List do Galatów ebook

List do Galatów

Albert Vanhoye SJ, Peter S. Williamson

List do Galatów

Katolicki Komentarz do Pisma Świętego

Wydawnictwo W drodze, Poznań 2022

Wydawnictwo W drodze, Poznań 2022

Tytuł oryginału

Galatians

Copyright © 2019 by Peter S. Williamson

Originally published in English under the title Galatians by Baker Academic, a division of Baker Publishing Group, Grand Rapids, Michigan, 49516, USA. All rights reserved.

© Copyright for this edition by Wydawnictwo W drodze, 2022

Redaktorzy serii – Peter S. Williamson, Mary Healy, Kevin Perrotta

Redaktor naukowy wydania polskiego – ks. prof. dr hab. Franciszek Mickiewicz SAC

Redaktor prowadząca – Ewa Kubiak

Redakcja – Agnieszka Czapczyk

Korekta – Lidia Kozłowska, Agnieszka Czapczyk

Projekt okładki i layoutu – Krzysztof Lorczyk OP

Opracowanie projektu graficznego okładki na podstawie reprodukcji: Carl Baron von Vittinghoff, Dwaj kontemplujący mnisi (1809 r.) oraz Anonim, Chrystus trzymający kulę ziemską zwieńczoną krzyżem (ok. 1600–1680). Ze zbiorów Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku.

Nihil obstat

Poznań, dnia 10 grudnia 2021 roku, ks. dr Tomasz Siuda, cenzor

Imprimatur

Poznań, dnia 11 grudnia 2021 roku nr 7216/2021, biskup Grzegorz Balcerek, wikariusz generalny

ISBN 978-83-7906-637-7

Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów W drodze sp. z o.o.

Wydanie I, 2022

ul. Kościuszki 99

61-716 Poznań

tel. 61 850 47 52

[email protected]

www.wdrodze.pl

Przygotowanie wersji elektronicznej Epubeum

Wstęp od redaktorów serii

Kościół miał zawsze we czci Pisma Boże, podobnie jak samo Ciało Pańskie (…). Trzeba więc, aby całe nauczanie kościelne (…) żywiło się i kierowało Pismem Świętym. Albowiem w księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę. Tak wielka zaś tkwi w słowie Bożym moc i potęga, że jest ono dla Kościoła podporą i siłą żywotną, a dla synów Kościoła utwierdzeniem wiary, pokarmem duszy oraz źródłem czystym i stałym życia duchowego.

Sobór Watykański II, Dei Verbum, 21

Czy serce nie pałało w nas, kiedy rozmawiał z nami w drodze i Pisma nam wyjaśniał?

Łk 24,32

Seria Katolicki Komentarz do Pisma Świętego (Catholic Commentary on Sacred Scripture) powstała, by pomóc w posłudze Słowa Bożego w życiu i misji Kościoła. Od czasów Soboru Watykańskiego II wśród katolików narasta głód dogłębnego badania Pisma, w sposób odsłaniający jego związki z liturgią, ewangelizacją, katechezą, teologią oraz życiem osobistym i wspólnotowym. Seria ta odpowiada na to pragnienie, dostarczając przystępne, a zarazem treściwe komentarze do każdej księgi Nowego Testamentu, opierające się zarówno na najlepszych współczesnych badaniach biblijnych, jak i na bogatym skarbcu tradycji Kościoła. W tomach tych chcemy przekazać wiedzę naukową oświeconą światłem wiary, jesteśmy bowiem przekonani, że ostateczny cel egzegezy biblijnej stanowi odkrycie tego, co Bóg objawił i co wciąż do nas mówi przez święte teksty. Podstawowymi dla naszego podejścia są zasady, jakich nauczał Sobór Watykański II: po pierwsze, wykorzystywanie historiograficznych i literackich metod w celu odkrycia tego, co zamierzali przekazać autorzy biblijni; po drugie, oparta na modlitwie teologiczna refleksja, pozwalająca zrozumieć święty tekst „w tym samym Duchu, w jakim został napisany” – czyli w kontekście treści i jedności całego Pisma, żywej tradycji Kościoła i analogii wiary (Dei Verbum, 12).

Katolicki Komentarz do Pisma Świętego jest skierowany do tych, którzy są zaangażowani w posługę duszpasterską lub się do niej przygotowują, oraz do innych osób zainteresowanych badaniem Pisma w celu głębszego zrozumienia swej wiary, dostarczenia pokarmu dla życia duchowego lub dzielenia się Dobrą Nowiną z innymi. Mając to na uwadze, autorzy koncentrują się raczej na tym, jakie znaczenie ma ten tekst dla wiary i dla życia, niż na technicznych zagadnieniach zajmujących naukowców; wyjaśniają też Biblię językiem codziennym, niewymagającym przekładania na język nauczania i katechezy. Choć seria ta jest napisana z perspektywy wiary katolickiej, autorzy korzystają też z interpretacji proponowanych przez badaczy protestanckich i prawosławnych, żywiąc nadzieję, że tomy te posłużą również chrześcijanom innych tradycji.

Szereg udogodnień ma uczynić te komentarze możliwie najbardziej użytecznymi. W każdym tomie wykorzystano tekst biblijny zaczerpnięty z New American Bible Revised Edition (NABRE), które to tłumaczenie zostało zatwierdzone do liturgicznego użytku w Stanach Zjednoczonych1. By pomóc czytelnikom korzystającym z innych tłumaczeń, wskazano i wyjaśniono najważniejsze różnice między NABRE i innymi często używanymi tłumaczeniami (RSV, NRSV, JB, NJB i NIV)2. Po każdym fragmencie tekstu biblijnego zamieszczono listę odnośników do odpowiednich innych ustępów Pisma, punktów Katechizmu Kościoła katolickiego i miejsc, w których dany fragment został wykorzystany w rzymskim Lekcjonarzu. Potem następuje egzegeza, mająca w jasny i interesujący sposób wyjaśnić zarówno oryginalny, historyczny kontekst, jak i jego nieprzemijające znaczenie dla chrześcijan. Sekcja Rozważanie i zastosowanie praktyczne ma pomóc chrześcijańskim czytelnikom odnieść Pismo do własnego życia – odpowiada na pytania podnoszone przez dany tekst, proponuje jego duchową interpretację zaczerpniętą z chrześcijańskiej tradycji i dostarcza sugestii co do jego wykorzystania w katechezie, kaznodziejstwie czy innych formach posługi duszpasterskiej.

W całym tomie rozproszone są wyróżnione teksty zatytułowane Tło biblijne, podające informacje historyczne, literackie lub teologiczne, oraz Żywa tradycja, w których znajdują się adekwatne teksty z pobiblijnej tradycji chrześcijańskiej, w tym cytaty z dokumentów kościelnych oraz z pism świętych i ojców Kościoła.

W każdym tomie zamieszczono mapy, a także słowniczek, w którym wyjaśniono zarówno najważniejsze pojęcia z tekstów biblijnych, jak i terminy odnoszące się do teologii i egzegezy – oznaczono je w komentarzu za pomocą krzyża (†)3. By tomy te były jeszcze bardziej użyteczne, uwzględniono w nich listę proponowanych źródeł bibliograficznych, indeks tematów duszpasterskich oraz indeks informacji zawartych w wyróżnionych tekstach (Tło biblijne i Żywa tradycja). Dalsze źródła, w tym pytania do osobistego rozważania lub do dyskusji, można znaleźć na stronie serii: www.CatholicScriptureCommentary.com.

Naszym pragnieniem i przedmiotem modlitw jest to, by tomy te były użyteczne, tak „by słowo Pańskie szerzyło się i rozsławiało” (2 Tes 3,1) coraz bardziej w Kościele i na całym świecie4.

Peter S. WilliamsonMary HealyKevin Perrotta

Nota od wydawcy amerykańskiego

Podstawą tego tomu serii Katolicki komentarz do Pisma Świętego jest komentarz kardynała Alberta Vanhoye’a Lettera ai Galati opublikowany po raz pierwszy w 2000 roku, którego drugie, poprawione wydanie ukazało się w 2011 roku. Współautor wersji angielskiej, Peter S. Williamson, zaadaptował przekład autorstwa swojej żony Marshy Daigle-Williamson, dostosowując go do formatu serii. Kardynał Vanhoye napisał komentarz dla swoich studentów, wprowadzając dodatkowy materiał przydatny dla osób pełniących posługę słowa oraz wszystkich zainteresowanych czytelników. Peter S. Williamson uzupełnił pierwotny tekst o sekcje Tło biblijne i Żywa tradycja, Rozważanie i zastosowanie praktyczne, słowniczek, ilustracje, sugerowane lektury oraz indeks tematów duszpasterskich, czyli o elementy będące wyróżnikiem tej serii. Niektóre treści pojawiające się w dodanych elementach pochodzą z komentarza Lettera ai Galati lub innych publikacji kardynała Vanhoye’a, aczkolwiek autorem większość jest Peter S. Williamson. Zaadaptowana wersja oryginalnego komentarza włoskiego pomija niektóre informacje i wywody interesujące dla studentów biblistyki oraz biblistów, lecz mniej istotne w komentarzu o charakterze pastoralnym. Ponadto w kilku miejscach autor angielski uzupełnił tekst główny i przypisy o interpretacje sugerowane w najnowszych publikacjach z biblistyki.

