Łzy nocy ebook

PROLOG

Autobus wlókł się niemiłosiernie, podrygując pękatym cielskiem na nierównej drodze. Na każdym przystanku ludzie mozolnie wsiadali i wysiadali, targając przed sobą opasłe bagaże. Powolna rotacja pasażerów dokonywała się cyklicznie, co kilka kilometrów. Zabłocony niebieski jelcz, zwany swojsko ogórkiem, był wypchany niemal po brzegi.

U sufitu, uczepione na metalowych pinezkach, dyndały na wszystkie strony proporczyki, siermiężnie reklamujące Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Ligę Obrony Kraju, Ligę Ochrony Przyrody, Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej i drużynę piłkarską Motor Lublin.

Tuż pod wąskim lusterkiem wstecznym kusiła jędrnymi piersiami roznegliżowana dziewczyna o skośnych oczach. Wycięte z kolorowego magazynu zdjęcie, odbite na miałkim papierze z makulatury, było zagięte na linii jej sterczących sutków, co dawało trójwymiarowe wrażenie, jakby dwie ciemne, pomarszczone rodzynki wystawały lubieżnie poza planszę fotosu, gotowe w każdej chwili, by ich skosztować.

Wzdłuż podstawy przedniej szyby wiła się zakurzona girlanda wypłowiałej, sztucznej winorośli, przetykana tu i ówdzie kępką zrudziałych, plastikowych borowików.

Grubawy kierowca w trudnym do określenia wieku, odgrodzony od podróżnych mocno przybrudzoną tekstylną ścianką z firmowym nadrukiem monopolisty transportowego, bez przerwy palił papierosa bez filtra, a jego łysiejąca głowa, z rozszerzającymi się aż na policzki „pekaesami”, kiwała się w rytm głośnego warkotu silnika. Kręcąc zamaszyście dużym kołem beżowej kierownicy, posłusznie zatrzymywał pojazd na każdym przystanku „na żądanie”. Beznamiętnym wzrokiem obrzucał tłoczących się przy drzwiach ludzi i zaraz potem, pełen groteskowej powagi, godnej kapitana radzieckiej rakiety kosmicznej, sprzedawał wąskie, podłużne bilety, z pietyzmem dziurkując je małymi metalowymi szczypczykami, które wyglądem przypominały dziadka do orzechów.

Po obsłużeniu kolejnej partii podróżnych, być może zgodnie z jakimś tajemniczym rytuałem najspokojniej w świecie dłubał w wielkim jak sina truskawka nosie, na zmianę zagłębiając szponiasty pazur małego palca u lewej ręki to w jednej, to w drugiej dziurce.

I nie przeszkadzało mu w tym ani gdakanie kur, wystających z ażurowych, sznurkowych siatek, ani gęganie gęsi, wysuwających na wszystkie strony syczące łepki, ani ciężki zaduch stęchlizny wiejskich domów, wnoszony do autobusu przez każdego z wsiadających.

Padający za oknem majowy deszcz sprawił, że zbyt ciepłe ubrania, nasiąknięte wilgotną wiosną 1976 roku, dopiero tu, w zamkniętym wnętrzu autobusu oddawały pełnię ciężkiej, esencjonalnej woni.

Pomiędzy ściśniętymi pasażerami, w niewielkiej ilości zagęszczonego powietrza wirowała kwaśna chmura skiśniętej serwatki, przepleciona zaduchem rozparzonych otrąb z osypką i drażniącą nozdrza spalenizną skwarek, wysmażonych na wiór ze zbyt mocno przyrumienioną na patelni cebulą.

W tej falującej zbieraninie ludzkich i zwierzęcych ciał, w rzędzie po prawej stronie autobusu, na przedostatnim, podwójnym siedzeniu, przy zaparowanym oknie zajmował miejsce Edmund Jankowski.

Niemodny, jednorzędowy garnitur z czarnej gabardyny, niebieska koszula non iron, wąski krawat w biało-czarną pepitkę, lekko pognieciony płaszcz z grafitowego ortalionu i czarne, sznurowane pantofle „na zmartwychwstanie”, pieczołowicie pokryte pastą erdal o zapachu gorzkich migdałów – wszystko to wyróżniało go spośród całej reszty podróżujących.

Starannie ogolony, z jednym małym zacięciem po brzytwie tuż nad górną wargą, skropiony obficie mdłym płynem ogórkowym, już od pewnego czasu niecierpliwie wiercił się na spękanym, twardym fotelu z granatowego skaju, co chwila wyglądając przez szybę, czy aby nie pora wstać i zacząć się przebijać przez tłum stojących ludzi, żeby nie przegapić celu podróży.

„Czego on ode mnie chce, ten Kornilczuk? Dlaczego tak mu zależało, żebym na pewno dzisiaj tam był? W dodatku wybrał sobie na spotkanie piątek – dzień targowy! Akurat wtedy każdy autobus pekaesu jest zapikowany ludźmi co do milimetra! – Jankowski odruchowo podciągnął pod szyję poluzowany węzeł szorstkiego krawata, głośno przełykając ciepłą ślinę. – Czemu sam nie chciał przyjechać do Zamościa, tylko zdecydował się na schadzkę w ruinach siedemnastowiecznego pałacu w Krupem, które straszą po drodze między Krasnymstawem a Chełmem? Co to za pieprzona konspiracja? Mam nadzieję, że coś ekstra, bo inaczej nie chcę go więcej widzieć! Ciekawe, czym się zajmuje teraz. Dolary? Bony? Złoto? Cholera… żeby nie było z tego jakichś kłopotów!”.

Edmund nie utrzymywał praktycznie żadnych kontaktów z Kornilczukiem, od kiedy szesnaście lat temu ożenił się i przeprowadził do Zamościa, a Czesiek pozostał w Chełmie. Gdy milicja zaczęła rozpytywać Jankowskiego o ich wspólne interesy, ten wolał zerwać zbyt śliską znajomość, w obawie, żeby nie zaczęły się jeszcze większe problemy niż te, których i tak jak dotąd mu nie brakowało.

Mimo tego przez pewien czas jego malutki sklepik ze starociami, wciśnięty głęboko w podwórze przy Zamenhoffa 30 w Zamościu, przynajmniej raz w tygodniu odwiedzali wścibscy faceci w przydługich płaszczach, zadający mnóstwo idiotycznych pytań.

To wystarczyło, żeby Jankowskiemu z tyłu głowy zapaliła się lampka ostrzegawcza: nie mógł pozwolić sobie na zwinięcie interesu, bo po śmierci żony było to dla niego i jego jedynej córeczki Justyny wyłączne źródło utrzymania.

Przecież raz już podpadł politycznie i to całkiem niedawno, gdy ucząc historii w niedalekiej zbiorczej szkole gminnej, mówił uczniom bez ogródek o sowieckiej agresji na Polskę 17 września 1939 roku, politycznym przesiedlaniu „zabużniaków”, syberyjskich łagrach dla „piłsudczyków” i wielu innych, według ówczesnych władz „jednostronnie pojmowanych przez niego wydarzeniach”. Mimo nagabywań kuratora z wojewódzkiego Wydziału Oświaty, nie zgodził się podpisać „lojalki” i wstąpić do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, ucinając półgodzinną, partyjną agitację nadętego aparatczyka jednym dobitnym zdaniem: „Wiary nie zmieniam nigdy!”.

