken — r. 1817), ogród przy dawniejszych ruinach starego zameczku, obecnie zakończenie ulicy Ogrodowej w Kwidzynie, dawna własność kościelna.

Pop ów ko (Popowken See — r. 1902), jezioro 1 ha, przy wsi Gardeja,, dawna własność kościelna.

*Przybrniel (Pribernelle — r. 1559, Przybenell See — r. 1694, Pschebernel See — r. 1902), dawniej jezioro, obecnie bagno i łąka, około 2 km na północny wschód od wsi Gardeja. PMT IV.

Raczek Duży i Mały, jeziora 7 ha i 2 ha, pozostałości po wielkim jeziorze Rakowiec (Krebssee — r. 1607), 1,5 km na północny zachód od stacji kolejowej Rakowiec Pomorski. PMT IV.

Rosa, staw, około 1,5 km na wschód od wsi Tychnowy.

Rybniki, bagno, między Wisłą a Wiślanym Wałem, we wsi Gliniki.

Rybno (Fischbruch See — r. 1902), jezioro około 17 ha, 1,5 km na południowy wschód od wsi Wandowo.

Sadliński Kanał (Grenz Graben), kanał długości 8880 m, początek we wsi Okrągła Łąka, uchodzi do kanału Palemona we wsi Olszanica.

Sarnówek (Lentzruher See — r. 1933), jezioro 26 ha, na południe od wsi Rozajny Małe.

S i w u c h a, pole, w pobliżu stadionu szkoły we wsi Nebrowo Wielkie. Skumanda, kanał długości 12 143 m, płynie przez wsie: Okrągła Łąka, Bronisławowo, Olszanica, prawy dopływ kanału Palemona.

Sokolnia Góra, pagórek 80 m, we wsi Nowa Wieś.

Stary Nogat (zou dem alden Nogat — r. 1394, Stary Nogat — r. 1711), nieurzędowa nazwa rzeki Liwa, między wsiami Mareza i Biała Góra.

Szadowskie Jezioro (Schadau See), jezioro około 7 ha, 3 km na północ od stacji kolejowej Liczę.

Szkolny Kanał, długości 4318 m, początek we wsi Nowy Dwór, lewy dopływ kanału Palemona.

Szwedzki Cmentarz, nieużytek, 0,7 km na południowy wschód od wsi Dubiel. PMT IV.

Świętopełka Kanał (Mittel Graben), kanał długości 4591 m, płynie równolegle do kanału Mszczuja.

Topielisko (Topitschenbruch), bagno, w pobliżu jeziora Głęboczek.

Topielisko, (Topitschenbruch — r. 1902), północna część Jeziora Neb-rowskiego we wsi Nebrowo Wielkie.

*Trąbna (stara pomorska nazwa: lacum parvum Tromey — r. 1326, ad lacum Trumpnie — r. 1329), niegdyś jezioro, obecnie teren podmokły, 2 km na południowy wschód od wsi Trumieje. PMT IV.

Wandowskie Jezioro (Wandau See), jezioro około 10 ha, we wsi Wando wo.

Wandówka, strumień długości 11 390 m, bierze początek we wsi Wan-dowo, wpada do rzeki Liwa we wsi Jurandowo, około 3 km na północny wschód od wsi Liczę.

Wiatrak, pole, 0,5 km na wschód od wsi Nowa Wieś Kwidzyńska, na miejscu zburzonego wiatraka. PMT IV.

Wielkie Jezioro (*Slamai, Grosser See — r. 1902), niegdyś jezioro 58 ha, osuszone w 1933 roku, obecnie łąka, na zachód od wsi Gardeja. PMT IV.

Wielki Las, na północ od Jeziora Jerzewskiego, we wsi Brachlewo.

Wisła (Weichsel), rzeka, płynie około 4 km na zachód od Kwidzyna.

Wiślany Wał (Weichseldeich), wał przeciwpowodziowy na nizinie kwidzyńskiej.

Witniak, pastwisko na północ od wsi Nebrowo Wielkie, za Wiślanym Wałem.

Wydmuchawka, piaskownica, około 0,4 km na wschód od szkoły we wsi Nebrowo Wielkie.