Skróty i oznaczenia

† oznacza, że definicja danego pojęcia pojawia się w słowniczku

ACCSGalatians, Ephesians, Philippians, Ancient Christian Commentary on Scripture: New Testament 8, red. M.J. Edwards, InterVarsity, Downers Grove (IL) 1999

BEBiblia Ekumeniczna, to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Przekład Ekumeniczny z języków oryginalnych, Warszawa 2016

BLBiblia Lubelska, Lublin 1991–

BPPismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem, Częstochowa 2008; Biblia Paulistów

BPo Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych ze wstępami i komentarzami, Poznań 2014; Biblia Poznańska

BTPismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, wydanie 5, Poznań–Warszawa 2014

BWBiblia to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Nowy Przekład, Warszawa 1975; Biblia Warszawska

BWPPismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia rodzinna, przeł. K. Romaniuk, Kraków 2014

ESVThe Holy Bible. English Standard Version, Wheaton (IL), 2016 (angielski przekład Biblii)

KKKKatechizm Kościoła katolickiego, Poznań 2002

LXXSeptuaginta

LXXpl Septuaginta, przeł. i oprac. R. Popowski, Warszawa 2017

m. Miszna

NABRENew American BibleRevised Edition, Washington (DC) 2010 (angielski przekład Biblii)

NRSVNew Revised Standard Version of the Bible, National Council of the Churches of Christ in the United States of America 1989 (angielski przekład Biblii)

NT Nowy Testament

PWJNowy Testament. Przekład na Wielki Jubileusz Roku 2000, przeł. i oprac. R. Popowski, Warszawa 2002

RSV Revised Standard Version (angielski przekład Biblii)

ST Stary Testament

w. werset

Księgi Starego Testamentu

Rdz Księga Rodzaju

Wj Księga Wyjścia

Kpł Księga Kapłańska

Lb Księga Liczb

Pwt Księga Powtórzonego Prawa

Joz Księga Jozuego

Sdz Księga Sędziów

Rt Księga Rut

1 Sm 1 Księga Samuela

2 Sm 2 Księga Samuela

1 Krl 1 Księga Królewska

2 Krl 2 Księga Królewska

1 Krn 1 Księga Kronik

2 Krn 2 Księga Kronik

Ezd Księga Ezdrasza

Ne Księga Nehemiasza

Tb Księga Tobiasza

Jdt Księga Judyty

Est Księga Estery

1 Mch 1 Księga Machabejska

2 Mch 2 Księga Machabejska

Hi Księga Hioba

Ps Księga Psalmów

Prz Księga Przysłów

Koh Księga Koheleta

Pnp Pieśń nad Pieśniami

Mdr Księga Mądrości

Syr Mądrość Syracha

Iz Księga Izajasza

Jr Księga Jeremiasza

Lm Lamentacje

Ba Księga Barucha

Ez Księga Ezechiela

Dn Księga Daniela

Oz Księga Ozeasza

Jl Księga Joela

Am Księga Amosa

Ab Księga Abdiasza

Jon Księga Jonasza

Mi Księga Micheasza

Na Księga Nahuma

Ha Księga Habakuka

So Księga Sofoniasza

Ag Księga Aggeusza

Za Księga Zachariasza

Ml Księga Malachiasza

Księgi Nowego Testamentu

Mt Ewangelia wg św. Mateusza

Mk Ewangelia wg św. Marka

Łk Ewangelia wg św. Łukasza

J Ewangelia wg św. Jana

Dz Dzieje Apostolskie

Rz List do Rzymian

1 Kor 1 List do Koryntian

2 Kor 2 List do Koryntian

Ga List do Galatów

Ef List do Efezjan

Flp List do Filipian

Kol List do Kolosan

1 Tes 1 List do Tesaloniczan

2 Tes 2 List do Tesaloniczan

1 Tm 1 List do Tymoteusza

2 Tm 2 List do Tymoteusza

Tt List do Tytusa

Flm List do Filemona

Hbr List do Hebrajczyków

Jk List św. Jakuba

1 P 1 List św. Piotra

2 P 2 List św. Piotra

1 J 1 List św. Jana

2 J 2 List św. Jana

3 J 3 List św. Jana

Jud List św. Judy

Ap Apokalipsa św. Jana

Wstęp

List Pawła do Galatów budzi od dawna zainteresowanie czytelników, ponieważ rzuca wiele światła na wczesną historię Kościoła, doktrynę chrześcijańską i na uderzającą osobowość jego autora. Podtrzymuje równocześnie to zainteresowanie, gdyż przedstawiane w nim z pasją nauczanie jest zawsze istotne dla †wiary i życia chrześcijan.

Co się tyczy historii, list otwiera część autobiograficzna, w której Paweł przekazuje informacje o swoim życiu przed nawróceniem i latach po nim, a także o stosunkach z Piotrem oraz Kościołem w Jerozolimie. Takich informacji nie znajdziemy w żadnym innym z jego listów, wzmiankujących tylko okazjonalnie fragmentaryczne szczegóły autobiograficzne. Jeśli chodzi o historyczny aspekt Listu do Galatów, trudno jest uzgodnić zawarte w nim informacje z tymi, które przedstawiają Dzieje Apostolskie.

Co się tyczy doktryny, List do Galatów podejmuje kluczowy i zasadniczy element teologii Pawła – †usprawiedliwienia przez wiarę w Chrystusie. To nauczanie, ze względu na jego podstawowy charakter, zasługuje na to, by regularnie do niego wracać, o czym często zapominamy. Niektórzy bibliści i teolodzy twierdzą, że sedno Listu do Galatów – konieczność wyboru między wiarą w Chrystusa a †Prawem Mojżeszowym – nie jest już istotne dla chrześcijan, bo przecież dzisiaj większość chrześcijan nie ulega pokusie, by szukać zbawienia przez Prawo. To prawda, większość chrześcijan nie stawia sobie już dzisiaj pytań o konieczność obrzezania i przestrzegania przepisów pokarmowych judaizmu (jedzenia tylko tego, co koszerne), ciągle aktualne jest jednak pytanie o podstawę naszej relacji z Bogiem. Czy, pragnąc zbawienia, polegamy na własnych uczynkach, czy na Chrystusie? Dla Pawła jedynym fundamentem jest wiara w Chrystusa – żadne ludzkie uczynki nie mogą nigdy przypisać sobie tej roli. Kościół katolicki pozostaje wierny tej prawdzie, ucząc o niej na Soborze Trydenckim i potwierdzając ją w Katechizmie Kościoła katolickiego (1987–2029). Teologowie katoliccy objaśniali także zasadę usprawiedliwienia w traktatach o †łasce. Ponieważ jednak łatwo ulegamy skłonności, by nadzieję zbawienia pokładać w dobrych uczynkach oraz intencjach, zastępując tym samym wiarę w Chrystusa ludzkimi czynami, dlatego trzeba zawsze przypominać podkreślanie przez Pawła z całą mocą usprawiedliwienia przez wiarę.

Oczywiście List do Galatów nie jest jedynym pismem Pawła wyjaśniającym tę doktrynę, pełniejsze przedstawienie tych samych zagadnień znajdziemy w Liście do Rzymian. List do Galatów podejmuje jednak charakterystyczne tylko dla tego tekstu kwestie. W porównaniu z Listem do Rzymian wygląda na jego pierwszą, roboczą wersję, co ma swoje ujemne, ale i dodatnie strony. Jeśli chodzi o te pierwsze, trzeba powiedzieć, że niektóre fragmenty Listu do Galatów są trudne do zrozumienia – w toku rozumowania Pawła brak pewnych elementów, a niektóre z jego twierdzeń mogą wydawać się odrobinę jednostronne. Jeśli chodzi o te drugie, w języku Pawła w Liście do Galatów jest więcej spontaniczności, życia i emfazy. To wskazuje na kolejną różnicę. Przedstawienie treści w Liście do Rzymian odznacza się staranną konstrukcją i brzmi jak wykład akademicki, na tyle, na ile to możliwe, gdy wypowiada się osoba o tak żywiołowym temperamencie jak Paweł. List do Rzymian to traktat teologiczny; List do Galatów to płynąca z głębi serca argumentacja dotycząca palącej kwestii. W Liście do Rzymian Paweł pisze do wspólnoty nieznającej go osobiście i dlatego zwraca się grzecznie do swoich adresatów, miarkując słowa, by zyskać akceptację dla swoich twierdzeń. W Liście do Galatów pisze do swoich chrześcijan, których sam ewangelizował. Stąd bardziej osobisty, bezpośredni, a nawet gwałtowny ton, ponieważ powodem do napisania listu jest ich odstępstwo od jego nauczania. Wszystko to sprawia, że List do Galatów odznacza się większą barwnością i więcej w nim życia.

Możemy także dodać, że w tym liście Paweł przedstawia siebie jako obrońcę wolności chrześcijańskiej. Temat wolności jest także obecny w Liście do Rzymian, ale zdecydowanie mocniej dochodzi do głosu w żarliwej argumentacji i zachętach i napomnieniach Listu do Galatów. Wolność to ważne zagadnienie, nawet jeśli dzisiaj nasza uwaga koncentruje się częściej na wolności politycznej niż religijnej. Podobnie jak obserwujemy dzisiaj wśród chrześcijan tendencję do odchodzenia od usprawiedliwienia przez wiarę, tak samo często ignorowane jest nauczanie Pawła o wolności. To naturalne, że duszpasterze kładą większy nacisk na podporządkowanie się niż na korzystanie z wolności i łatwiej przychodzi im koncentrować się na granicach jej stawianych, a nie na jej istocie. Trzeba jednak przekazywać Pawłowy punkt widzenia na temat wolności chrześcijańskiej, by pomóc wiernym wzrastać w dojrzałości w Chrystusie, nie zapominając oczywiście o innych aspektach Prawdy.

Poza tym, że przekazuje nam informacje historyczne oraz istotną naukę chrześcijańską, List do Galatów jest interesujący także w wymiarze psychologicznym, ponieważ pozwala wniknąć w osobowość jego autora. Wybitny francuski teolog August Sabatier wyraził to tak:

Na tych stronicach lśnią blaskiem wszystkie moce duszy Pawła. (…) Nie ma niczego w starożytnej ani współczesnej literaturze, z czym można by porównać ten list. (…) Szerokie i jasne perspektywy, głęboka logika, kąśliwa ironia – wszystko to, co najbardziej przekonujące w argumentacji, najgwałtowniejsze w oburzeniu, najżarliwsze i najczulsze w emocji – wszystko to łączy się tutaj i płynie jednym strumieniem, tworząc dzieło o nieodpartej mocy1.

Burzliwa, wybuchowa spontaniczność Pawła jest interesująca dla czytelnika, rodzi jednak trudności interpretacyjne, ponieważ skutkuje często zaburzeniami wypowiedzi w postaci niedokończonych zdań, niegramatycznych konstrukcji, enigmatycznych i paradoksalnych sformułowań, niejasnych aluzji. Aby zrozumieć w pełni kierowane do Galatów pismo, musielibyśmy mieć pełną wiedzę dotyczącą konkretnych okoliczności, do których się odnosi. Niestety, nie mamy żadnych innych źródeł informacji dotyczących sytuacji chrześcijan w Galacji. Jedyne, co nam pozostaje, to wydedukowanie kontekstu historycznego z samego listu. Dlatego nie może dziwić to, że jego komentatorzy mają różne opinie odnośnie do szeregu prezentowanych w nim twierdzeń.

Ogólna charakterystyka listu

Okoliczności skłaniające Pawła do wysłania listu zostają wskazane w wyrazisty sposób zaraz po pozdrowieniu (1,1–5). Paweł wyraża zdumienie, że Galaci zwracają się „do innej Ewangelii” (1,6). Natychmiast potępia tę tak zwaną †Ewangelię, pisząc, że to skutek dążności tych, którzy chcą „przekręcić Ewangelię Chrystusową” (1,7). Później zdecydowanie zapewnia o niezmiennej naturze Ewangelii, którą sam głosi (1,8–9). A zatem cel listu jest dwojaki: gorąca obrona Ewangelii głoszonej przez Pawła Galatom i gwałtowny atak na zwrócenie się do innej Ewangelii.

Większość komentatorów jest zgodna co do tego, że list składa się z trzech podstawowych części, aczkolwiek różnią się w kwestii ich podziału2.