Wtedy został po prostu wyrzucony z pracy, z wilczym biletem w jedną stronę.

A żyć przecież jakoś trzeba – był odpowiedzialny za swoje dziecko.

„Nie nakarmię mojej Justynki poglądami politycznymi, nie mogę się niepotrzebnie narażać…”. Jeszcze do wczoraj wydawało mu się, że nieodwołalnie zmądrzał, ale ta enigmatyczna depesza: „Najbliższy piątek o 11.00. Stary dom Pawła Orzechowskiego. Kierunek północ. Bądź na pewno. Ważne. Czesiek…” nadana z Chełma przez Kornilczuka była zapowiedzią jakichś niesamowitych wydarzeń. Tego właśnie Jankowski był najzupełniej pewien. Dlatego siedział teraz skurczony w tym cholernym autobusie jak marynowany śledź w śmierdzącej beczce.

Nigdy nie podobała mu się przebiegłość Cześka, jego brak skrupułów, drapieżna pazerność. Nielegalny handel dewizami, złotem i biżuterią nakręcał go jak sprężynę. Kiedy zwietrzył dobry interes, był skłonny układać się z samym diabłem, byle tylko zarobić: kupić, sprzedać, wymienić, potargować się, wcisnąć każdemu naiwnemu swoje racje.

Jankowski zawsze patrzył z niepokojem, jak na widok obcej waluty Kornilczukowi błyszczą niezdrowo jego rybie, wyblakłe oczy, jak celnie opluwa opuszki piegowatych palców u rąk, żeby dokładnie, bez żadnej pomyłki rozdzielić banknoty. Dolary oglądał uważnie pod światło, taksując zielonkawe banknoty pożądliwym wzrokiem, a monety wkładał do mięsistych ust, pomiędzy nadłamane prawe kły, i lubieżnie gryzł, przymykając jedno, prawie pozbawione rzęs oko. Cmokał przy tym z rozkoszą, jakby ssał mleczny sutek obfitości. Rzeczowy, zachłanny do bólu Czesław Kornilczuk bez sentymentów kręcił w Peerelu swój nielegalny biznes z każdym, kto tylko mógł mu coś zaoferować.

Edmund Jankowski był przy nim niepoprawnym idealistą, ostatnim nędznym romantykiem, parweniuszem prywatnego biznesu, który w zaciszu swojej odrapanej klitki w zabytkowej zamojskiej kamienicy całe dnie wpatrywał się z nabożną czułością w pojedyncze naczynia z przedwojennej porcelany, słuchał strzelistego requiem korników, zajadle drążących stare meble, dziurawą irchą delikatnie szlifował ostrza stępiałych bezczynnością szabel, wstydliwie przeglądał się w polerowanych zmechaconą flanelą sztućcach, często bezpowrotnie zdekompletowanych.

Jakże ciężko było mu pozbywać się tych eksponatów! Szybko nawiązywał z nimi jakąś niewytłumaczalną łączność; dotykał ich z namaszczeniem, wciągał w nozdrza woń przeszłości, pieścił uważnym wzrokiem, a kiedy już musiał któryś sprzedać, wierzył, że oto znalazł się godny kupiec, który na pewno stworzy mu dobry, bezpieczny dom, przedłużając sterany historią żywot.

Autobus sapnął i znowu się zatrzymał.

– Co to za miejscowość? – Zdezorientowany Edmund przerwał męczące rozmyślania, zwracając się z głośnym pytaniem do siedzącej obok kobiety we wzorzystej chustce na głowie.

– A, dzięki Bogu, będzie już Krupe… – Babina z pokaźną gradówką na powiece, zachłannymi kęsami pogryzająca długą bułkę-parówkę, upstrzoną po wierzchu sinawym makiem, była wyraźnie zdziwiona, że ktoś może nie rozpoznawać charakterystycznych dla tej okolicy ruin renesansowego pałacu Orzechowskich, którego rozpadające się ściany po lewej stronie jezdni upiornie wyzierały spomiędzy dziko rosnących drzew samosiejek.

Jankowski natychmiast zerwał się z miejsca i potrącając po kolei wszystkich stojących w przejściu ludzi, ruszył zdecydowanie ku przednim drzwiom autobusu. Musiał się spieszyć, bo ci, którzy jechali do Krupego, zdążyli już wysiąść, a rozgadany tłumek wsiadających napierał bezpardonowo do środka pojazdu.

Starsza, mocno otyła kobieta z westchnieniem niewysłowionej ulgi postawiła wiklinowy kosz pełen bieluteńkich jajek na przykrytej kraciastym kocem pagórkowatej obudowie silnika, wyrastającej pośrodku jelcza jak prehistoryczny kurhan, skutecznie uniemożliwiając Jankowskiemu wyjście z dusznego wnętrza.

– Przepraszam! Przepraszam! Jeszcze ja wysiadam! Przeprrraszam!!! – ocierał się szeleszczącym ortalionem o gęsi, kury, torby, kosze i siatki, uparcie sunąc w kierunku wyjścia.

– To gdzieś pan był, jak ludzie wysiadali? – Żylasty, bezzębny dziadek w przepoconej maciejówce na głowie, z dwiema sflaczałymi dętkami do roweru, zwisającymi smutno z prawego ramienia, bojowo tarasował przednie drzwi.

– Nie zdążyłem wyjść z końca autobusu… zagapiłem się… przepraszam… – Jankowski sam był zdziwiony, że bez cienia irytacji próbuje się usprawiedliwiać z faktu, iż przez ponad czterdzieści kilometrów zajmował miejsce siedzące w zatłoczonym pekaesie. – Uff! Wreszcie! – Pod metalowymi żabkami wyglansowanych na błysk pantofli zadudniły śliskie autobusowe schodki, okute na brzegach srebrzystą listwą, postrzępioną przez nogi przepływających w obie strony pasażerów. Powiew surowego chłodu targnął zmiętą połą skrzeczącego płaszcza i majowy deszcz, niczym prysznic, zbawiennie spadł na jego łysiejącą blond głowę i szczupłe ramiona.

Głucho klapnęły drzwi i autobus odjechał, pozostawiając za sobą czarną chmurę gryzących spalin.

Jankowski został zupełnie sam na poboczu jezdni. Z kieszeni prochowca wyjął paczkę sportów i zapałki. Mimo zziębniętych palców z wprawą uformował zbity pod papierkiem tytoń i włożył papierosa do ust. Pewnym ruchem czerknął zapałką o draskę, ale przy tej żabiej pogodzie nawet tak małe pudełko było wilgotne i nieprzyjemnie chłodne. Dwie zapałki złamał, dwie kolejne zgasły tuż po przeskoczeniu iskry. Dopiero piąta zajaśniała ciepło.

Zapalił papierosa i zaciągnął się smakiem ulubionego dymu.

„Gdzie ten cholerny Czesiek?”. Ciekawie rozejrzał się dookoła, z powrotem chowając do pudełka spaloną zapałkę.

Nigdzie nie było widać żywego ducha. Rzęsisty deszcz padał coraz mocniej, spłukując bujną zieleń drzew, szczelnie skrywających owiane mroczną sławą ruiny, które zdawały się niemo przywoływać go na drugą stronę jezdni.