Zapłotnia, pole, 1 km na północny wschód od wsi Tychnowy. PMT IV.

Zator (Sathor See, Sator See — r. 1607), dawniejsze jezioro, obecnie staw, 2 km na północny wschód od wsi Gniewskie Pole.

Zebrdowski Las (Seubersdorfer Wald), las, 1 km na północny wschód od wsi Zebrdowo.

* Żabno (Schabin — r. 1559), jezioro 4 ha, około 4 km na północ od wsi Gardeja. PMT IV.

Ż u r a w i a k, staw, 0,7 km na północny wschód od wsi Tychnowy. PMT IV.

Mieczysław Haftka

PRADZIEJE

Obszar Pojezierza Pomorsko-Mazurskiego, a tym samym okolice Kwidzyna zostały zasiedlone przez człowieka znacznie później niż tereny Polski południowej i środkowej. Podczas gdy Małopolską i Śląsk od dawna zamieszkiwały grupy ludzkie, Pomorze było przykryte grubym „płaszczem” lodowca. Ustąpił on z tych terenów około 12 tysięcy lat p.n.e., pozostawiając po sobie wyraźnie czytelne w krajobrazie ślady w postaci Pojezierza Pomorsko-Mazurskiego, które jest stosunkowo dobrze zachowanym pasmem moren czołowych. Powstałe wskutek przesuwania się masy lodowej wielkie przestrzenie gołych zwałów gliny, piasków i żwirów bardzo długo pozostały pustynią, nie zajętą nawet przez arktyczną roślinność. Topniejący lód powodował dalsze zmiany w surowym krajobrazie, a odpływająca woda żłobiła pierwsze doliny rzeczne.

Po ustąpieniu lodowca powoli zaczęła się rozwijać roślinność, tworząc kilka sfer w zależności od warunków klimatycznych. W ślad za postępującą roślinnością, a zwłaszcza za stadami zwierzęcymi podążały na północ pierwsze grupy ludzkie. Były to zapewne jednak sporadyczne wyprawy, ponieważ starsza i środkowa epoka kamienia (8000 do 3500 lat p.n.e.) na Dolnym Powiślu reprezentowana jest zaledwie przez kilka stanowisk. Pierwsi mieszkańcy tych ziem to ludność kultury świderskiej. Ich podstawowym źródłem utrzymania było zbieractwo, myślistwo i rybołówstwo. Prowadzili koczowniczy tryb życia, zajmując chwilowo piaszczyste, suche wydmy nad jeziorami i rzekami (Biała Góra, Węgry i Go-ściszewo koło Sztumu). Zwierzęciem o szczególnym znaczeniu dla rozwoju gospodarki człowieka w tym czasie był renifer, który obok rogu i kości dostarczał mięsa, tłuszczu, a przede wszystkim skór niezbędnych na okrycia.

Znaczne ożywienie osadnicze w okolicach Kwidzyna daje zaobserwować się dopiero w młodszej epoce kamienia (3500 do 1700 lat p.n.e.). Jednakże dostępne materiały mają obniżoną wartość, ponieważ w więk-

3. — Kwidzyn...

szóści pochodzą ze stanowisk zbadanych powierzchniowo. Młodsza epoka kamienia charakteryzowała się wielkimi przemianami cywilizacyjnymi. Polegały one przede wszystkim na zmianie trybu życia z koczowniczego na osiadły i przejściu z gospodarki konsumpcyjnej, wykorzystującej zasoby środowiska naturalnego, do celowej działalności produkcyjnej. Pod wpływem impulsów kulturowych płynących z południowej Europy, powoli, stopniowo rozwijały się: rolnictwo, hodowla zwierząt, tkactwo, umiejętność lepienia i wypalania glinianych naczyń oraz nowe techniki produkcji krzemiennych i kamiennych narzędzi. Wspomniany postęp nie dokonywał się na całym terytorium Polski jednocześnie. Wszędzie tam, gdzie nie było warunków do rozwoju kontaktów z bardziej rozwiniętymi kulturami, wszelkie innowacje przychodziły ze znacznym opóźnieniem. Przypuszczalnie tak było z obszarem Dolnego Powiśla, gdzie pierwsze rozpoznane ślady działalności ludzkiej pochodzą dopiero Z drugiego okresu młodszej epoki kamienia (3500 do 2500 lat p.n.e.).