Pierwsza sekcja, literacka (1,11–2,21), broni głoszonej przez Pawła Ewangelii przez odwołanie się do szeregu wydarzeń z jego życia. Jej temat zostaje wyraźnie wyartykułowany już na samym początku: „Oświadczam więc wam, bracia, że głoszona przeze mnie Ewangelia nie jest wymysłem ludzkim. Nie otrzymałem jej bowiem ani nie nauczyłem się od jakiegoś człowieka, lecz objawił mi ją Jezus Chrystus” (1,11–12).

Druga część (3,1–5,12) to bardziej bezpośrednia obrona Ewangelii Pawła i równocześnie wieloraka argumentacja, za pomocą której apostoł poddaje krytyce posłuch dawany przez Galatów innej Ewangelii. Zasadnicze wątki drugiej części zostają wprowadzone mocno i zdecydowanie pod koniec części autobiograficznej. Paweł deklaruje, że „człowiek osiąga usprawiedliwienie nie dzięki uczynkom wymaganym przez Prawo, lecz jedynie dzięki wierze w Jezusa Chrystusa” (2,16). Ta główna teza listu wskazuje, że „inna Ewangelia”, której sprzeciwia się Paweł, głosi, iż usprawiedliwienie wymaga nie tylko wiary, lecz również zachowywania Prawa Mojżeszowego. Apostoł odrzuca całkowicie to stanowisko. Jego niektóre kontrargumenty opierają się na doświadczeniu wiary adresatów (3,1–5; 4,12–20), inne mają charakter doktrynalny i odwołują się do Pisma Świętego (3,6–4,11; 4,21–31). Część drugą zamyka skierowana do Galatów zachęta, by postępowali zgodnie z przedstawionymi im prawdami (5,1–10).

W trzeciej części (5,13–6,10) Paweł broni swojej Ewangelii przed błędnymi, praktycznymi wnioskami, które adresaci mogliby z niej wyciągnąć. Odrzuca fałszywe rozumienie wolności chrześcijańskiej. To, że chrześcijanie są wolni w odniesieniu do Prawa Mojżeszowego, nie oznacza przyzwolenia na życie rozwiązłe, lecz wezwanie do życia wielkoduszną miłością pod natchnieniem Ducha Świętego. Ten wątek zostaje wprowadzony już w pierwszym wersecie tej części: „Wy zatem, bracia, powołani zostaliście do wolności. Tylko nie [bierzcie] tej wolności jako zachęty do [hołdowania] ciału, wręcz przeciwnie, miłością ożywieni służcie sobie wzajemnie” (5,13).

Aż do ostatniego zdania tej części (6,10) Paweł dyktował cały list sekretarzowi. Na końcu dopisuje kilka zdań własną ręką, powtarzając jeszcze raz, co leży mu na sercu i życząc adresatom – jak to robi zazwyczaj – by była z nimi „łaska” (6,18).

Gatunek literacki listu

Aby właściwie zinterpretować tekst, musimy wiedzieć, jaki gatunek literacki reprezentuje. Nie interpretujemy wiersza w taki sam sposób, w jaki czytamy korespondencję biznesową. Do jakiego gatunku literackiego należy zatem List do Galatów? Jego tradycyjny tytuł wskazuje, że reprezentuje literaturę epistolarną i został napisany zgodnie z zasadami epistolografii grecko-rzymskiej. Na początku poznajemy imię nadawcy: „Paweł” oraz adresatów: „Kościoły Galacji”; później mamy pozdrowienie: „Łaska wam i pokój” (1,1–3). List kończy także pozdrowienie: „Łaska Pana naszego, Jezusa Chrystusa, niech będzie z duchem waszym, bracia! Amen” (6,18).

Jakim rodzajem listu jest List do Galatów? Nie jest to bez wątpienia list prywatny, ponieważ Paweł nie dzieli się osobistymi informacjami na temat tego, gdzie aktualnie jest, co robi i jakie są jego zamiary. Jest to list pastoralny, interwencja apostolska w reakcji na kryzys, który zawisł nad gminami chrześcijańskimi założonymi w tamtym regionie przez apostoła. Znajdujemy w nim treści, które chciał im przekazać osobiście, ale nie mógł tego uczynić, bo przebywał gdzie indziej.

W ostatnich dziesięcioleciach bibliści starają się odczytywać ten list w świetle badań nad †retoryką starożytną3. Można, co prawda, znaleźć w Liście do Galatów podobieństwa do różnych rodzajów retoryki, lepiej jednak chyba uznać odrębny charakter jego pierwotnego kontekstu. List do Galatów należy do gatunku perswazyjnego nieujętego w starożytnych traktatach poświęconych retoryce – jest to przepowiadanie chrześcijańskie oparte na Piśmie Świętym i tajemnicy Chrystusa, wzywające czytelników do wiary i życia w Duchu.

Czas i miejsce powstania listu

Pisząc list, podajemy dzisiaj na początku datę oraz czasami miejsce, w którym się znajdujemy. W starożytności nie było takiego zwyczaju i dlatego Paweł nie informuje nas, gdzie i kiedy dyktował swój list. Z jego treści możemy wywnioskować, że został napisany ponad czternaście lat po jego nawróceniu, gdyż Paweł wzmiankuje, że „po czternastu latach” odwiedził Jerozolimę (2,1). Ile czasu upłynęło jednak między jego pobytem w tym mieście a napisaniem listu?

Odpowiedź zależy od tego, jak powiążemy spotkanie w Jerozolimie, o którym pisze Paweł w wersetach,1–10 drugiego rozdziału listu, z Soborem Jerozolimskim (ok. 48 r.) opisywanym przez Łukasza w Dziejach Apostolskich (15,4–29). Niektórzy komentatorzy sądzą, że były to dwa różne wydarzenia4 i że List do Galatów poprzedza Sobór Jerozolimski, a zatem został napisany przed drugą podróżą misyjną Pawła (Dz 6,1–18,17), co by znaczyło, że jest to najstarszy z jego listów. Większość komentatorów uważa jednak, że wzmianka Pawła o jego wizycie w Jerozolimie (Ga 1,18) i Łukaszowy opis Soboru Jerozolimskiego (Dz 15) dotyczą tego samego wydarzenia i dlatego datują List do Galatów na czas po Soborze Jerozolimskim.

Dowody wewnętrzne z listów Pawła przemawiają bardziej za tym drugim stanowiskiem. Porównanie różnych listów apostoła pokazuje rozwój jego myśli w odniesieniu do niektórych kwestii, sugerując prawdopodobieństwo, iż najstarszym jego listem jest Pierwszy List do Tesaloniczan, zaś List do Galatów został napisany w bliższym sąsiedztwie czasowym Listu do Rzymian. Przyjmuje się zazwyczaj, że List do Rzymian powstał na początku 58 roku, gdy Paweł miał niebawem wracać z Grecji do Jerozolimy (zob. Rz 15,25). Jest zatem prawdopodobne, że List do Galatów został napisany w okolicach 56 roku, gdy Paweł przebywał w Efezie. Wsparciem dla tego stanowiska jest zachowany w niektórych najstarszych rękopisach prolog, informujący, że Paweł pisał list w tym mieście.

Kim byli Galaci?

Paweł adresuje swój list do „Kościołów Galacji” (1,2). Nie jest jasne, kogo ma na myśli. Żadnego innego listu nie kieruje do „Kościołów” (liczba mnoga) całego regionu i zawsze wymienia konkretne miasto (Tesaloniki, Filippi, Korynt, Rzym, Kolosy), nawet jeśli ma zamiar zwrócić się do chrześcijan w całej prowincji (zob. 2 Kor 1,1). Dlaczego w tym liście nie wspomina żadnego miasta? Może dlatego, że gminy w Galacji nie były zlokalizowane w dużych miastach, lecz w miasteczkach lub wioskach, ale to tylko przypuszczenie.

Gdzie znajdowała się Galacja? Porównując relację w Dziejach Apostolskich z naszą znajomością geografii imperium rzymskiego, możemy zaproponować dwie lokalizacje: pierwszą na północy, etniczną, drugą na południu, administracyjną. „Kościoły Galacji” mogły znajdować się w okolicy Ancyry (dzisiejsza Ankara) w środkowo-północnej części Anatolii (dzisiejsza Turcja); ten region zamieszkiwały ludy celtyckie nazywane Galatami, ponieważ przed przybyciem do Azji Mniejszej w III stuleciu przed Chr. zamieszkiwały Galię. Druga możliwość to środkowo-południowa część Anatolii, czyli rzymska prowincja Galacja zamieszkiwana przez różne narodowości.

Obie hipotezy mają swoje poparcie w Dziejach Apostolskich. Za południową lokalizacją przemawia opis regionu, w którym Paweł prowadził ewangelizację podczas pierwszej podróży misyjnej (Dz 13,13–14,26). Relacjonując jego podróż, Łukasz co prawda nie używa terminu „Galacja”, lecz wymienia główne miasta, w których głosili Ewangelię Paweł i Barnaba, oraz wzmiankuje Pamfilię (13,13; 14,24), Pizydię (13,13; 14,24) i Likaonię (14,6) – regiony należące do rzymskiej prowincji Galacja. Łukasz pisze także o sporze, do którego doszło po powrocie Pawła i Barnaby do Antiochii, odnośnie do tego, czy nawróceni †poganie powinni poddać się obrzezaniu, oraz o Soborze Jerozolimskim gdzie przedyskutowano i rozstrzygnięto tę kwestię (Dz 15). W czasie swojej drugiej podróży misyjnej, po soborze, Paweł przechodzi jeszcze raz przez ten sam region (16,1), a potem kieruje się na północny zachód i do Macedonii (16,10–12).

Mamy jednak w Dziejach Apostolskich dwa miejsca wspierające hipotezę północną, mówiące, że Paweł przeszedł „krainę galacką” (16,6; zob. też 18,23). Te jedyne w tej księdze miejsca, gdzie wymienia się nazwę Galacji lub pochodną od niej, wskazują, iż Łukasz rozróżnia „krainę galacką” (16,6) i położone bardziej na południe Pamfilię, Pizydię i Likaonię, ewangelizowane przez Pawła wcześniej. Nie wiemy jednak, czy również sam Paweł stosował to rozróżnienie, ponieważ w jego listach nie pojawiają się nazwy regionów na południu.