Właściwie powinien przewidzieć, że kolejny dzień będzie lało tak wściekle, a tu na domiar złego akurat ostatnio gdzieś zgubiła się dziurawa czarna parasolka! Przypuszczalnie ostatniej niedzieli, po wieczornej mszy zostawił ją pod ławką w zamojskim kościele św. Katarzyny albo posiał ją jeszcze wcześniej, w sobotę, kiedy niebo zasnute było ołowianymi chmurami, a on rano wyszedł do kiosku Ruchu po papierosy i zagadał się na starówce ze znajomym nauczycielem historii z pierwszego ogólniaka. Mniejsza z tym, i tak nigdy nie lubił nosić parasola.

„A teraz szukaj wiatru w polu! – Całkiem niepotrzebnie robił sobie idiotyczne wyrzuty, przebiegając na ukos przez migoczący kałużami asfalt. – Czy on naprawdę nie mógł znaleźć jakiegoś bardziej cywilizowanego miejsca na to spotkanie? Przecież to dzikie uroczysko!”. Zaczynał trafiać go szlag, że w ogóle przystał na propozycję Kornilczuka.

Kiedy pod koniec XVI wieku zdeklarowany arianin Paweł Orzechowski, podkomorzy chełmski, wykupił wieś Krupe, wcześniej należącą do rodziny Krupskich, w jego głowie zakiełkował plan wybudowania tu obronnego dworu. Koncepcji tej, mającej na celu głównie obronę przed zapuszczającymi się coraz dalej zagonami tatarskimi, sprzyjało położenie geograficzne wsi: niedaleka odległość od Krasnegostawu i Chełma, fakt, że teren otoczony był wodą oraz bliskość możnego protektora w osobie hetmana Jana Zamoyskiego, budującego właśnie swoje miasto Zamość.

Już na początku XVII wieku stanął w Krupem okazały renesansowy zamek obronny, okolony pięknym parkiem, fosą i stawem. Systematycznie rozbudowywany obiekt obejmował zamek właściwy z pomieszczeniami mieszkalnymi i mały dziedziniec, obwarowany murem z bramą i sześcioboczną basteją. Zwieńczeniem murów były attyki i ozdobne gzymsy, a ściany pokrywało sgraffito z poplątanym motywem roślinnym.

I choć pokojowo nastawiony do świata właściciel nie cieszył się długo swoim dziełem, bo zmarł w roku 1612, to zamek w Krupem jeszcze wiele lat tętnił życiem towarzyskim, goszcząc w swoich progach licznych notabli ówczesnej Ziemi Chełmskiej.

Niestety, w 1648 roku kozackie watahy Chmielnickiego, a siedem lat później rozlewający po Rzeczpospolitej potop szwedzki, rozpoczęły nieuchronne dzieło jego zniszczenia. Piękna budowla szybko zaczęła chylić się ku upadkowi. Kolejni właściciele posiadłości – Rejowie – podjęli próbę wyremontowania pałacu, ale ich wysiłki nie dały oczekiwanego rezultatu. Przez następne wieki pozostałości zamku były częściowo rozbierane, a pozyskany materiał, rozwlekany po okolicy, służył do wznoszenia innych obiektów.

Ciężkie lata dwóch wojen światowych oraz niszczące działania samej natury doprowadziły pałac w Krupem do kompletnej ruiny. Dopiero całkiem niedawno, w latach sześćdziesiątych, udało się dokonać częściowej konserwacji murów i rekonstrukcji niektórych ubytków, czyniąc je bezpieczniejszymi dla zaglądających tu ciekawskich. A było ich wielu: zapuszczali się tutaj zarówno poszukiwacze skarbów, łowcy duchów, romantyczne pary zakochanych, jak i okoliczni mieszkańcy, którzy przychodzili, by pozbyć się niepotrzebnych rupieci.

Jak każdy zamek, ten w Krupem też słynął ze swoich duchów i legend. Jedna z nich mówiła, że w murach krupskiego zamku miał się ukrywać przed wymiarem sprawiedliwości największy ówczesny banita Samuel Zborowski. Wciąż znajdowali się tacy, co – chcąc uwiarygodnić tę historię – twierdzili, że rzekomo widzieli, jak ten największy w dziejach Polski renegat bezksiężycową nocą powracał z dna piekieł, próbując odkupić swoje winy.

Wśród oparów mgły unoszącej się nad pobliską rzeką, niedaleko murów zamkowych pojawiała się postać szlachcica w kontuszu. Zjawa w upiornym tańcu krążyła wokół ruin, jakby szukała drogi do podziemnego przejścia łączącego Krupe z nieistniejącym już zamkiem w Krasnymstawie. Mara bezszelestnie prześlizgiwała się pod ścianami, by wreszcie rozpłynąć się na ich tle…

„Od północnej strony? To chyba będzie ta ściana po prawej… albo nie… ta na wprost? – Zdezorientowany spojrzał błagalnie w niebo. – No, cholera, mógłby już ten Czesiek czekać na mnie, bo skoro wybrał takie miejsce, to musi dobrze je znać!”. Pod błyszczącymi butami Jankowskiego trzasnęły poczerniałe gałęzie.

Wokół pełno było mchu, który całymi płatami rozpościerał się w miejscu dawnego pałacowego dziedzińca. Wszędzie poniewierały się ułamki naczyń, resztki garnków, kawałki cegieł i jakieś papiery, zupełnie jakby miejscowa ludność chciała udowodnić tym ruinom, że czasy ich świetności minęły bezpowrotnie, a teraz, w Peerelu, można tu bezkarnie wyrzucać wszystkie śmieci.

Edmund nerwowo zerknął na zegarek. Na jego masywnym, niezawodnym poliocie dochodziła jedenasta. A więc był na miejscu spotkania nawet przed czasem!

„Może pekaes z Chełma spóźni się?”. Przemoczony i zziębnięty do szpiku kości był na siebie coraz bardziej wściekły, że dał się w to wszystko wciągnąć.

Lecz po chwili w głowie zaświtała uspokajająca myśl:

„Zaraz, zaraz! Kto jak kto, ale Kornilczuk – cinkciarz i podstarzały bananowy młodzieniec – na pewno ma już własny samochód, niekoniecznie na talony, jak reszta obywateli, i pewnie nie tłucze się po drogach zatłoczonymi środkami masowej komunikacji…”. Z lubością wciągnął ostatni, głęboki mach dymu i pstryknął doszczętnie wypalonym petem w bombardowane deszczem zarośla.

Postawił na sztorc wąski kołnierz nieprzemakalnego płaszcza, jakby kilkucentymetrowy pasek materiału miał uchronić go przed zmoknięciem i uważnie spojrzał pod nogi.

„A to co? Ktoś wyrzucił takie dobre buty? – Tanecznym krokiem zgrabnie przeskoczył kupkę potłuczonej cegły. – Przecież to nowe, modne, zamszowe mokasyny… czyżby enerdowskie?”. Spojrzał zdziwiony na stojące prawie symetrycznie obok siebie wsuwane, ciemnobrązowe buty. Mechanicznie ruszył dalej, pchany niewidzialną siłą w kierunku rozsypującego się muru. Coś dużego, białego, pokrytego rozbryzganymi, czerwonymi cętkami przyciągnęło jego uwagę.

„Papier? Nie… to szmata jakaś… Czego ten deszcz tak ciągle pada?”. Jednym susem doskoczył do znaleziska.