Z najbliższych okolic Kwidzyna znanych jest około trzydziestu stanowisk neolitycznych. Niestety, przeważnie są to znaleziska luźne,

głównie kamienne toporki, których odkryto po kilka w następujących miejscowościach: Gardeja, Kwidzyn, Rakowiec, Zajezierze. Na szczególną uwagę zasługuje znaleziony w Kwidzynie topór kultury pucharów lejkowatych. Nieliczne osady zlokalizowano we wsiach: Kamionka, Liczę, Piekarski Młyn, Rakowiec i Zajezierze. Niestety żadnej z nich nie zbadano systematycznie, a przynależność kulturowa nie została całkowicie określona. Z fragmentarycznie zachowanych danych archiwalnych i nowych badań powierzchniowych wynika, że przeważały tu stanowiska kultury pucharów lejkowatych (Kwidzyn) i amfor kulistych (Bronno). W najmłodszym okresie neolitu (2500 do 1700 lat p.n.e.), podobnie jak na sąsiednich terenach, dominowało osadnictwo kultury ceramiki sznurowej i ceramiki dołkowo-grzebykowej (Prabuty).

Osadnictwo epoki brązu (1700 do 650 lat p.n.e.) do tej pory nie zostało dokładnie rozpoznane. W początkach tej epoki, wzdłuż Wisły, docierały na Pomorze pierwsze importy narzędzi z miedzi i brązu. Przykładem bardzo wczesnych związków z naddunajskim rejonem produkcyjnym była znaleziona w Rozpędzinach siekierka miedziana. Z odmiennym kręgiem kulturowym należy wiązać, chronologicznie nieco młodszą, brązową siekierkę typu unietyckiego z Malborka.’ Przypuszczalnie posługiwała się nią ludność kultury iwieńskiej, której ślady osad znane są z terenu Żuław. Pełniejszy obraz osadnictwa pradziejowego okolic Kwidzyna rysuje się po zasiedleniu tych terenów przez prasłowiańskie plemiona kultury łużyckiej (około 1000 lat p.n.e.).

Na schyłek epoki brązu (800 do 650 lat p.n.e.) datowane jest cmentarzysko kultury łużyckiej odkryte przypadkowo w 1924 roku w miejscowości Zajezierze. W roku 1926 przeprowadzono systematyczne badania, odkrywając łącznie 49»grobów ciałopalnych, których zawartość była bardzo uboga. Obok ceramiki znaleziono jedynie dwie obrączki z cienkiej blachy brązowej i przepalone kości ludzkie.

Z wczesnej epoki żelaza (700 do 200 lat p.n.e.) wokół Kwidzyna rozpoznano dwanaście stanowisk archeologicznych kultury łużyckiej i wscho-dniopomorskiej. Ta ostatnia, zwana inaczej kulturą urn twarzowych, grobów skrzynkowych lub ostatnio wejherowsko-krotoszyńską, została rozpoznana głównie na podstawie cmentarzysk. W kulturze łużyckiej i wschodniopomorskiej panowało powszechnie ciałopalenie. Przepalone szczątki kostne składano (często w porządku anatomicznym) do naczyń zwanych urnami lub popielnicami, co było wynikiem obrzędu pogrzebowego. Ludność kultury łużyckiej składała urny z prochami zmarłych w grobach płaskich, bez nasypu, często obstawiając popielnice kamieniami. Tego typu cmentarzyska odkryto w miejscowościach: Bystrzec, Czarne Dolne, Klecewo i Zajezierze. W kulturze wschodniopomorskiej formą przewodnią był grób skrzynkowy (Baldram, Cygany, Gardeja, Kwidzyn, Ośno, Podzamcze, Szlemno) zbudowany w kształcie skrzyni na planie kwadratu, prostokąta lub trapezu z łupanych płyt kamiennych.