Możliwe lokalizacje Kościołów w Galacji według hipotez południowej i północnej

Tak czy owak, kwestia, czy Paweł kierował swój list do południowej, czy do północnej Galacji, nie wpływa w istotny sposób na znaczenie Listu do Galatów dla życia chrześcijańskiego. I w jednym, i w drugim wypadku Paweł uczy nas o usprawiedliwieniu przez wiarę w Chrystusa i o chrześcijańskiej wolności od Prawa Mojżeszowego. Zmienia się jedynie rozumienie kontekstu historycznego. Przyjmując hipotezę południową, możemy również przyjąć, że list został napisany przed drugą podróżą misyjną Pawła, a może nawet przed Soborem Jerozolimskim. Hipoteza północna wskazuje na późniejsze powstanie listu, po soborze i po tym, jak Paweł przeszedł pierwszy raz przez północną „krainę galacką” (Dz 16,6) w czasie drugiej podróży misyjnej. W tym wypadku list mógłby zostać napisany właśnie podczas tej podróży, bardziej jednak prawdopodobne, że powstał podczas trzeciej podróży, po jego drugiej wizycie w tym regionie (Dz 18,23). Jeśli słuszna jest hipoteza północna, wówczas początek drugiego rozdziału listu (wersety 1–10) mógłby się odnosić do Soboru Jerozolimskiego. Naszym zdaniem bliskie podobieństwa Listu do Galatów i Listu do Rzymian przechylają szalę na korzyść późniejszego datowania tego pierwszego, czyniąc tym samym bardziej prawdopodobną hipotezę północną.

Tło historyczne listu

Od samego początku listu Paweł atakuje „inną Ewangelię” (Ga 1,6), którą są gotowi przyjąć jego czytelnicy. Jaka była jej treść i kto ją rozpowszechniał? Galaci to wiedzieli, więc Paweł uznał, że nie musi im tego wyjaśniać, i dlatego tak trudno nam dzisiaj odpowiedzieć na te pytania. Możemy jednak wywnioskować co nieco z argumentacji apostoła.

Pierwszym pouczającym pod tym względem tekstem są wersety 3–5 drugiego rozdziału, gdzie Paweł oświadcza, że podczas swojej wizyty w Jerozolimie musiał walczyć o to, by „dla waszego dobra przetrwała prawda Ewangelii” (Ga 2,5). Kontekst wskazuje, że spór dotyczył obrzezania, gdyż „nie zmuszono do poddania się obrzezaniu nawet Tytusa”, czyli nawróconego poganina. Obrzezanie pociągało za sobą obowiązek stosowania się do Prawa Mojżeszowego i przyjęcia żydowskiego sposobu życia, zwłaszcza przestrzegania szabatu oraz przepisów pokarmowych i dotyczących czystości †rytualnej (5,3). Paweł twierdził, że zmuszanie chrześcijan wywodzących się z pogan do zachowywania Prawa Mojżeszowego uczyniłoby z nich niewolników i dlatego z całą mocą sprzeciwił się takiej pokusie (2,4–5).

Z następnego rozdziału (3,7–29) można wywnioskować, że Ewangelia konkurująca z Pawłową utrzymywała, iż dla usprawiedliwienia człowieka przed Bogiem nie wystarczy wiara w Chrystusa i że do rodziny Abrahama można wejść tylko przez obrzezanie (zob. Rdz 17,9–14). Istotnie, bez tego znaku †przymierza, czyli obrzezania, nie można było mieć udziału w †dziedzictwie Abrahama – błogosławieństwach, które Bóg obiecał jego potomkom. Podobnie konieczne było zachowywanie wszystkich przepisów Prawa danych przez Boga na Synaju (zob. Wj 24,3–8). Współcześni chrześcijanie nie myślą zbyt często o sobie jako o współuczestnikach błogosławieństw obiecanych Abrahamowi, jednak dla autorów nowotestamentalnych życie w Chrystusie to właśnie wypełnienie tych i innych obietnic Starego Testamentu.

Misjonarzom konkurencyjnej Ewangelii nie brakowało dla jej uwiarygodnienia argumentów ze Starego Testamentu. Wydaje się, że uzupełniali je o krytykę Pawła i jego sposobu ewangelizowania pogan. Insynuowali, że nie jest prawdziwym apostołem, ponieważ nie należał do grona Dwunastu, i dlatego powinien dostosować się do nauczania i praktyki apostołów należących do jerozolimskiej wspólnoty chrześcijan wywodzących się z judaizmu. Twierdzili, że Paweł głosił Ewangelię będącą nauczaniem ludzi, odstępując od koniecznych wymagań, by „ludziom (…) się przypodobać” (Ga 1,10). Ponadto był ich zdaniem niekonsekwentny, ponieważ w niektórych okolicznościach sam głosił konieczność obrzezania (5,11)5. Celem insynuacji przeciwników Pawła było bez wątpienia podważenie jego autorytetu apostolskiego, by w ten sposób mogli skuteczniej przeczyć prawdziwości głoszonej przez niego Ewangelii.

Kim zatem byli ci przeciwnicy? Paweł w żadnym miejscu nie pisze wyraźnie, o kogo chodzi. Jedynie na początku listu mówi, że są to „jacyś ludzie”, którzy sieją zamęt wśród chrześcijan w Galacji i „chcieliby przekręcić Ewangelię Chrystusową” (1,7). Kiedy wspomina o swoich oponentach, z którymi spotkał się w Jerozolimie, ma na myśli bez wątpienia te same osoby. Są to „fałszywi bracia, którzy przyszli podstępnie wybadać naszą wolność, jaką mamy w Chrystusie Jezusie, aby nas ponownie pogrążyć w niewolę” (2,4). Sprawcy zamętu w Galacji to z pewnością osoby o takiej samej mentalności jak †judaizanci z Dziejów Apostolskich (15,1.5), chcący narzucić nawróconym poganom obowiązek takiego samego stylu życia, jaki prowadzili Żydzi. Odmawiając wspólnego posiłku z chrześcijanami wywodzącymi się z pogan, Piotr przymuszał ich „do przyjmowania zwyczajów żydowskich” (2,14).

Kolejne bezpośrednie wskazanie Pawła na jego adwersarzy pojawia się dopiero w czwartym rozdziale listu i tutaj wchodzi już w grę osobista lojalność w stosunku do jego adresatów. Tu także nie wskazuje dokładnie, o kogo mu chodzi, mówi jednak z przejęciem: „Zabiegają o was nie z czystych pobudek, lecz chcą was odłączyć [ode mnie], abyście o nich zabiegali” (4,17). Ta próba uwiedzenia Galatów przez jego przeciwników boli apostoła, ponieważ bardzo mu zależy na więzi z adresatami.

Trzy zdania w rozdziale piątym sugerują, że Paweł mógł rzeczywiście nie mieć konkretnych informacji o wichrzycielach (aczkolwiek zdania te mogą być retoryczną ornamentyką). W pierwszym pyta: „Kto wam przeciął drogę trwania przy prawdzie?” (5,7). W drugim twierdzi, że odpowiada za to głównie jedna konkretna osoba, aczkolwiek nie potrafi jej wskazać: „A na tym, który sieje między wami zamęt, zaciąży wyrok potępienia, kimkolwiek by on był” (5,10). W trzecim, bardzo mocnym twierdzeniu, wskazuje na grupę takich osób: „Bodajby się do końca okaleczyli ci, którzy was podburzają” (5,12).

Ostatnie wzmianki pisane ręką Pawła na końcu listu są bardziej konkretne. Paweł pisze wyraźnie o tym, czego można się domyślać z rozdziału drugiego, że mianowicie osoby siejące zamęt „zmuszają do obrzezania” adresatów listu (6,12–13). Pojawia się tutaj to samo słowo, które mamy wcześniej, gdy mowa o zmuszaniu do obrzezania Tytusa (2,3). Przeciwstawiając się strategii swoich przeciwników, Paweł obnaża ich motywy; chcą się „pochwalić waszym ciałem”, to znaczy starają się zadowolić ludzi i uniknąć prześladowania „z powodu krzyża Chrystusowego” (6,12), będącego prawdziwą podstawą usprawiedliwienia. Paweł przed nawróceniem sam prześladował Kościół (1,13.23). Teraz to on jest prześladowany, ponieważ nie głosi obrzezania (5,11). I wreszcie na koniec oskarża rywalizujących z nim nauczycieli o niekonsekwencję: „ci zwolennicy obrzezania zgoła się nie troszczą o zachowanie Prawa” (6,13).

Wszystkie te twierdzenia nic nam nie mówią o dokładnej tożsamości judaizantów i możemy jedynie powiedzieć, że byli to chrześcijanie pochodzenia żydowskiego. Musimy pamiętać, że Paweł nie ma tu na myśli Żydów w ogólności i że angażuje się raczej w „rodzinny spór” z pewnymi chrześcijańskimi misjonarzami pochodzenia żydowskiego, którzy zachowywali Prawo Mojżeszowe i chcieli narzucić prawa obowiązujące Żydów chrześcijanom nawróconym z pogaństwa. Dla nas dokładne ustalenie tożsamości przeciwników Pawła i szczegółowe określenie ich stanowiska ma znaczenie drugorzędne, ponieważ interesuje nas przede wszystkim treść jego nauczania. W pewnym sensie jesteśmy dłużnikami judaizantów, ponieważ ich błędne nauczanie wywołało żywą reakcję Pawła, zmuszając go do wyrażenia głębokich i istotnych aspektów naszej wiary w liście tętniącym życiem i wypełnionym nauczaniem apostolskim.

List do Galatów a współczesne życie chrześcijańskie

Oprócz zawsze aktualnych tematów usprawiedliwienia przez wiarę i wolności chrześcijańskiej znajdujemy w Liście do Galatów kilka innych zagadnień o szczególnym znaczeniu dla Kościoła w XXI wieku.

•W epoce, która chce zmodyfikować orędzie chrześcijańskie i dopasować je do kultury współczesnej, trzeba przypominać bezkompromisowe oddanie Pawła niezmiennej Ewangelii Jezusa Chrystusa. Obecnie Ewangelię chce pisać na nowo nie tradycja żydowska, lecz świeckie ideologie, pragnące wymazać z niej wyróżniające ją wymogi moralne, oraz prądy teologiczne przeczące temu, że zbawienie można osiągnąć tylko w Chrystusie i tylko przez Chrystusa. Jako surowa przestroga niosą się przez wieki słowa Pawła właśnie z tego listu: „Ale gdybyśmy nawet my lub anioł z nieba głosił wam Ewangelię różną od tej, którą wam głosiliśmy – niech będzie przeklęty!” (1,8).

•Najczęściej cytowany werset Listu do Galatów to prawdopodobnie słowa: „Teraz zaś już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus. Choć nadal prowadzę życie w ciele, jednak obecne życie moje jest życiem wiary w Syna Bożego, który umiłował mnie i samego siebie wydał za mnie” (2,20). Na temat tego fragmentu można powiedzieć bardzo wiele, jednak współcześni czytelnicy najbardziej cenią w nim wyrazistą deklarację, opierającą chrześcijańską tożsamość każdego i każdej z nas na osobistej miłości Chrystusa, który „samego siebie wydał za mnie”.