„Jezus, Maria, Józefie Święty! To nie może być prawda!”. Nie mógł uwierzyć własnym oczom, bo właśnie znalazł właściciela brunatnych mokasynów.

Pod zrujnowaną ścianą pałacu, wśród kłębiących się pędów dzikich malin, zaczepnych jeżyn i pogniecionych liści skórzastego łopianu leżał na wznak… Czesław Kornilczuk.

Miał szeroko otwarte, zmętnione niedawną śmiercią oczy i wyszczerzone w przeraźliwym grymasie zęby, którymi zwykł badać oryginalność kupowanych pokątnie monet. Dwurzędowy płaszcz z białej popeliny był rozpięty na całej długości, a na zielonym elastiku koszuli polo błyszcząca krew utworzyła w okolicy serca oślizłą, rdzawą plamę. Na widok nadchodzącej śmierci przerażony Czesiek musiał w panice uciekać od swego przeznaczenia i zahaczył o pień zwalonego drzewa, gubiąc nowiuteńkie buty.

Jankowski uklęknął przy leżącym Kornilczuku, łudząc się, że wyczuje jeszcze choć słaby puls albo jakieś inne oznaki życia. Z wewnętrznej kieszeni marynarki wysupłał małe, okrągłe lusterko i przysunął je do grubych, posiniałych warg Cześka.

Mało znana amerykańska aktorka, starannie uczesana w niebotyczny kok z dopiętych włosów, frywolnie zerkała na niego z tylnej strony kieszonkowego zwierciadełka, pod naporem sztucznych rzęs mrużąc oczy egipskiej bogini Izydy, obrysowane grubą, diaboliczną kreską.

Niestety, po trwającej całą wieczność chwili na lustrzanym szkle wielkości plastra dużej pomarańczy oprócz kilku rozmytych kropli deszczu nie pojawił się żaden ślad oddechu.

„Nie… on na pewno nie żyje, nie będę go dotykał, mogę mieć tylko problemy… – Edmund cofnął rozdygotaną dłoń i szybko podniósł się z kolan. Powoli zaczynała mu wracać jasność myślenia. – Czyżby to był pospolity napad rabunkowy? Może ktoś go śledził od samego Chełma, a potem dopadł tu, w tej głuszy, i bez świadków załatwił?”. Spłoszonym wzrokiem obrzucił martwe ciało. Szybko jednak zmienił zdanie. Na prawej ręce Kornilczuka złociła się wielka omega z solidną bransoletą, natomiast przegub lewej ręki był od nadgarstka aż po palce brutalnie obdarty ze skóry.

„Zwykły rabuś wziąłby chyba ten zegarek, bo jest cholernie wiele wart, ale co wobec tego Kornilczuk miał na drugiej ręce? To było coś, co mu zabrano razem ze skórą…”. Jankowski drżącą ręką przeżegnał się nad zwłokami.

– Wieczne odpoczywanie racz mu dać, Panie… Wybacz, Czesiu, nic nie mogę już dla ciebie zrobić, teraz muszę po prostu uciekać. Może jednak kiedyś wyjaśni się zagadka twojej śmierci? – powiedział na głos, pewien, że i tak nikt inny go tu nie usłyszy.

Potem zrobił błyskawiczny zwrot w tył i biegiem, potykając się o śmieci, gałęzie i czerepy naczyń, wypadł zdyszany wprost na srebrzącą się jezdnię.

Rzęsisty deszcz lał jak z cebra, dokładnie zacierając wszystkie ślady.

ROZDZIAŁ I

Justyna Jankowska-Meyer jest wyjątkowo zmęczona prowadzeniem auta. Chociaż bardzo lubi jeździć swoją kilkuletnią srebrną toyotą yaris i, jak na blondynkę za kółkiem, nawet całkiem nieźle jej to idzie, dzisiaj czuje dziwne rozkojarzenie i niepokój. Może to widok zaniedbanego grobu rodziców na zamojskim cmentarzu parafialnym wywarł na niej to przygnębiające wrażenie? Może ten okropny upał tak się daje we znaki? A może po prostu wiek robi swoje i jako kobieta po czterdziestce z długim ogonkiem powinna już trochę uważniej wsłuchiwać się w sygnały, które wysyła jej organizm?

Mimo wszystko jednak trzeba przyznać sprawiedliwie – na przekór upływającemu czasowi Justyna ma się świetnie: doskonała, wysportowana sylwetka, piękne półdługie blond włosy, modna biała bluzeczka, obcisłe liliowe dżinsy, delikatny makijaż i pogodne usposobienie składają się na silne zaprzeczenie jej metryki.

Wprawdzie za szpanerskimi okularami przeciwsłonecznymi już od dość dawna skrzętnie skrywa pierwsze kurze łapki rozsiane wokół niebiańsko błękitnych oczu, ale ona, w pełni świadoma swojego wdzięku i dojrzałej urody, bez kompleksów odwzajemnia ciepłym uśmiechem wszystkie komplementy i zaloty, nawet tych najmłodszych podrywaczy, spoglądających za nią tęsknym, samczym wzrokiem.

Bo Justyna może śmiało o sobie powiedzieć: szczęściara. Wzorowe małżeństwo z Jackiem Meyerem – lekarzem neurologiem z Warszawy, wspaniały jedynak Maciek – student informatyki i wreszcie ona sama – profesor archeologii średniowiecznej, z pasją realizująca się na warszawskiej uczelni.

Szczęście, miłość, zdrowie, rodzina, pieniądze, spełnienie zawodowe – wszystko to Justyna dostała niczym dar z nieba. Jakby Pan Bóg chciał jej wynagrodzić smutne dzieciństwo bez matki, która zmarła z powodu ukrytej wady serca, pozostawiając nagle dwuletnią Justynę i jej ojca na łasce zimnego kwietniowego poranka.

Młody mężczyzna opiekował się córką najlepiej, jak umiał, ale wkrótce okazało się, że po prostu nie jest w stanie sam poradzić sobie z domem, dzieckiem i prowadzeniem sklepiku ze starociami, który odziedziczył po zmarłych przed paroma laty teściach. Wtedy z pomocą przyszła mu Zofia, starsza siostra z Chełma, na którą zawsze mógł liczyć.

Dwa miesiące po śmierci żony Edmund Jankowski zawiózł jedynaczkę do Chełma, wierząc, że tam w tych trudnych chwilach będzie jej najlepiej. Sam został w Zamościu, żeby uporządkować osobiste sprawy, przegryźć ból po stracie uwielbianej kobiety, poukładać jakoś życie młodego wdowca.

Malutka Justyna bardzo tęskniła za rodzicami i domem, toteż ciotkę Zofię od razu pokochała głodną miłością osieroconego dziecka.

Zofia Czepielewska była bezdzietną wdową po kolejarzu, który zginął niespodziewanie zmiażdżony stalowymi buforami pociągu towarowego podczas przetaczania po szerokim torze składu radzieckich wagonów z polskim węglem. Wypadek zdarzył się na bocznicy dworca PKP Chełm Główny w mroźną noc poprzedzającą Wigilię roku 1965. Kończący swoją zmianę Władysław Czepielewski pośliznął się na oblodzonej szynie i wpadł w wąski prześwit, oddzielający zasapany parowóz od pierwszego wagonu wyładowanej po brzegi węglarki.