Podobnie jak w Wielkopolsce, na Śląsku i Pomorzu Zachodnim prasłowiańska ludność kultury łużyckiej na Dolnym Powiślu budowała osiedla obronne — grody na trudno dostępnych wzgórzach (Baldram, Podzamcze). Na szczególną uwagę i szersze omówienie zasługuje osiedle obronne w Baldramie, odkryte i zbadane w latach 1969—1971 przez-autora w ramach działalności Działu Archeologii Muzeum Zamkowego w Malborku. Obszerne założenie osiedla bronione było z trzech stron naturalnymi, stromymi zboczami i głębokimi wąwozami, a od strony wschodniej potężnym wałem i fosą. Wał obronny (mocno zniszczony) miał przypuszczalnie konstrukcję przekładkową umocnioną kamieniami i zalegał na naturalnej wyniosłości terenu. Wnętrze grodu zajęte było przez luźną zabudowę. Obserwacja i analiza warstw kulturowych przyniosły ciekawe spostrzeżenia. W zakresie stratygrafii można wyróżnić trzy fazy osadnicze z wczesnej epoki żelaza. Najstarsza, której ślady odkryto w postaci obszernego domostwa z dwuwarstwowym palenislaem, pochodzi przypuszczalnie z początku epoki żelaza i wiązać ją można z osadą otwartą. Osadnictwo tej fazy nie było intensywne i zajmowało jedynie środkową partię wzgórza. W młodszej fazie zasiedlono całe wzgórze, zbudowano od wschodu wał obronny i wykopano fosę. W poszczególnych obiektach, głównie w niewielkich jamach osadniczych, odkryto fragmenty ceramiki, wyroby z żelaza, brązu, rogu i kości. Znaleziono również dużo kości zwierzęcych, których analiza wykazała zdecydowaną przewagę szczątków zwierząt udomowionych. Spośród bogatego inwentarza zabytków tej fazy

osadniczej wyróżnić należy: zdobiony rogowy grot oszczepu, grot strzały łuiku, żelazną szpilę z tak zwaną łabędzią szyjką, gliniane przęśliki, a przede wszystkim ślady hutnictwa metali kolorowych w postaci zniszczonych ozdób brązowych i żużla.

Trzecią, najmłodszą fazę osadnictwa kultury .łużyckiej na tym stanowisku reprezentują odkryte pośrodku majdanu (teren w obrębie wałów), trudne do interpretacji, skupiska kamieni i ułamków ceramiki, na których były ślady spalenizny. Obok innych zabytków, jak żelazna szpila tarczowa, fragment brązowego kolczyka i kościanej szpili z bogato profilowaną główką, w poszczególnych skupiskach zauważono przepalone i połupane kości, a wśród nich fragment czaszki ludzkiej. Wokół kamieni znaleziono wyroby ceramiczne, przeważnie misy, których układ sugerował umyślne rozbijanie naczyń. W świetle dotychczasowej analizy zjawiska przypuszczać należy, że natrafiono na ślady po bliżej nieznanym obrzędzie, podczas którego rozbijano naczynia. Kostne szczątki ludzkie sugerowały rytualny kanibalizm, stwierdzony już kilkakrotnie na stanowiskach kultury łużyckiej na obszarze Polski. Chronologicznie zjawisko to należy uznać za młodsze i nie można łączyć go z okresem funkcjonowania grodu. Osiedla obronne z okolic Kwidzyna zaliczyć można do dużego ciągu grodzisk rozlokowanych wzdłuż wschodniego brzegu Wisły od ziemi chełmińskiej aż po Tolkmicko na Wysoczyźnie Elbląskiej.

Plemiona kultury łużyckiej zasiedlały dorzecze Odry i Wisły nieprzerwanie około tysiąca lat i zajmowały ten sam obszar co zachodnio-słowiańskie ludy, które znane są z pisanych źródeł greckich i rzymskich (Pliniusz, Ptolemeusz, Strabon, Tacyt) pod imieniem Wenedów. Przekazy o nich wiążą się z wysoko rozwiniętym zespołem kulturowym kultury wenedzkiej, nazywanej inaczej kulturą grobów jamowych lub ostatnio kulturą wielbarską.