•Mniej zauważalne, aczkolwiek równie istotne dla sprawy nowej ewangelizacji jest przekonanie Pawła, że życie chrześcijańskie odznacza się namacalnym doświadczeniem Bożej mocy, do tego stopnia, iż apostoł powołuje się na nią w swojej argumentacji: „Czy Ten, który udziela wam Ducha i działa cuda wśród was, [czyni to] dzięki uczynkom wymaganym przez Prawo, czy też z powodu posłuszeństwa wierze?” (3,5). Kościół musi starać się wskrzesić tę Pawłową pewność i doświadczenie pierwszych chrześcijan.

•List do Galatów bywa czasami błędnie interpretowany jako nauczanie o tym, że Kościół zastąpił Izraela, właściwiej jednak jest widzieć w nim wskazanie na ścisłą więź Żydów i chrześcijan, ponieważ Abraham jest naszym wspólnym ojcem w wierze (3,7–14).

•Dzięki wersetom 4–7 czwartego rozdziału listu wielu chrześcijan pojęło – i wielu musi jeszcze pojąć – przemieniającą całe życie prawdę, że Bóg adoptował nas jako swoich synów i swoje córki i udowodnił ten niezwykły fakt, zsyłając do naszych serc Ducha swego Syna i wynosząc nas do godności, której po prostu nie da się wyobrazić.

•I wreszcie pod koniec listu (Ga 5,16–25) pojawia się rewolucyjne nauczanie Pawła o roli Ducha Świętego obdarzającego mocą i prowadzącego chrześcijanina. Apostoł rozpoczyna od niezwykłego twierdzenia: „Postępujcie według ducha, a nie spełnicie pożądania ciała” (5,16)6. Następnie interpretuje doświadczenie chrześcijańskie, wyjaśniając wewnętrzny konflikt między upadłą ludzką naturą – †„ciałem” – a mieszkającym w nas Duchem Boga (5,17). Aby nie było nieporozumienia co do różnic między tymi dwiema sprzecznymi zasadami postępowania, Paweł przeciwstawia uczynkom ciała (5,19–21) dobre owoce Ducha, którymi są: „miłość, radość, pokój, cierpliwość, uprzejmość, dobroć, wierność, łagodność, opanowanie” (5,22–23). W ten sposób pokazuje, że ten, kim kieruje Duch Święty, swoim postępowaniem czyni więcej, niż wymaga Prawo (5,18.23).

Informację, że chrześcijanie w Galacji zaczynają przyjmować naukę judaizantów, Paweł musiał z pewnością zinterpretować jako całkowitą i osobistą klęskę. Zareagował z pasją i rzucił na szalę całą swoją żarliwość, miłość i własną siłę perswazji, by sprowadzić Galatów z powrotem na właściwą drogę. My, bez mała dwa tysiące lat później, możemy być jedynie wdzięczni za próbę, która go spotkała, ponieważ wydobyła z niego tak cudowne wyjaśnienie Ewangelii i tak bogate nauczanie na temat tego, co to znaczy †żyć jak chrześcijanin. Ewangelia Pawła głosi, że jesteśmy usprawiedliwieni przez wiarę w Jezusa Chrystusa, który kocha nas i oddał za nas swoje życie na krzyżu (2,16.20; 3,1). Chrystus wyzwolił nas spod mocy Prawa, abyśmy mogli żyć według Ducha Świętego i zamiast spełniać pożądania ciała, wzajemnie sobie służyć (5,13.16).

Schemat Listu do Galatów

Pozdrowienie (1,1–5)

Nagana i deklaracja wierności Ewangelii (1,6–10)

I. Obrona Ewangelii za pomocą argumentów autobiograficznych (1,11–2,21)

A. Boże pochodzenie Ewangelii Pawła (1,11–12)

1. Wstęp do Części 1 (1,11–12)

2. Od prześladowcy do apostoła (1,13–24)

B. Oficjalne uznanie Ewangelii Pawła (2,1–10)

1. Druga wizyta w Jerozolimie i kontrowersja (2,1–5)

2. Zgoda między apostołami (2,6–10)

C. Konflikt z Piotrem w Antiochii i Ewangelia Pawła (2,11–21)

1. Paweł sprzeciwia się niekonsekwentnemu postępowaniu Piotra (2,11–14)

2. Nauka o usprawiedliwieniu (2,15–21)

II. Argumenty z doświadczenia chrześcijańskiego i z Pisma (3,1–5,12)

A. Różne argumenty (3,1–18)

1. Argument z doświadczenia: dar Ducha (3,1–5)

2. Argument z Pisma: wiara i błogosławieństwo Abrahama (3,6–14)

3. Argument prawny: pierwszeństwo obietnicy nad Prawem (3,15–18)

B. Tymczasowa rola Prawa; wyższość wiary (3,19–4,11)

1. Przejściowa natura Prawa (3,19–22)

2. Dwa okresy historii zbawienia (3,23–4,7)

3. Bezpośrednie zwrócenie się do adresatów (4,8–11)

C. Apel do Galatów, by przypomnieli sobie o swojej dawnej miłości (4,12–20)

D. Kolejny argument z Pisma i konkluzja (4,21–5,12)

1. Dwaj synowie Abrahama i dwa przymierza (4,21–31)

2. Końcowe zachęty i napomnienia (5,1–12)

III. Zastosowanie nauczania do życia chrześcijańskiego (5,13–6,10)

A. Wolność: nie samowola, ale służba w miłości (5,13–15)

B. Panowanie ducha nad ciałem (5,16–25)

C. Nie próżna chwała, lecz solidarność (5,26–6,6)

D. Czynić to, co dobre (6,7–10)

Własnoręczny dopisek Pawła (6,11–18)

Niezwykły początek

List do Galatów 1,1–5

W swoich listach do Kościołów Paweł nie stosuje wstępów charakterystycznych dla innych listów jego czasów, z typowym pozdrowieniem, jakie odnajdujemy na przykład w Dziejach Apostolskich: „Klaudiusz Lizjasz dostojnemu namiestnikowi Feliksowi – pozdrowienie” (23,26; „pozdrowienie”, czyli dosłownie „raduj się”). List do Galatów wyróżnia się jeszcze bardziej. Paweł przedstawia siebie jako apostoła Chrystusa, wspomina jako nadawców jednego lub dwóch współpracowników i wymienia Kościół będący adresatem, wraz z pochlebnym opisem relacji jego członków z Bogiem. Potem następuje życzenie, a zarazem modlitwa o to, by adresaci mogli cieszyć się †łaską i pokojem. Po takim pozdrowieniu Paweł zazwyczaj dziękuje Bogu za adresatów i za Jego w nich działanie. Jednak kryzys, który dostrzega w Galacji i który skłonił go do napisania listu (zob. Tło historyczne listu we Wstępie na s. XXVIII) każe mu odejść od tego zwyczajowego schematu.

Pozdrowienie (1,1–5)

1Paweł, apostoł nie z ludzkiego ustanowienia czy zlecenia, lecz z ustanowienia Jezusa Chrystusa i Boga Ojca, który Go wskrzesił z martwych [Paweł, apostoł wysłany nie od ludzi i nie przez człowieka, lecz przez Jezusa Chrystusa i przez Boga Ojca, który Go wskrzesił z martwych, PWJ], 2oraz wszyscy bracia, którzy są ze mną – do Kościołów Galacji: 3Łaska wam i pokój od Boga, Ojca naszego, i Pana Jezusa Chrystusa, 4który wydał samego siebie za nasze grzechy, aby wyrwać nas z obecnego złego świata, zgodnie z wolą Boga i Ojca naszego. 5Jemu to chwała na wieki wieków! Amen.

NT:Dz 2,24; 9,15; 16,6; Rz 1,7; Ga 2,20 KKK: dar Chrystusa jest wolą Ojca, 2824

Podobnie jak inne pisma, Paweł rozpoczyna List do Galatów modlitwą-życzeniem pod adresem adresatów (w. 3). Zamiast pozdrowienia „raduj się” (gr. chaire), którym rozpoczynały się zazwyczaj w tamtej epoce listy świeckie, Paweł modli się, by jego słuchacze mogli cieszyć się łaską (gr. charis), darmowym względem Boga, oraz pokojem. Mamy tu echo tradycyjnego pozdrowienia żydowskiego (2 Mch 1,1). Łaska i pokój pochodzą z takiej relacji z Bogiem, która widzi w nim naszego Ojca, i z relacji z Jego Synem, †Mesjaszem. Mówiąc „nasz”, Paweł odwołuje się do przekonania, które dzieli z Galatami jako ich brat w wierze. Przywołanie łaski i pokoju od Boga i Jezusa Chrystusa wskazuje, że list apostoła będzie czytany podczas zgromadzenia liturgicznego wspólnoty kościelnej i jest wyrazem jego uczestnictwa w tym zgromadzeniu.

Jeśli jednak uwzględni się inne elementy, List do Galatów zaczyna się inaczej niż pozostałe jego listy. Zaraz po imieniu nadawcy i tytule apostoła pojawia się ostra partykuła przecząca: nie, po której następuje zaprzeczenie wyrażone spójnikiem: lecz. Taki polemiczny ton na początku listu to rzecz niezwykła. Paweł czuje potrzebę, by z miejsca zaprotestować przeciwko niektórym opiniom na temat natury jego urzędu i by potwierdzić z całą mocą Boże pochodzenie swego apostolskiego powołania. Możemy z tego wnioskować, że ci, którzy nie chcieli widzieć w nim apostoła, dyskredytowali go w oczach Galatów, rozpowszechniając, być może, twierdzenia, że nie jest apostołem Chrystusa w pełnym sensie tego słowa, lecz tylko wysłannikiem gminy w Antiochii, Kościoła, w którym rozpoczął swoją działalność misyjną7. Paweł zdecydowanie zaprzecza temu, jakoby jego misja była od ludzi (PWJ)lub została mu przekazana za pośrednictwem człowieka, takiego jak Piotr lub inny z apostołów. Pisze, że swój urząd apostolski otrzymał przez Jezusa Chrystusai przez Boga Ojca (PWJ).

Zwróćmy uwagę na kontrast między wyrażeniami „od ludzi” i „przez Jezusa Chrystusa”, który pokazuje, że dla Pawła Jezus Chrystus nie jest zwykłym człowiekiem, lecz osobą boską. Znaczące jest zatem to, w jaki sposób Paweł używa przyimków w tym zdaniu. W jego pierwszej części Paweł używa dwóch przyimków: „od ludzi” i „przez człowieka” i dlatego w pierwszej chwili moglibyśmy spodziewać się ich powtórzenia w drugiej części zdania w formie wyrażenia „przez Jezusa Chrystusa od Boga Ojca”. Zamiast tego Paweł używa łącznie w odniesieniu do Chrystusa i Ojca tylko jednego przyimka – „przez” – wskazując na jedność Chrystusa z Ojcem8. Podobnie w wersecie 3 Paweł korzysta również z jednego przyimka „od”, by ukazać Boga, Ojca naszego, i Pana Jezusa Chrystusa jako jedno źródło łaski i pokoju.