W tej samej chwili ogromnym transportem szarpnęła tajemnicza, nadprzyrodzona siła odśrodkowa i prowadzący pociąg przyjaciel Władysława maszynista Jan Kociuba poczuł, że stało się coś strasznego. Wypadł jak szalony z piekielnie gorącego wnętrza diabelskiej maszyny, po czym, omijając wąskie, żelazne schodki, karkołomnym zeskokiem pokonał dzielącą go od ziemi niebotyczną wysokość parowozu i w ułamku chwili znalazł się na dziewiczo zaśnieżonej połaci torowiska. Kilkoma susami doskoczył do pary nóg sztywno wystających poza linię wagonu i w tym momencie, powalony makabrycznym widokiem, upadł na kolana tuż obok szczątków kolegi, zachłystując się ryczącą fontanną pstrokatych wymiocin.

Dla nastawniczego Władysława Czepielewskiego nic nie można już było zrobić. Miażdżący nacisk stalowego kolosa był tak wielki, że jedynym w całości zachowanym elementem identyfikującym pozostałości tego przystojnego mężczyzny były długie nogi obute w solidne kolejarskie buty na protektorze. Reszta ciała, od pasa w górę, zniknęła, sprasowana w czerwoną miazgę, skapującą krwią wprost na świeży, nieskazitelnie biały śnieg, rozścielony pomiędzy srebrzyście błyszczącymi szynami jak wigilijny obrus.

Owdowiała nagle Zofia przez wiele lat pracowała jako księgowa w biurze wielkiej peerelowskiej firmy spedycyjno-transportowej. Po tragicznej śmierci kochającego męża nie związała się nigdy z żadnym mężczyzną, mimo że w pracy była otoczona wianuszkiem wielbicieli, gotowych w każdej chwili uszczęśliwić małżeństwem tę piękną i pełną anielskiej łagodności kobietę.

Na co dzień mała Justyna zostawała w domu pod opieką pani Józi – emerytowanej sąsiadki o pulchnych, macierzyńskich kształtach, która zajmowała się także dwójką swoich kilkuletnich wnuków bliźniaków: Wiktorem i Andrzejkiem. Chłopcy byli rówieśnikami Justyny i robili wszystko, żeby zarówno ich babka Józia, jak i Justyna nie mogły narzekać na brak wrażeń.

Położony prawie w centrum Chełma wielki, drewniany, ponad stuletni dom z podwórzem, studnią i dzikim ogrodem był źródłem niewyczerpanej inspiracji dziecięcych zabaw, a dobroduszna i pełna wyrozumiałości pani Józia gwarantowała całej trójce beztroskie dzieciństwo.

Justyna, która stanowiła w tym rozbrykanym trójkącie dziewczyńską mniejszość, bardzo szybko zasymilowała się z męskim towarzystwem: krótko obcięte blond włoski, wygodne dresy, dziurawe tenisówki, perfekcyjna umiejętność strzelania z łuku i procy, wzorowo opanowana gra w piłkę nożną, zwariowana jazda na ramie zbyt dużego roweru, bezszelestne chodzenie po krytych papą dachach komórek, których niezliczona ilość zdobiła brukowaną kocimi łbami pobliską ulicę Nadrzeczną – to wszystko było jej niezaprzeczalnym atutem.

Umorusana, podrapana, ze zdartymi kolanami i niezbyt sterylnym opatrunkiem na łokciach, na pierwszy rzut oka wyglądała jak biały brat dwóch czarnowłosych łobuziaków.

W każdą sobotę wieczorem Edmund Jankowski przyjeżdżał ostatnim autobusem pekaesu z Zamościa do Chełma w odwiedziny do siostry i córki.

Justyna zasiadała wtedy wygodnie na jego kolanach i bawiąc się owalnymi, srebrnymi spinkami przy mankietach „niemnącej” się koszuli, chłonęła opowieści o tym, jakie to „nowe” starocie udało mu się ściągnąć do swojego sklepiku.

Z otwartymi ustami przysłuchiwała się wielu historiom, których wówczas w ogóle nie rozumiała. Ojciec z nabożnym wzruszeniem mówił o szabli paradnej, przyniesionej incognito przez siwą wdowę po oficerze polskim, który zginął w tajemniczym Katyniu, o srebrach rodowych z monogramem arystokratycznej rodziny, znalezionych przypadkowo pod podłogą wiejskiej chałupy, o zdewastowanych stylowych krzesłach z kresowego dworku, którym bolszewicy rozpruli tapicerowane siedziska, aby ich wygłodniałe konie mogły jeść siano ze środka.

W spokojnym, niskim tembrze płynącego przekonująco głosu Edmunda magicznie ożywał każdy z osieroconych przedmiotów, skrywający w sobie losy nieszczęsnego właściciela.

Ciotka Zofia kiwała ze smutkiem głową, chłonąc z uwagą te opowieści, będące przedsmakiem do snucia własnej sagi rodziny Jankowskich, która do roku 1945 mieszkała „za Bugiem”.

Przy późnej kolacji brat i siostra przywoływali z zakamarków pamięci strzępy kresowego dzieciństwa, nasycone po brzegi życiem dawno zapomnianych ludzi, okropieństwami wojny, paraliżującym strachem, codzienną niepewnością, zarosłymi zielskiem grobami przodków.

Justyna w milczeniu wtapiała się w te wspomnienia sentymentalne, wijące się niczym rzeka czasu wśród dziejowych meandrów, niebezpieczeństw i wirów. Od dziecka potrafiła tak się wczuć w klimat tamtych dni, że niemal słyszała wycie nadlatujących niemieckich samolotów, które bezkarnie bombardowały zatłoczone drogi pełne bezbronnych uciekinierów, objuczonych pochwyconym w trwodze skromnym dobytkiem. Strasznie żal było Justynie, że jej najbliżsi tyle wycierpieli. Czuła ich strach, beznadzieję, sieroctwo, udrękę wygnania donikąd. Tuliła się wtedy ze łzami w oczach do ojca i ciotki Zofii, a oni mówili: „Nie płacz, nie płacz, to już na pewno nie powtórzy się, teraz jesteśmy bezpieczni, ale musisz wiedzieć, że my nie mieliśmy dzieciństwa, rozdarci przez hitlerowców, bolszewików i bandy UPA”.

Mała dziewczynka nie mogła pojąć, dlaczego jacyś źli ludzie decydowali o życiu, śmierci i losach nie tylko pojedynczego człowieka, ale i całych narodów, kilkoma podpisami butnych zwycięzców, złożonymi na kawałku papieru sygnując nowy porządek w Europie.

Po zmianie granic w 1945 roku dziadkowie Justyny – rodzice Zofii i Edmunda – zdecydowali się porzucić dorobek całego dotychczasowego życia i wraz z dziećmi wrócili do kształtującej się po nowemu Polski.

Wygnani z własnych domów, stłoczeni całymi rodzinami w odkrytych wagonach towarowych, zawieszeni w złowrogim czasie pomiędzy łaciatym zadem wychudzonej krowy a kłębowiskiem puchowych kołder i nieforemnych tobołów, skrywających w środku brutalnie urwane dzieje, podążali w bolesnej niepewności na Ziemie Odzyskane, żegnając rodzinne strony stukotem żelaznych kół.