U progu naszej ery Dolne Powiśle znajdowało się pod silnym wpływem kultury starożytnego Rzymu i jego prowincji. Po raz pierwszy w dziejach ziemie polskie weszły w orbitę zainteresowań świata antycznego. Było to wynikiem ożywionych kontaktów handlowych. Nad Bałtykiem występował bursztyn, a jego wyroby artystyczne były niezwykle poszukiwane w Rzymie. Bursztyn, stosynkowo tani na naszych,terenach, stał się obok futer, skór bydlęcych, wosku i miodu najbardziej opłacalnym dla kupca rzymskiego towarem wymiennym. W zamian za powyższe surowce i towary docierały na nasze ziemie wyroby rzymskie i pro-wincjonalno-rzymskie: szklane, metalowe i gliniane (wytłaczane, tak zwane terra sigillata) naczynia, szklane i gliniane zdobione paciorki, ozdoby, złote, srebrne i brązowe monety. Powstawały i rozwijały się szlaki bursztynowe. Najważniejszy z nich wiódł z Italii wzdłuż Dunaju, przez Czechy i ziemie polskie, dolną Wisłę do Bałtyku. Po obu stronach dolnej Wisły zagęszczało się osadnictwo, a okolice Kwidzyna przeżywały w tym okresie renesans osadniczy. Powstało i funkcjonowało przez kilka stuleci wiele osad w okolicy Brokowa, Bystrzca, Gardei, Kamionki, Klasztorka i Kwidzyna. Badane przez archeologów osady, a przede wszystkim cmentarzyska (Bystrzec, Gardeja, Rakowiec) dostarczyły pokaźną liczbę zabytków pochodzenia miejscowego oraz przedmiotów importowanych. Obok najliczniej występujących szklanych paciorków, ozdób brązowych i Przyborów toaletowych znalezionych na omawianych cmentarzyskach, na pierwszy plan na „liście importów” wysuwały się: naszyjnik ze skręcanego złotego drutu znaleziony w 1894 roku w Gardei i szklane naczynia z Rakowca.

Cmentarzysko w Rakowcu było szczególnie interesujące, gdyż oprócz dziesięciu grobów ciałopalnych, w odległości około 50 m od nich, odkryto

pozostałości stosu ciałopalnego. Była to duża, o wymiarach 3 m X 4 m, jama wypełniona węglem drzewnym i resztkami przepalonych ozdób. W okolicy Kwidzyna znaleziono także znaczną liczbę monet. W Jaromie-rzu i Kwidzynie odkryto przypadkowo pod koniec XIX wieku skarby monet rzymskich. Z Kwidzyna, zapewne ze zniszczonego grobu ciałopalnego, pochodzi także importowany żelazny grot włóczni. Znalezisko to jest cenne, gdyż ludność kultury wielbarskiej na Dolnym Powiślu, w odróżnieniu od innych terenów, rzadko kiedy składała broń do grobu zmarłego.

Osady z reguły zakładano w pobliżu rzek lub naturalnych zbiorników wody. W większości były to osady otwarte, nie chronione wałem lub inną konstrukcją obronną. Jakkolwiek nie ma wyraźnych dowodów mówiących o istnieniu w pierwszych wiekach naszej ery osiedli obronnych, to jednak na przykładzie osady w Brokowie można stwierdzić, że miała ona charakter zdecydowanie obronny. Położona była na dużym półwyspie otoczonym z trzech stron głębokimi jarami, z których jednym płynęła rzeka Liwa. Jest to typowy przykład zakładania osady w naturalnych warunkach obronnych. Obszar półwyspu liczył około siedmiu ha. Nie wiadomo jednak czy osada zajmowała cały półwysep, ponieważ nie została w całości zbadana. Ze źródeł pisanych i z literatury naukowej można sądzić, że była to bardzo duża osada, rozciągająca się na kilku hektarach, o luźnej zabudowie. Nie udało się także uchwycić bliższych danych odnośnie samych obiektów mieszkalnych, gdyż były bardzo zniszczone. Dobrze zachowane relikty domostw mieszkalnych odkryto na terenie osady w miejscowości Bystrzec. Jedna z budowli o konstrukcji słupowej, na rzucie zbliżonym do prostokąta o wymiarach 11 m X 8 m, składała się z dwóch pomieszczeń (42 m2, 32 m2) oraz przedsionka (13 m2) usytuowanego przy wschodniej ścianie szczytowej. Wejście wiodło przez przedsionek. Wnętrze domostwa dzieliła na dwie części ścianka, w której pośrodku stał piec. Jego pionowe ściany wyłożone były kamieniami umocnione gliną. Wewnątrz znaleziono fragmenty pięciu naczyń zalegających w czarnej, tłustej spaleniźnie. W rumowisku pieca odkryto duże bryły wypalonej gliny z odciskami konstrukcji przytrzymujących sklepienie.