Odrzucając w pierwszym zdaniu twierdzenie, że jego apostolstwo pochodzi od ludzi, Paweł wprowadza w pierwszą, autobiograficzną część listu (1,11–2,21), w której będzie on bronić Bożego pochodzenia głoszonej przez siebie Ewangelii (1,11–12). Inne elementy tej części listu przygotowują jego drugą, bardziej doktrynalną część (3,1–5,12). Paweł przywołuje natychmiast podstawowe treści †wiary, które, jak się wydaje, Galaci nie w pełni pojęli, a mianowicie zmartwychwstanie Chrystusa (1,1) oraz Jego mękę i śmierć, przez które wydał samego siebie za naszą wolność (1,4). Tymczasem okazuje się, że Galaci są na drodze powrotu do niewoli (4,9; 5,1)!

Paweł, podobnie jak najwcześniejsze nauczanie apostolskie, przedstawia zmartwychwstanie jako dzieło Boga Ojca, który wskrzesił Jezusa z martwych9. W odniesieniu do męki apostoł łączy dwie wczesne formuły z tradycji ewangelicznej. Pierwsza z nich zawiera słowa Jezusa mówiącego, że Syn Człowieczy przyszedł, by „oddać” swoje życie jako okup za wielu (Mt 20,28; Mk 10,45); druga to słowa, że Chrystus umarł „za nasze grzechy” (1 Kor 15,3). Sformułowanie Pawła piszącego o Chrystusie, który wydał samego siebie za nasze grzechy, podkreśla całkowite osobiste zaangażowanie Chrystusa w nasze zbawienie. Paweł podkreśli to jeszcze bardziej w drugim rozdziale listu (2,20), pisząc o miłości Chrystusa.

Chrystus ofiarował siebie, by wyrwać nas z obecnego złego świata, i jest to wyzwolenie analogiczne do wyjścia z niewoli egipskiej, kiedy to Bóg widział udrękę swego ludu i zstąpił, aby „go wyrwać z rąk Egiptu” (Wj 3,8; zob. Wj 18,9–10; Dz 7,34). Cel Chrystusa pozostaje zatem całkowicie w zgodzie z wolą Boga i Ojca naszego (Ga 1,4), który pragnie tego zbawienia. Ze strony Chrystusa odkupienie jest natomiast aktem posłuszeństwa wobec Ojca (zob. Rz 5,19; Flp 2,8) i przejawem wielkodusznej miłości do ludzi (zob. Ga 2,20; Ef 5,2.25–26). Chrystus nie wyzwala ludzi z Egiptu, lecz z obecnego złego świata. To sformułowanie odnosi się do rozróżnienia stosowanego przez Żydów i chrześcijan z czasów Pawła między „tym światem” a „światem, który przyjdzie”10. Gdy obecny świat został stworzony, wszystko było w nim „bardzo dobre” (Rdz 1,31), teraz jednak jest w nim zło, ponieważ został poddany Szatanowi, „władcy tego świata” (J 12,31), z powodu grzechu. Świat, który przyjdzie, będzie wynikiem interwencji Boga ustanawiającego swoje królestwo.

Żydzi oczekiwali, że przejście z tego świata do świata przyszłego nastąpi w czasach mesjańskich. Spodziewali się wyraźnego chronologicznego rozdzielenia obu tych światów:

Świat obecny / Świat przyszły

Pierwsi chrześcijanie uświadomili sobie, że świat przyszły rozpoczął się z chwilą zmartwychwstania Chrystusa (zob. linia pionowa 1 na rysunku poniżej), aczkolwiek obecny zły świat trwa jeszcze na jakiś czas, aż do powrotu Chrystusa (linia pozioma 2). Dlatego Jego wyznawcy mieli świadomość, że żyją w czasie, w którym świat obecny i przyszły trwają jednocześnie11.

Chrześcijanie nie należą już do obecnego świata, lecz do „nowego stworzenia (Ga 6,15; zob. 2 Kor 5,17). Znajdują się w tym świecie, lecz – ponieważ mają nowe życie w Chrystusie – nie muszą dłużej dostosowywać się do tego świata (Rz 12,2).

W wersecie 4 Paweł przygotowuje adresatów na nauczanie, w którym czas pozostawania w niewoli †„żywiołów tego świata” przeciwstawi czasowi wolności, który uzyskał dla nas Chrystus (zob. Ga 3,23–25; 4,3–5) zachęcając gorąco Galatów, by w niej mocno trwali (5,1)12.

Nawiązując do obecnego świata, Paweł przygotowuje także grunt dla ostatniej części listu, będącej zachętą do życia godnego chrześcijanina (5,13–6,10). Chrześcijanie, wyrwani i uwolnieni z mocy tego złego świata, mają †żyć w sposób zgodny z ich nowym życiem w Chrystusie. Otrzymali †eschatologiczny dar Ducha, który sprzeciwia się †cielesnym i światowym sposobom życia. Przeciwieństwo między obecnym złym światem i światem, który ma przyjść, znajduje swe odzwierciedlenie w napięciu między ciałem a Duchem, które jest widoczne w życiu chrześcijanina (5,16–25).

Widzimy zatem, że główna myśl listu została zasygnalizowana już w kilku pierwszych wersetach. Paweł z wyprzedzeniem myśli o tym, co powie. Nie znaczy to jednak, że list będzie starannie skonstruowanym wywodem. Doświadczeni mówcy i metodyczni nauczyciele starają się nie tylko przedstawić przekonujące argumenty, lecz także wyrazić je w sposób zorganizowany. Przygotowują należycie uporządkowany wywód, podzielony tak klarownie, jak to możliwe, na sekcje i podsekcje, i poświęcają dużo czasu na to, by poprawić każde zdanie, eliminując wszelkie niejasności, ułomności i nieregularności. Paweł nie należy do takich osób i pisze dość gwałtownym stylem13. Myśli długo i usilnie nad tym, co chce powiedzieć, jednak kiedy prowadzi myśl, nie zwraca szczególnej uwagi na formę, w jakiej ją przedstawia. Ma przed sobą wyraźny cel, gdy jednak przychodzi pora na dyktowanie listu, nigdy się nie cofa, by oddać swą myśl z większą pedanterią (jak robi to na przykład autor Listu do Hebrajczyków), ani by przejrzeć tekst i poprawić styl. Sunie szybko do przodu, pchany pasją i przekonaniem.

Widać to bardzo dobrze zwłaszcza w Liście do Galatów, gdzie Paweł ledwie się przedstawił, a już rozpoczyna wywód. Inni autorzy przeznaczyliby być może więcej miejsca na grzeczności, on jednak uważa, że sprawa jest pilna i od razu przechodzi do rzeczy. Wydaje się, że chce powiedzieć coś ważnego nawet przez słowa: oraz wszyscy bracia, którzy są ze mną (w. 2). Na początku innych listów zazwyczaj wspomina z imienia jednego lub kilku współpracowników (Sylwana, Sostenesa, a zwłaszcza Tymoteusza) jako współautorów listu. Tu nie pojawia się żadne imię, jedynie ogólne wskazanie na inne osoby. Wskazując na siebie jako jedynego autora, Paweł podkreśla z wielką mocą swój osobisty autorytet. Równocześnie informacja, że są z nim „inni bracia”, wskazuje, iż w tym, co chce przekazać chrześcijanom w Galacji, nie jest osamotniony. W ten sposób podwójnie wzmacnia swoje stanowisko.

Podobnie lakoniczne przedstawienie adresatów – Kościoły Galacji – bez żadnych komplementów lub słów pochwały pod ich adresem podpowiada istniejące napięcie. Taki ton kontrastuje wyraźnie ze sformułowaniami innych listów. Na przykład na początku Pierwszego Listu do Koryntian znajdziemy aż trzy określenia wyrażające uznanie i podziw dla adresatów: „do Kościoła Bożego w Koryncie, do tych, którzy zostali uświęceni w Jezusie Chrystusie i powołani do świętości” (1,2). W pozdrowieniu Listu do Rzymian Paweł pisze: „Do wszystkich przez Boga umiłowanych, powołanych świętych” (1,7). W Liście do Galatów nie ma żadnej wzmianki o Kościołach „Bożych”, żadnych „umiłowanych”, żadnych „powołanych do świętości”, ponieważ Paweł chce od razu zwrócić ich uwagę na niecierpiącą zwłoki kwestię.

Nawet formułę †doksologiczną w wersecie 5: Jemu to chwała na wieki wieków, można wyjaśnić tym, jak Paweł postrzega sytuację w Galacji. W innych listach nigdy nie umieszcza †doksologii na początku. Dlaczego zatem zdecydował się na to w tym liście? Gdy pisze do innych gmin, jego pierwsze słowa po pozdrowieniu to zazwyczaj „dziękuję Bogu” lub „niech będzie błogosławiony Bóg”, a później najczęściej dziękuje Bogu za łaskę obficie wylaną na adresatów. Tutaj pierwsze słowa po adresie i pozdrowieniu będą odmienne. Nie mówi: „dziękuję Bogu”, lecz „nadziwić się nie mogę”, a potem od razu pojawia się ostra nagana. Uważał, że w tych okolicznościach nie będzie rzeczą właściwą dziękowanie Bogu za Galatów (aczkolwiek później powie im, jak bardzo ich kocha: 4,19–20). Równocześnie jednak nie chciał rezygnować z oddania chwały Bogu. Zasadne jest zatem przypuszczenie, że doksologia rekompensuje nieobecność otwierającej list modlitwy dziękczynnej i z góry sygnalizuje, że Paweł nie będzie chwalił adresatów.

Mocne słowa: Paweł zajmuje stanowisko

List do Galatów 1,6–10

Otwierające list pozdrowienie sugerowało istnienie sporu między Pawłem a adresatami. W następnych słowach mówi od razu, co skłoniło go do napisania listu, i prezentuje w kategorycznym tonie swoje stanowisko.

Surowa nagana (1,6–10)

6Nadziwić się nie mogę, że od Tego, który was łaską Chrystusa powołał, tak szybko chcecie przejść do innej Ewangelii. 7Innej jednak Ewangelii nie ma: są tylko jacyś ludzie, którzy sieją wśród was zamęt i którzy chcieliby przekręcić Ewangelię Chrystusową. 8Ale gdybyśmy nawet my lub anioł z nieba głosił wam Ewangelię różną od tej, którą wam głosiliśmy – niech będzie przeklęty! 9Już to przedtem powiedzieliśmy, a teraz jeszcze mówię: Gdyby wam ktoś głosił Ewangelię różną od tej, którą [od nas] otrzymaliście – niech będzie przeklęty! 10A zatem teraz: czy zabiegam o względy ludzi, czy raczej Boga? Czy ludziom staram się przypodobać? Gdybym jeszcze ludziom chciał się przypodobać, nie byłbym sługą Chrystusa. 