Kiedy tak bardzo zawiedli ludzie, pozostała im już tylko głęboka wiara w Opatrzność Boską. Kto mógł ich bowiem jeszcze wysłuchać, ukoić, pocieszyć? Tylko niezawodna, cudowna Matka Boska z Jasnej Góry. W czasie nocnego przejazdu przez Częstochowę polscy kolejarze, naoczni świadkowie tej rozpaczliwej tułaczki, słysząc niosący się z wagonów rozdzierający szloch tysięcy rodaków, tak wolno przetoczyli transport przez miasto, by pod samo niebo mogła wybrzmieć w całości pieśń repatriantów Serdeczna Matko.

O mury dumnego jasnogórskiego klasztoru, który oparł się tylu dziejowym burzom, uderzyły błagalne prośby, nadające słowom starej modlitwy zupełnie nowe znaczenie:

…Wygnańcy Ewy… do Ciebie wołamy… zlituj się, zlituj, niech się nie tułamy…

Tamtej lipcowej nocy, u stóp najbardziej uświęconego dla Polaków miejsca Stanisław Jankowski odważnie zdecydował za całą rodzinę:

„Nie będziemy jechać na Ziemie Zachodnie! Nie weźmiemy domu ani młyna po Niemcach! Nie możemy osiąść na cudzym! Po co nam czyjaś własność? Toż to zwyczajne złodziejstwo! Przecież cały ten układ jałtański to jedna wielka prowizorka i nie wytrzyma długo! A jak się coś zakręci i znowu będzie wojenna zawierucha? Wtedy Sowiet cofnie się z Wołynia, a Niemiec szybko przekroczy Odrę i każdy zabierze, co swoje… no, a przecież za Bugiem, w ogródku przy starym domu czeka zakopana w beczce posolona świnia. Jak wrócimy, będzie na pierwszy obiad. W domu. W naszym domu”. Nawet nie szukał u nikogo akceptacji dla tych słów, przekonany o swojej racji.

Smagani upalnym latem jeszcze przez ponad dwa miesiące peregrynowali po resztkach ocalałych z wojennej pożogi torowisk, aby w końcu na stałe osiąść w Chełmie, tuż przy granicy z ZSRR. Tak na wszelki wypadek chcieli być jak najbliżej granicznej rzeki, żeby w razie czego, jakby coś zmieniło się w polityce wielkich mocarstw, choćby wpław w ciągu paru godzin wrócić na stare śmieci.

Bo jakim prawem kazano im się wynosić z ukochanego Wołynia? Przecież nic złego nikomu nie zrobili. To od lat były polskie ziemie, więc jak to możliwe, że teraz muszą zostawić wszystko i iść w nieznane, a na nową drogę życia na Ziemiach Odzyskanych brać pozostawiony przez obcych ludzi dobytek? Dlaczego, dlaczego, dlaczego… skoro ich dom, serca, dusze i wspomnienia już na zawsze ugrzęzły tam, „za Bugiem”?

Ale „tam” zostawili o wiele więcej. Życie na obczyźnie wybrała także ich najstarsza córka Antonina. Została, bo po prostu zakochała się w radzieckim żołnierzu – wyzwolicielu Iwanie Fiodorowiczu Karpowie. I nie pomogły prośby, groźby, płacze, perswazje ani nawet próby siłowe – Antonina powierzyła swoje osiemnastoletnie wówczas życie w ręce „sowieckiego sołdata”, jak do końca życia mówił o zięciu czerwonoarmiście dziadek Justyny, który nigdy nie zaakceptował decyzji najstarszej córki, uważając, że dla Polski i rodziny Jankowskich została bezpowrotnie stracona.

Sama Antonina drogo zapłaciła za pierwszą, młodzieńczą miłość. Nowa ojczyzna schowana przed światem za żelazną kurtyną szczelnie odizolowała ją od dawnych korzeni, narzucając swój język, obyczaje i poglądy, a monopartyjny system stalinowski zadbał o to, by jak najskuteczniej utrudnić jej kontakt z rodziną w Polsce. Ocenzurowane listy szły w obie strony całymi miesiącami, choć w linii prostej dzieliła je odległość zaledwie stu kilometrów. Antonina nie miała więc pojęcia, co naprawdę działo się z rodzicami i rodzeństwem. Im też nie mogła napisać, że cierpi głód, biedę, znosi indoktrynację, bo górę zawsze brał strach przed tiurmą i represjami, które mogłyby dotknąć ją i męża.

Iwan Fiodorowicz Karpow, choć był z przymusu komunistą, okazał się dobrym i poczciwym człowiekiem i naprawdę kochał swoją polską żonę. Jakby w odpowiedzi na nieludzki los, dopiero po dziesięciu latach małżeństwa Antonina urodziła kolejno dwóch synów, ale obaj, nie doczekawszy się antybiotyku, zmarli na dyfteryt, mając zaledwie cztery i pięć lat.

Rozpacz Antoniny po stracie dzieci była tak wielka, że przestało ją cokolwiek obchodzić. Pracowała wtedy w zakładzie przetwórstwa owoców i warzyw, wśród całej rzeszy młodych radzieckich kobiet. To właśnie one, żeby jakoś postawić ją na nogi, znalazły młodej Polce szybkiego pocieszyciela – samogon. Jeden „stakańczyk” wypijany przed pracą, drugi w czasie zmiany, trzeci na rozchodnego stał się wkrótce normą dla obolałej młodej matki. Żyjąc z dala od najbliższych, Antonina nie miała komu się wyżalić, wypłakać swojego bólu, nie mogła nawet pójść po ukojenie do kościoła, bo teraz był w nim magazyn mebli.

Jej pociąg do alkoholu nie budził żadnych obaw w Iwanie, bo on sam codziennie też wychylał kilka głębszych, żeby móc jakoś funkcjonować w komunistycznej rzeczywistości. Wkrótce, tak jak dla milionów radzieckich obywateli, tak i dla polskiej Antoniny bimber stał się jedynym, najbardziej pożądanym powiernikiem i najprostszą formą psychoanalizy.

Mimo tego, jakimś cudem, w kilka lat po śmierci synków Antonina i Iwan, na przekór złemu losowi, doczekali się pocieszenia – urodziła się im córeczka Swietłana – rówieśniczka Justyny.

Wtedy w życiu Karpowów dokonał się niespodziewany zwrot: Antonina skończyła z alkoholem, córka rosła zdrowo, wybudowali mały domek z oszkloną werandą i spadzistym dachem i wreszcie, po raz pierwszy, udało się im przyjechać z dzieckiem na wakacje do Polski.

W Chełmie Antonina po prostu kwitła: cieszyła się ze spotkania z rodziną, kupowała modne ubrania, stroiła swoją córeczkę i – ku zaskoczeniu seniora Jankowskiego – wraz z Iwanem i Swietłaną poszła nawet do polskiego kościoła, bez obaw, że ktoś zadenuncjuje ich spontaniczną religijność. Swietłana bawiła się z Justyną i obie, z dziecięcą nieświadomością, uczyły się języków: Justyna – rosyjskiego, Swietłana – polskiego.

Dziwnym zrządzeniem losu dziewczynki wyglądały jak bliźniaczki – geny tak się niesamowicie ułożyły, że były łudząco podobne do swojej babki Stefanii Jankowskiej, matki Antoniny, Zofii i Edmunda: proste blond włosy, delikatne rysy, głęboko niebieskie oczy i śliczne, lekko wydęte usta, które dodawały ich filigranowym twarzyczkom wyrazistości.