Obszar między dolną Wisłą a Pasłęką, podobnie jak Pomorze Gdańskie, zasiedlała ludność prasłowiańska, nieprzerwanie ponad tysiąc lat. Pod koniec IV lub na początku V wieku, w wyniku przesuwania się słowiańskiej ludności na zachód (ogólnoeuropejska wędrówka ludów), nastąpiło znaczne rozrzedzenie osadnictwa na wspomnianym terenie. Opuszczone miejsca powoli zasiedlały plemiona pruskie, dochodząc, około VI—VII wieku, na północy do rzeki Dzierzgoń, na południu zaś do okolic Prabut. Najprawdopodobniej w połowie XII wieku osadnictwo pruskie dotarło w rejonie Kwidzyna aż do Wisły. Zanim jednak to nastąpiło, na

Osadnictwo wczesnośredniowieczne okolic Kwidzyna

1 — wody, 2 — grodzisko, 3 — przypuszczalne grodziska, 4 — osady, 5 — cmentarzyska, 6 — skarby srebrne, 7 — elementy uzbrojenia, 6 — drewniane groble, pomosty, 9 — rzeźby kamienne, 10 — miejscowości znane ze źródeł pisanych do 1300 roku, 11 — zabytki architektury powstałe przed 1300 rokiem, 12 — ośrodki włości pruskich

terenie całego Dolnego Powiśla, jak wykazały polskie badania archeologiczne, rozwijało się irftensywnie osadnictwo słowiańskie. Po czasowym (w okresie wędrówek ludów) regresie osadniczym tereny te, począwszy od VII—VIII wieku, zostały zasiedlone ponownie przez ludność słowiańską, ściślej prapolską, impulsem osadniczym z ziemi chełmińskiej i Pomorza Gdańskiego. W Kwidzynie i najbliższej okolicy rozciągał się wzdłuż wschodniego biegu Wisły duży zespół osadniczy składający' się z trzech grodzisk i pięciu osad. Ten niezwykle interesujący zespół osadniczy jest przedmiotem badań archeologów Muzeum Zamkowego w Malborku od 1967 roku. Do najważniejszych i najbardziej ciekawych należy grodzisko w miejscowości Baldram, położone na wysokiej skarpie nadwiślańskiej w odległości około czterech km na północ od Kwidzyna, na polu tamtejszego państwowego gospodarstwa rolnego. Grodzisko jest doskonale widoczne z szosy Kwidzyn—Podzamcze z punktu położonego około jednego km na północ od mostu na kanale. Miało ono doskonałe naturalne warunki obronne, z trzech stron bowiem dostępu broniły głębokie, przestrzenne wąw^ozy i strome zbocza. Tylko od strony wschodniej zbudowano monumentalny, około 90 m długi, 16 m szeroki, wał obronny i wykopano fosę o głębokości 3,5 m, szerokości około 12 m. Umocnienia obronne są słabo czytelne w terenie, zniszczone bowiem przez wielowiekową systematyczną uprawę. Z grodziska roztaczał się wspaniały widok na dolinę Wisły. Dawało to duże możliwości kontroli i obserwacji żeglugi. Obszar grodziska przekraczał 1,5 ha. Majdan liczył około 80 a. W trakcie badań stwierdzono, że wspomniany wał obronny budowano w dwóch fazach. Pierwszą fazę budowy wału łącznie z niewielką (około 4 m szeroką) fosą wiązać należy z osadnictwem kultury łużyckiej. W tra-