NT:Dz 15,24; 2 Kor 11,4, 14; 1 Tes 2,4; Jud 1,3 KKK: Ewangelia, 75–76

Te wersety wprowadzają temat listu: Pawłową obronę †Ewangelii i stanowczy sprzeciw wobec przyjmowania przez Galatów jej wypaczonej formy. Ten temat nie zostaje przedstawiony na sposób akademicki, lecz z wielkim zaangażowaniem. Paweł nie zaczyna od prostego przedstawienia swego problemu, lecz przystępuje, można powiedzieć, od razu do walki, wymachując najgroźniejszą bronią – powtórzoną kilkakrotnie anatemą. Nie jest to język chłodnej i zdystansowanej prezentacji zagadnienia, lecz pełna animuszu konfrontacja.

Dlaczego Paweł jest tak przejęty? Jak wskazuje na to wyraźnie ciąg dalszy listu, okazuje się, że Galaci słuchają chrześcijan pochodzenia żydowskiego, którzy im mówią, że nie wystarczy uwierzyć w Chrystusa i przyjąć chrzest. Twierdzą, że chrześcijanie wywodzący się z †pogan muszą poddać się obrzezaniu i zachowywać †Prawo Mojżeszowe (zob. Tło historyczne listu we Wstępie na s. XXVIII). Paweł zauważa, że takie nauczanie jest nie tylko błędne, ale stoi w zasadniczej sprzeczności z Ewangelią, do głoszenia której został posłany. Dlaczego jest ono błędne, wyjaśni w 2,15–21.

Jego pierwsze słowa – nadziwić się nie mogę – wyrażają reakcję na tę sytuację: zdumienie i zawód. Mówi mniej więcej: „Nie spodziewałem się po was czegoś takiego!”. Potem doprawia swoją naganę sarkazmem. Nie może się nadziwić, że Galaci tak szybko porzucili jego nauczanie i przeszli na inną stronę. Ich postępowanie to rodzaj dezercji, co gorsza, dezercji w stosunku do Tego, który ich powołał, i to do Niego odwracają się plecami. On włączył ich w cudowny plan wielkodusznej miłości, w łaskę Chrystusa, a oni Go opuszczają i idą gdzie indziej. Cóż za głupota! To haniebne i oburzające! Paweł nie wyjaśnia okoliczności całej sytuacji ani nie pisze, w jaki sposób się o niej dowiedział. Stwierdza po prostu to, co widzi.

Paweł pisze w czasie teraźniejszym – „chcecie przejść” – ponieważ to oburzające zachowanie wciąż trwa: Galaci w tej chwili przechodzą od Boga do kogoś innego i porzucają Jego powołanie. Apostoł obserwuje rozgrywający się na jego oczach dramat i jest przerażony. Czas teraźniejszy wskazuje jednak równocześnie, że sprawa nie jest przesądzona. Czasami komentatorzy nie dostrzegają zastosowanego tu czasu teraźniejszego i przedstawiają sytuację w taki sposób, jakoby Galaci już zupełnie porzucili †wiarę. Paweł jednak wcale nie mówi, że jego adresaci przeszli do innej Ewangelii, lecz że dopiero to robią. Jego list to nie ostateczne wydanie wyroku w sprawie, której nie da się już uratować, lecz interwencja mająca powstrzymać niedopuszczalny bieg wydarzeń.

Paweł chce swoimi pierwszymi słowami wstrząsnąć odbiorcami listu. Najprawdopodobniej wcale nie sądzili, że rozważając konieczność poddania się obrzezaniu, odwracali się plecami do Boga. Przeciwnie, wydaje się, że ich pragnieniem było zademonstrowanie jeszcze większej wierności Jego woli wyrażonej w Pismach, które czytali, a które nazywamy dzisiaj Starym Testamentem. Paweł jednak widzi to wszystko inaczej i w jego przekonaniu są na prostej drodze do zagłady. Chce ich postawić przed jednoznacznym wyborem. Sytuacja jest śmiertelnie poważna i dlatego Paweł używa bardzo mocnych słów.

Tło biblijne: Znaczenie słowa „Ewangelia” w Nowym Testamencie

Paradoksalnie, rzeczownik „ewangelia” (gr. euangelion – „dobra nowina”) rzadko pojawia się w ewangeliach (łącznie dwanaście razy, nigdy w Ewangelii Łukasza i Jana), natomiast jest używany bardzo często przez św. Pawła (aż sześćdziesiąt razy!). W każdym wypadku termin ten oznacza głoszenie wiary chrześcijańskiej. Cztery ewangelie otwierające Nowy Testament niemal na pewno nie były jeszcze napisane w czasie, gdy Paweł kierował swój list do Galatów. Słowem tym zaczęto określać każdą z ewangelii kanonicznych dopiero w drugim stuleciu.

Natomiast zarówno Paweł, jak i ewangeliści posługują się czasownikiem „przynosić dobrą nowinę, głosić Ewangelię” (gr. euangelidzomai, od którego pochodzi „ewangelizować”). Według Mateusza, Marka i Łukasza Ewangelia, którą głosił Jezus, koncentrowała się na dobrej nowinie, że oto rozpoczęło się długo oczekiwane przez ludzi królestwo Boże, do którego zaprasza wszystkich posłusznych wezwaniu, by się nawrócić i uwierzyć. Jezus w czasie swej działalności objawił także, że jest †Mesjaszem (Pomazańcem Boga) i Synem Bożym, aczkolwiek Jego uczniowie dopiero po Jego zmartwychwstaniu zrozumieli w pełni to, co im mówił.

Ewangelia głoszona w Dziejach Apostolskich także obwieszcza nadejście królestwa Bożego, koncentruje się jednak przede wszystkim na Jezusie jako Mesjaszu i Synu Bożym oraz na Jego śmierci i zmartwychwstaniu będących wypełnieniem Pisma i potwierdzających Jego orędzie i mesjańską tożsamość. Apostołowie wzywali wszystkich, by się nawrócili, uwierzyli, przyjęli chrzest i dar Ducha Świętego, jeśli chcą być zbawieni14. Początkowo głosili tę Dobrą Nowinę przede wszystkim Żydom, tak jak Jezus, ale po wizji Piotra i jego wizycie w domu Korneliusza (Dz 10–11) zaczęli przepowiadać ją wszystkim †narodom, począwszy od Jerozolimy, wypełniając w ten sposób nakaz Jezusa oraz wcześniejsze proroctwa (Mt 28,18–20; Dz 1,8; Iz 2,1–5). Orędzie głoszone przez apostołów Żydom, znającym już prawdziwego Boga i Stary Testament, różniło się siłą rzeczy pod pewnymi względami od tego, co głosili poganom, którzy musieli najpierw porzucić politeizm i zacząć służyć prawdziwemu Bogu. Dzieje Apostolskie zawierają mowy Piotra i Pawła, które są przykładem apostolskiego nauczania skierowanego do Żydów (Dz 2,14–40; 13,16–41) i do pogan (Dz 14,15–17; 17,22–31).

Pierwszy wielki spór doktrynalny, z którym musiał uporać się Kościół pierwotny, dotyczył tego, czy poganie wierzący w Jezusa muszą stać się Żydami przez obrzezanie i zachowywać Prawo Mojżeszowe, by dostąpić †usprawiedliwienia (Dz 15). W Liście do Galatów Paweł podejmuje tę kwestię, pokazując, że kryje się za nią kluczowa prawda dotycząca tego, co jest podstawą naszego usprawiedliwienia.

W pierwszej chwili wydaje się, że Paweł sam sobie przeczy: powiada, że Galaci chcą przejść do „innej Ewangelii”, a potem dodaje, że innej jednak Ewangelii nie ma. Co prawda w wersecie 7 drugiego rozdziału wspomni o dwóch formach głoszenia Ewangelii – jednej skierowanej do Żydów, drugiej skierowanej do pogan, w tym miejscu chce nam jednak powiedzieć, że Ewangelia jego przeciwników nie jest prawdziwą Ewangelią. To inna Ewangelia, podważająca prawdziwą Ewangelię. Czym jest ta fałszywa Ewangelia? Paweł nie musi tego wyjaśniać, ponieważ Galaci wiedzą, o czym mówi: o wymogu obrzezania i przestrzegania Prawa Mojżeszowego, który zaczęli dodawać do wiary w Chrystusa. Równocześnie nie rozumieją, co złego jest w takim nauczaniu. Dlaczego nie można praktykować tego, co Żydzi praktykują od wieków? Nie ma miejsca na wątpliwości co do diagnozy Pawła na temat tej sytuacji; uważa on, że gra toczy się o całą Ewangelię.

Paweł mówi o sobie, że jest apostołem „przeznaczony[m] do głoszenia Ewangelii Bożej” (Rz 1,1). Ilekroć coś dotyczy Ewangelii, reaguje natychmiast. Myśl o wypaczeniu Ewangelii jest dla niego nie do przyjęcia. Dlatego błyskawicznie i energicznie zajmuje stanowisko, rzucając klątwy na każdego, niezależnie od tego, kimkolwiek by był, jeśli będzie głosić Galatom inną Ewangelię od tej, którą sam głosił. Dwukrotnie mówi: niech będzie przeklęty (gr. anathēma), z czego widać wyraźnie, że jeśli chodzi o treść wiary, Paweł nie godzi się na żadne kompromisy, ponieważ jest to kwestia duchowego życia lub śmierci. Jest tak głęboko przekonany o słuszności swojej postawy, że czuje potrzebę, by powtórzyć i podkreślić swoją klątwę. Mówiąc o wcześniejszym ewangelizowaniu Galatów, używa pierwszej osoby liczby mnogiej („gdybyśmy”, „już to przedtem powiedzieliśmy”), ponieważ pomagali mu w tej pracy inni, zaś w drugiej podróży misyjnej towarzyszyli mu Tymoteusz i Sylwan (Dz 15,40–16,4; 1 Tes 1,1). Później przedstawia jeszcze raz własne zdanie już w pierwszej osobie – a teraz jeszcze mówię – ponieważ ten list dyktuje już sam.

W wersecie 8 mamy znaczący szczegół, pokazujący zdecydowaną postawę Pawła i to, co liczy się dla niego najbardziej. Zaczyna od nieprawdopodobnej hipotezy, iż on i jego towarzysze w apostolstwie mieliby głosić inną Ewangelię. Nawet wówczas Paweł nie wahałby się postąpić tak samo i samego siebie oraz swoich towarzyszy obłożyć klątwą. Widać z tego wyraźnie, że Pawłowi nie chodzi o siebie samego, lecz o głoszoną przezeń Ewangelię. Sprawa nie dotyczy jego osobistego autorytetu, lecz prawdy wiary. W następnej sekcji sytuacja się zmieni i Paweł będzie bronił swego stanowiska. Jego celem będzie jednak cały czas obrona Ewangelii w tej postaci, w jakiej głosi ją poganom, dowodząc, że pochodzi bezpośrednio od Chrystusa.