Na niewielu zdjęciach stanowiących pamiątkę z tamtych lat są roześmiane i beztroskie, nie mają pojęcia o powikłanym świecie dorosłych, granicach, krzywdach, polityce. Żyją tylko zabawą.

Wszystko runęło jak domek z kart, kiedy Swietłana miała piętnaście lat. Niespodziewanie zmarł jej ojciec Iwan i matka szybko wróciła do swojego przyjaciela sprzed lat – samogonu. Piła coraz więcej i częściej, zapominając o jedynej córce, pracy, domu, Bożym świecie – z każdym dniem staczała się po równi pochyłej.

Przez kilka lat Swietłana walczyła z nałogiem matki: szukała jej po miejscowych melinach, obmywała rany po pijackich upadkach, prała ubrania, sprzątała dom, gotowała, czekała, płakała – dorastając w cieniu upadającej coraz niżej alkoholiczki. Aż któregoś dnia dziewczyna po prostu zniknęła. W małym miasteczku, gęsto naszpikowanym pomnikami Włodzimierza Iljicza Lenina, nikt nie był w stanie zrozumieć tej desperackiej decyzji. Ludzie mieli za złe córce, że zostawiła matkę ot, tak po prostu, jak w drodze do pracy porzuca się na siedzeniu w podmiejskim pociągu nieprzeczytaną do końca codzienną gazetę. Swietłana odeszła tajemniczo, nie zostawiając po sobie adresu, pocałunku, listu – niczego, co mogłoby zasugerować miejsce jej pobytu.

Związek Radziecki był wtedy bardzo wielkim krajem i zdesperowana Swieta pewnie znalazła sobie jakieś spokojne miejsce, pozostawiając matkę na pastwę alkoholu.

Antonina potrzebowała aż dwóch tygodni, aby w alkoholowym widzie zorientować się, że córka ją opuściła. Z rozpaczy piła jeszcze przez miesiąc, aż w kompletnie delirycznym stanie została przez życzliwych sąsiadów umieszczona w zakładzie zamkniętym na przymusowym leczeniu alkoholików. Wprawdzie potem jeszcze kilka razy wracała do nałogu i na odwyk, lecz pozostałe lata swojego życia poświęciła oczekiwaniu na powrót Swiety, która jednak nigdy się nie odnalazła.

Dwanaście lat temu, zgięci pod naporem wielkiej śnieżycy Zofia i Edmund przyjechali z Polski na pogrzeb najstarszej siostry, ale Swietłana nawet wtedy nie pojawiła się przy trumnie matki. Kto wie, gdzie jest teraz? Jak potoczyły się jej losy? Czy jeszcze kiedyś zobaczy się z rodziną w Polsce?

Justyna odruchowo zdejmuje nogę z gazu. Małe rondo z daleka pulsuje makatką karminowych niecierpków. Dopiero w tym momencie zauważa, że w Krasnymstawie minęła już połowę drogi z Zamościa do Chełma.

Szosa prowadząca na Chełm łagodnym łukiem omija to stare miasteczko, a gruntownie odnowiona gładka nawierzchnia szerokim gestem zaprasza Justynę do sentymentalnej podróży.

Po obu stronach jezdni różnokolorowym patchworkiem rozciąga się kratownica pól, gorące powietrze drga gotującą się chmurą tuż nad asfaltem. Na elektronicznej tablicy zawieszonej nad drogą ledwie widoczny w ostrym słońcu pomiar temperatury uświadamia niemal tropikalną aurę: w powietrzu 36 stopni Celsjusza, a tuż nad czarną nawierzchnią aż 44!

„Dzięki Bogu, że jakiś geniusz wymyślił klimatyzację w samochodach! Dzisiaj strach wysiąść z auta, bo można ugrzęznąć na amen w asfalcie”. Justyna zerka z obawą na swoje zgrabne sandały ze skórzanych rzemyków, przeplecionych białymi koralikami.

W niedzielne późne popołudnie na trasie do Chełma jest praktycznie pusto. Pewnie w taki upał większość zdrowych na umyśle ludzi leży nad wodą albo pod gościnnie rozłożystą gruszą, chłodząc się zimnymi napojami. Zresztą to wschód Polski, a nie gęsto zabudowane przedmieścia Warszawy, gdzie od rana do wieczora każdy samochód – nie wiedzieć czemu – gna jak oszalały ku absurdalnemu przeznaczeniu, aby co chwila wytracać swój owczy pęd w kilometrowych korkach. Tu wszystko jest inne, wolne od pośpiechu, magiczne, wprost nie z tego świata. Przed Justyną faluje wielka przestrzeń, na której zmęczony wzrok może zawisnąć bez ruchu niczym drapieżna kania, dostojnie unosząca się po prawej stronie jezdni nad storczykowo żółtym pasem rzepaku.

Od pewnego czasu droga właściwie sama prowadzi jej samochód – łagodny zjazd w dół i po lewej stronie ukazują się ruiny pałacu w Krupem. Wycięte w pień dzikie zarośla odsłaniają w całej okazałości dumne renesansowe ściany, starannie obmurowane szczerbiny w murach, przyciętą nisko trawę, lazurową budkę TOI-TOI i szeroką ławkę z przepołowionego ciemnego pnia drzewa.

Na zielonym dziedzińcu, w tle zrujnowanego pałacu Orzechowskich tyczkowaty chłopak fotografuje ciemnowłosą dziewczynę w krótkiej kwiaciastej sukience, krygującą się przed okiem aparatu wygiętymi zalotnie biodrami. Trochę dalej, wśród porośniętych zielskiem ruin, gdzieś na wysokości drugiej kondygnacji pałacu starszy mężczyzna wypasa dwie dorodne łaciate kozy, spełniające rolę ekologicznych kosiarek do trawy.

Zza ściany drzew okalających pozostałości zamku wyłania się osiemnastowieczny dworek Rejów, suto opleciony rusztowaniami z bezwładnie zwisającą mleczną siatką, reklamującą wielkimi czerwonymi literami zalety produkującej cement firmy o niemiecko brzmiącej nazwie.

„Co za paradoks! Przecież pobliski Rejowiec i Chełm jeszcze całkiem niedawno znane były z ogromnych cementowni wytwarzających materiały budowlane słynne na cały świat! – Justyna nie ma teraz czasu na rozpamiętywanie problemów gospodarczych Polski B, bo w głowie powoli układa sobie już program pobytu na najbliższy czas. – Muszę tu zajrzeć, ale dopiero jak zelżeje upał, w końcu przede mną ponad dwa miesiące wakacji, a Krupe leży tak niedaleko od Chełma”.

Kiedyś często podróżowali tędy z ojcem, a on z namaszczeniem opowiadał Justynie dzieje mijanych miejscowości, od czasu do czasu głośno pukając palcem w zaparowaną szybę niebieskiego autobusu. To właśnie ukochany tata zaszczepił w Justynie to uwielbienie do historii, nauczył ją patrzeć z czułością na mijane ruiny i widzieć w nich zapomnianą potęgę i dawno zgasłe piękno.