kcie zakładania wczesnośredniowiecznych umocnień obronnych, co nastąpiło przypuszczalnie w VIII—IX wieku, zniwelowano łużyckie umocnienia i dawną fosę zasypano gliną. Wał miał konstrukcję drewniano-zie-mną umocnioną dodatkowo kamieniami. Z pozostałych stron, na krawędzi zbocza, stała drewniana palisada, której relikty w postaci śladów po słupach odkryto podczas badań archeologicznych w 1969 roku. Od strony zachodniej, na zboczu, wykopano dodatkowo wąską, około 2 m głęboką fosę. Zabudowania koncentrowały się wokół umocnień obronnych. Niezwykle ciekawego odkrycia dokonano w trakcie odsłaniania konstrukcji wału obronnego. Na wewnętrznym skłonie wału znaleziono silnie zniszczoną półziemiankę, a w niej bardzo dużo fragmentów ceramiki, kości zwierzęcych, ości i łusek ryb. Z półziemianką łączył się funkcjonalnie głęboki wkop, który przecinał niżej zalegające warstwy łużyckie. Przypuszczalnie była to ziemianka, w której ściany i podłogę wyłożono gliną. Obydwa obiekty miały wspólny dach połączony zapewne z wałem obronnym. W zachodniej części grodziska zachowały się relikty dużej półzie-mianki, w której obok fragmentów ceramiki, identycznej jak w obiektach przy wale, znaleziono naczynia nieco młodsze. Sugerowałoby to, że półziemiankę zbudowano po upadku grodu, który w świetle wstępnej analizy materiału zabytkowego nastąpił około połowy X wieku.

W najbliższej okolicy, współcześnie z grodem w Baldramie, funkcjonowała tylko jedna osada i być może gród w Podzamczu położony około 500 m na północ po drugiej stronie wąwozu. Na terenie grodziska w Podzamczu stwierdzono występowanie ceramiki, którą datować można na IX—X wiek, jednakże nie odkryto śladów konstrukcji obronnej z tego czasu. Dalej na wschód położone są dwa grodziska w Klasztorku (Nowa Wioska) i w Kołodziejach, powstałe prawdopodobnie w IX—X wieku.

Impuls osadniczy, jaki poszedł w pierwszym podokresie wczesnego średniowiecza z ziemi chełmińskiej na północ i północny wschód, sięgnął aż po Iławę, gdzie z grodów ,w Łodygowie Małym, Silmie i Windy-kach znany jest podobny materiał ceramiczny.

Przełomowym momentem w dziejach Pomorza Gdańskiego i ziem do niego przylegających było włączenie tej dzielnicy w granice państwa Polan. Nie wiadomo dokładnie kiedy i w jaki sposób dokonał tego książę Mieszko.'Obserwacje archeologiczne przemawiają za podbojem. Niemniej, na podstawie stwierdzonych związków państwa Polan z Pomorzem Gdańskim i ziemią chełmińską, można przypuszczać, że sąsiednie Dolne Powiśle dość wcześnie weszło w krąg zainteresowań politycznych pierwszych Piastów. Możliwe, że zniszczony gród w Baldramie jest śladem ich zbrojnego podboju. W połowie X wieku upadły duże grody rodowople-mienne, na przykład Baldram, a na ich miejscu, przypuszczalnie z inicjatywy władzy książęcej, powstało wiele małych grodów — strażnic:

Podzamcze, Kwidzyn i inne, które tworzyły system fortyfikacji na pograniczu z Prusami. Z drugiej strony grody te otwierały możliwości ekspansji polskiej w kierunku Prus, co było widoczne w polityce pierwszych Piastów.

Od drugiej połowy X wieku do XII stulecia przypadał największy rozwój wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego, ściślej polskiego, na obszarze Dolnego Powiśla. Na wschodniej krawędzi Wisły i Noga-tu, od ujścia Osy aż po Żuławy funkcjonowało wiele grodzisk. Kilka z nich było przedmiotem zainteresowania autora, między innymi grodzisko w Podzamczu.