Apostoł posuwa się nawet do twierdzenia, że gdyby sam anioł z nieba głosił Galatom inne orędzie, trzeba je odrzucić: Ewangelia Jezusa Chrystusa to probierz każdego innego objawienia. Te słowa nadal mają ogromne znaczenie, ponieważ zarówno islam, jak i mormonizm głoszą co innego w kwestii rzekomego autorytetu aniołów.

Dlaczego „inna Ewangelia” wywołuje u Pawła taką irytację? Czy jest to spowodowane wyłącznie jego porywczym charakterem? Jak pisze w innym liście, Ewangelia jest „mocą Bożą ku zbawieniu” (Rz 1,16). Nie ma nic cenniejszego dla każdego z ludzi i całej ludzkości niż zbawienie wieczne. Dzięki Ewangelii Jezusa Chrystusa jest ono dostępne każdemu. Żeby zrozumieć lepiej punkt widzenia Pawła, posłużmy się prostą analogią. Jaka jest wartość miliona fałszywych dolarów? Żadna. Paweł boi się, że jego ukochani Galaci, chrześcijanie wywodzący się z pogan, gotowi są wymienić dobrą monetę na fałszywy pieniądz, w wyniku czego zostaną z niczym. Dlatego właśnie przemawia tak gwałtownie.

I jeszcze inna analogia; gdy ktoś nieświadomie sięga po szklankę z trucizną, to jeśli chcemy pomóc takiej osobie, nie będziemy się uśmiechać i zagadywać do niej, lecz wyrwiemy albo wytrącimy jej z ręki tę szklankę. Będzie to działanie niepozbawione przemocy, to prawda, ale wynikające z miłości. Mocne słowa Pawła skierowane do Galatów to również przejaw miłości. Galaci właśnie przechodzą od Ewangelii do nauczania, które spowoduje, że utracą zbawienie, gdyż będą go poszukiwać w przestrzeganiu przepisów religijnych, a nie w wierze w Chrystusa. Paweł musi coś zrobić!

Żywa tradycja: Pochodzenie słowa „anatema” w tradycji chrześcijańskiej

W zwyczajowym użyciu greckie anathēma oznacza „dar wotywny” (zob. np. Łk 21,5), jednak w †Septuagincie termin ten jest tłumaczeniem hebrajskiego herem, oznaczającego „coś przeznaczonego na zniszczenie” ze względów religijnych (zob. „klątwa” w Pwt 13,16 i Joz 6,17). W Liście do Galatów mamy analogiczne znaczenie tego słowa – anathēma to klątwa oznaczająca oddzielenie od ludu Bożego. Paweł odwołuje się w tym miejscu nie tylko do sądu Boga, lecz także do najsurowszej kary Kościoła za złe postępowanie, czyli do ekskomuniki (zob. 1 Kor 5,1–5; 1 Tm 1,20; Tt 3,10–11).

Za sprawą użycia tego terminu w Liście do Galatów (a potem jeszcze raz w 1 Kor 16,22) wszedł on do tradycji Kościoła. Później stosowano go podczas uroczystych deklaracji soborowych. Oto dwa przykłady jego użycia z kanonów Soboru Trydenckiego:

Gdyby ktoś mówił, że człowiek może być usprawiedliwiony przed Bogiem przez swoje własne czyny, dokonywane siłami natury ludzkiej albo z pomocą nauki Prawa, ale bez łaski Bożej przez Jezusa Chrystusa – niech będzie wyklęty [dosł. anathema sit]15.

Gdyby ktoś mówił, że chrześcijanie mogą mieć jednocześnie wiele żon i że żadne Boże prawo tego nie zakazuje – niech będzie wyklęty16.

W niektórych wypowiedziach doktrynalnych możemy obserwować napięcie między różnymi aspektami prawdy; mogą one także dopuszczać zmiany w sposobie wyrażania lub rozumienia naszej wiary, nie ma jednak miejsca na kompromis z twierdzeniami sprzecznymi z wiarą.

Natychmiast po obu klątwach Paweł zmienia raptownie temat i pyta prowokacyjnie: A zatem teraz: czy zabiegam o względy ludzi, czy ludziom staram się przypodobać? Przekład sugeruje, że domyślna odpowiedź na oba pytania jest przecząca, ale pierwsze z nich można przetłumaczyć także jako niewykluczające odpowiedzi pozytywnej: „Czy staram się przekonać ludzi?”. W taki właśnie sposób posługuje się tym czasownikiem Paweł w Drugim Liście do Koryntian, opisując swoją działalność apostolską: „przekonujemy ludzi” (5,11). Kto chce krzewić wiarę, musi umieć przekonywać. Przekonywanie może być bardzo chwalebnym działaniem. Tu jednak apostoł ma na myśli co innego, a mianowicie bałamutne przekonywanie ludzi polegające na zmienianiu orędzia Ewangelii, by uczynić je strawniejszym dla odbiorców (zob. 2 Kor 2,17).

Podobnie jest z drugim pytaniem: „Czy ludziom staram się przypodobać?”. W Pierwszym Liście do Koryntian daje siebie za przykład do naśladowania, ponieważ stara się „przypodobać wszystkim pod każdym względem” (10,33), by przyprowadzić ludzi do wiary. Jest jak Żyd, by zjednać sobie Żydów, i jak ludzie poza Prawem Mojżeszowym, by zjednać sobie także ich (1 Kor 9,20–22). Jednakże w Pierwszym Liście do Tesaloniczan stanowczo odrzuca myśl, by zadowolić wszystkich, podkreślając, że głosi Ewangelię, „aby się podobać nie ludziom, ale Bogu” (2,4), i w tym kontekście łączy starania przypodobania się ludziom ze zwodzeniem, nieczystymi intencjami, chęcią zysku, pochlebstwem i szukaniem chwały u ludzi. Właśnie takie zabieganie o względy ludzi ma na myśli w komentowanym tu wersecie, gdyż w ostatnim zdaniu sam odpowiada na własne pytania i oświadcza, że nie da się pogodzić szukania względów u ludzi z byciem sługą Chrystusa: Gdybym jeszcze ludziom chciał się przypodobać, nie byłbym sługą Chrystusa.

Czytając między wierszami, możemy zauważyć, że swoimi pytaniami Paweł czyni aluzję do kierowanych pod jego adresem oskarżeń, które z oburzeniem odrzuca. Oskarżano go mianowicie o to, że głosząc Ewangelię, nie mówił całej prawdy, i że ukrywał przed Galatami część wymogów stawianych przez Boga. Z tego oskarżenia wynika również, iż dopasowywał swój przekaz do gustów i poglądów swoich słuchaczy, by zapewnić sobie większy sukces misyjny. Najwidoczniej po odejściu Pawła zjawili się u Galatów inni misjonarze i zaczęli mówić coś w tym rodzaju: „Ewangelia, którą głosił wam Paweł, jest niepełna. Nie powiedział wam o kilku istotnych zobowiązaniach, takich jak obrzezanie, bo chciał być taktowny. Tymczasem my przynosimy wam całą prawdę Ewangelii, pełne orędzie zbawienia. Nie powinniście aż tak bardzo ufać Pawłowi”.

Apostoł, przeciwstawiając się takim oszczerczym oskarżeniom, wypowiada dwie miażdżące klątwy, potem zaś mówi coś takiego: „Słyszeliście te anatemy? Czy w takim razie dalej sądzicie, że chcę być taktowny? Czy takimi klątwami staram się zdobyć względy ludzi? W żadnym razie”.

Rozważanie i zastosowanie praktyczne (1,10)

Przestępstwo, o które fałszywie oskarżają Pawła jego przeciwnicy – to, że zmienia, rozwadnia lub bagatelizuje znaczenie wymogów Ewangelii, aby łatwiej ją było przyjąć – może być bardzo rzeczywistą pokusą dla kaznodziejów, nauczycieli i wszystkich chrześcijan w ogólności. Presja, by zmodyfikować głoszone przez nas orędzie, jest największa w odniesieniu do kwestii, w których nauczanie Chrystusa i Jego Kościoła różni się drastycznie od przekonań i zwyczajów otaczającej nas kultury. Pokusa, by zmienić nauczanie chrześcijańskie lub milczeć, może dotyczyć różnych spraw, często jednak chodzi o wyjątkowość osoby Chrystusa, rzeczywistość piekła, nauczanie Pisma Świętego w kwestiach moralności seksualnej, nauczanie Chrystusa o małżeństwie i o świętość życia ludzkiego. Ludzie pobożni wolą czasami nie mówić o złu, jakim jest obmawianie i osądzanie innych, o miłosierdziu Bożym wobec grzeszników, o przewodzeniu jako służbie, o nauczaniu Jezusa w kwestiach pieniędzy i o wezwaniu Chrystusa, by wyjść poza własny krąg i szukać zagubionych.

Bardzo łatwo przychodzi nam, sprawującym funkcje kierownicze w Kościele, czy to świeckie, czy wynikające ze święceń, skupiać się nadmiernie na chęci przypodobania się innym, zaniedbując podobanie się Chrystusowi. U wszystkich pełniących posługę widzialna aprobata innych może niepostrzeżenie zastąpić niewidzialną aprobatę Boga, stanowiącą cel naszych wysiłków. Niektórzy ludzie będą darzyć nas szacunkiem, ponieważ piastujemy wysokie stanowisko, przyciągamy wielu zwolenników lub udaje się nam unikać konfliktów i wtedy możemy doświadczać pokusy, by oceniać samych siebie w ten sam sposób. Tymczasem służba Chrystusowi wymaga niekiedy zajęcia jednoznacznego stanowiska, takiego, które nie spotka się z poklaskiem, ściągnie na nas niepopularność albo będzie kosztować nas awans bądź szczebel kariery. Słowa Pawła przypominają nam, o czyją aprobatę powinniśmy zabiegać: „Gdybym jeszcze ludziom chciał się przypodobać, nie byłbym sługą Chrystusa”.

Przypisy

Wstęp

O Autorach

Albert Vanhoye SJ (1923–2021) – francuski jezuita, doktor teologii. Od roku 1969 wykładowca, a potem także dziekan Wydziału Biblijnego na Papieskim Instytucie Biblijnym w Rzymie, gdzie prowadził intensywną działalność dydaktyczną, zajmując się egzegezą Nowego Testamentu i prowadząc kursy egzegezy Listów Pawłowych. Sekretarz Papieskiej Komisji Biblijnej (1990–2001), od roku 2006 kardynał. Autor wielu książek.Peter S. Williamson