► Spośród odkrytych obiektów, głównie domostw, najbardziej interesująco przedstawiało się rumowisko kamienno-glinianej wieży. W górnych warstwach stanowiła ona duże rozsypisko polnych kamieni w kształcie zbliżonym do prostokąta, od którego odchodziły w kierunku zachodnim równoległe dwa. ,,murki” (kamienne układy) o szerokości od 0,5 m do 1,0 m. Niestety, ich zasięgu nie udało się uchwycić. W najniższych warstwach obiekt przybrał kształt regularnego prostokąta o wymiarach 2,6 m i 1,7 m i zalegał w głębokim wkopie w calcu, czyli w ziemi leżącej pod warstwą orną, nie tykanej uprawą. W obrębie wieży odkryto wiele fragmentów ceramiki ręcznie lepionej i całkowicie obtaczanej, dużo

kości zwierząt, łusek i ości ryb, a także (rzadkość) skorupy kurzych jaj. Liczne fragmenty ceramiki pozwalają ustalić chronologię wieży na XI—XIII wiek. Jednakże obiekt ten pochodzi sprzed 1233 roku, gdyż rumowisko zalegało poniżej warstw powstałych w wyniku zajęcia tego grodziska przez Krzyżaków. Gród w Podzamczu zaliczyć należy do małych obiektów obronnych. Jego największym walorem było naturalne obronne położenie. Wokół krawędzi niedużego, płaskiego majdanu zbudowano wał o konstrukcji rusztowej, od strony wschodniej zaś, gdzie znajdowało *się stosunkowo łatwe podejście, wykopano dodatkowo fosę. Wieża zabezpieczała gród od wschodu, gdyż była zlokalizowana w niewielkiej odległości od wału poprzecznegp. Warto nadmienić, że wieża z grodziska w Podzamczu należy do najstarszych obiektów kamiennego budownictwa obronnego na Pomorzu Wschodnim. Obok grodziska odkryto osadę otwartą, w której oprócz ułamków ceramiki, znaleziono fragment ażurowego trzewika, pochwy miecza pochodzenia skandynawskiego i ślady miejscowej produkcji żelaza.

Współcześnie z grodem w Podzamczu funkcjonowało wiele innych obiektów obronnych, między innymi grody w Kwidzynie i Klasztorku. Gfodzisko w Kwidzynie położone było w obrębie późniejszego miasta, przy ulicy Starozamkowej, na wysokim cyplu wysuniętym na zachód. Podobnie jak wiele innych grodzisk wyżynnych, półwyspowych, z trzech stron dostępu do niego broniły strome skarpy, tylko od wschodu znajdowały się przypuszczalnie umocnienia, po których została fragmentarycznie widoczna fosa. Teren grodziska, a potem zamku średniowiecznego był częściowo zabudowany, na stoku południowym znajdował się ogród. W roku 1223 Krzyżacy założyli na miejscu grodu strażnicę, która uległa zniszczeniu podczas powstania Prusów w 1242 roku. Odbudowany zamek murowany przetrwał do XVI stulecia i został później rozebrany. Umocnienia obronne w postaci wału i głębokich, szerokich fos porośniętych lasem najlepiej zachowały się na grodzisku w Klasztorku. Razem z ruinami gotyckiego kościoła i jeziorem tworzą piękny rezerwat — połączenie zabytku z przyrodą. Zachowane wały pochodzą przypuszczalnie ze średniowiecza, jednakże dają wyczerpujący pogląd na sposób budowy umocnień obronnych.

Prawdopodobnie około połowy XII wieku, po załamaniu się monarchii Bolesława Krzywoustego, słabło zainteresowanie pograniczem pomorsko--pruskim. Stworzyło to odpowiednie warunki do aneksji przez Prusów pewnej części ziem, a tym samym chyba także najbliższych okolic Kwidzyna. Zajęcie bliżej nieokreślonych obszarów miało raczej charakter nie tyle etniczny co polityczny, chociaż nie wyklucza się stałego osadnictwa pruskiego, o czym świadczą nazwy miejscowości, zwłaszcza w okolicach Prabut.