Wspólne podróże między Zamościem a Chełmem skończyły się, gdy w polu widzenia ojca pojawiła się Danusia – rozwiedziona krawcowa z dwiema córkami i dwupokojowym mieszkaniem w bloku. Jak się szybko okazało, młodo owdowiały Jankowski desperacko spragniony obecności kobiety w swoim życiu, łóżku i kuchni, ślepo złożył samotny los w sprytne krawieckie ręce.

Po skromnym ślubie cywilnym Danusia zgrabnie wykroiła z życia Edmunda wszystko to, co jej zdaniem było mu zbędne – wychowanie i utrzymanie Justyny całkowicie powierzyła ciotce Zofii, ograniczając do minimum wyjazdy Jankowskiego na spotkania z córką i siostrą w Chełmie oraz wydatki związane z edukacją Justyny. Dla niej liczyły się tylko potrzeby własne oraz jej córek, które pobierały skromne alimenty od ojca, wijącego na Śląsku gniazdko dla drugiej rodziny. A Justyna właśnie kończyła naukę w liceum i Danusia miała nadzieję, że wkrótce rozpocznie dorosłe życie, usamodzielni się finansowo i zapomni o studiowaniu, na które przecież nikogo nie było stać. Córki Danusi były dopiero w podstawówce, więc „młodzi państwo” Jankowscy mieli przed sobą jeszcze długą listę wydatków.

Edmund był zatwardziałym romantykiem, a jego druga żona zdeklarowaną realistką i Justynie trudno było pojąć, co naprawdę połączyło tych dwoje ludzi i dlaczego ojciec miał teraz być prawdziwym tatą dla dwóch obcych dziewczyn, a nie dla niej.

Prostacką stanowczością i wyrafinowanym egoizmem Danusia szybko zraziła do siebie zarówno Justynę, jak i Zofię Czepielewską, a kiedy Edmund całkowicie podporządkował się nowej żonie, dumne kobiety praktycznie zerwały z nim kontakt.

Wspomnienia…

Chwile dobre i złe. To pusta droga i znane na pamięć miejsca sprawiają, że jak w filmie biograficznym twarze ludzi i różne zdarzenia przewijają się przed oczami Justyny, zupełnie jakby wjeżdżała w inny wymiar, do tunelu przeszłości, a jej srebrzyste auto przeistaczało się w bezszelestny wehikuł czasu, wciągający ją coraz głębiej w zapomniany świat.

Do tego ta przepiękna pogoda i upragnione wakacje!

Justyna czuje się jak uczennica. Wprawdzie nie jedzie na urlop, tylko do pracy, którą wszakże uwielbia, ale cieszy się przede wszystkim z tego, że wraca do Chełma i będzie mogła nurzać się w klimatach z dzieciństwa. Podświadomie wierzy, że przez najbliższe miesiące odpocznie w swoim ukochanym mieście, złapie dystans do codzienności rozłożonej pomiędzy pracą na uczelni a domem, zakupami, obowiązkowym trwaniem na posterunku dla męża i syna.

Nareszcie! To będzie tylko jej czas!

Maciek, student informatyki, pojechał do sezonowej pracy w Niemczech, a Jacek, pracoholik, jak co roku masochistycznie pozostał w klinice, zastępując większość urlopowanych kolegów. Gdy upał lał się z nieba, on mówił, że woli siedzieć w Warszawie niż leżeć na gorącej afrykańskiej plaży w kłębowisku podsmażonych ciał i zastanawiać się, czy przypadkiem nie upadło biuro podróży, które zamiast zapewnić mu wakacje życia, beztrosko ogłasza bankructwo, pozostawiając oszalałych turystów na pastwę żaru tropików, spanikowanych rezydentów i skromnej pomocy polskich ambasad.

Profesor medycyny Jacek Meyer nie wyobrażał sobie, że po całym roku ciężkiej harówki w szpitalu on też mógłby paść ofiarą nieuczciwych firm turystycznych. No i do tego jeszcze wiszące jak miecz Damoklesa niebezpieczeństwo zamachów terrorystycznych czy wojny domowej, która przecież od dłuższego czasu toczy się w wielu państwach północnej Afryki.

Od kilku lat sami z Justyną organizowali sobie wakacje: własnym samochodem jechali przed siebie na chybił trafił. Kiedy pod koniec sierpnia wszyscy koledzy i znajomi wracali do pracy, oni we dwoje wymykali się chytrze na jesienne, opustoszałe plaże południowej Europy. Właśnie w tym roku, na połowę września zaplanowali wyjazd na Kretę. Będą mieli czas tylko dla siebie – bez dzwoniących komórek, maili, tabletów, iPodów, wiadomości do natychmiastowego odebrania.

Jacek wychodził z założenia, że pełna stresów codzienność bez odpoczynku zabija ludzi jak średniowieczna zaraza. Taki wyjazd pomagał budować ich związek, dawał siłę do pracy na cały następny rok, był jak dobrze przeprowadzona terapia małżeńska.

Ale to wszystko dopiero za ponad dwa miesiące…

Przywołuje w pamięci twarz Jacka. Niemożliwe, czyżby już za nim tęskniła?… Szare, niezgłębione oczy – wyjątkowy kolor, zawieszony niezdecydowanie pomiędzy burością i błękitem, tak samo skomplikowany jak jego natura, praca i uczucia. Odpowiedzialny, mądry, przewidywalny, twardą ręką trzymał w ryzach oddział neurologii, ale Justyna w jego spojrzeniu bezbłędnie odnajdowała niepokój, gniew, żal, tęsknotę. Właśnie, o czym Jacek chciał powiedzieć wczoraj, kiedy żegnali się przed jej wyjazdem do Chełma? Czekał go nocny dyżur w szpitalu, więc musieli rozstać się wieczorem. Przy drzwiach objął ją mocno i miękkim basem poprosił:

– Uważaj na siebie, dobrze? Czy tam, na tej górze, będą głębokie wykopy? – spytał, po czym, nie czekając na odpowiedź, rzucił niemal z pretensją w głosie: – Że też akurat w wakacje musiał zachorować ten twój profesor! – Ujął jej drobne dłonie w nadgarstkach i ukrył niczym cenną zdobycz w swoich rękach. Miał gładkie palce pianisty, tak samo pewne i czułe przy każdym dotyku klawiatury, jak na sali operacyjnej, kiedy niejedno życie zależało od precyzji jego ruchu, nieprzeciętnego wyczucia i stanowczej delikatności.

– No to co ja poradzę, że profesor Kowalewski ma kłopoty z krążeniem i nadciśnienie? W jego wieku to raczej już norma, a do tego te zwrotnikowe upały! – Justyna, zdziwiona niespodziewaną wylewnością powściągliwego w okazywaniu uczuć męża, uważnie spojrzała mu w twarz. Szare oczy były tego wieczora dziwnie ciemne.

Dwa tygodnie temu, po miesiącu prowadzenia wykopalisk w Chełmie, wybitny znawca słowiańskiego średniowiecza, profesor archeologii Zbysław Kowalewski poczuł się na tyle źle, że trafił do szpitala. Diagnoza medyczna była bezdyskusyjna: lekarz zabronił mu przebywania na słońcu i jakiegokolwiek wysiłku fizycznego. Przygnębiony takim obrotem spraw profesor wrócił do Warszawy i poprosił o zastępstwo Justynę, mimo że miała ona na tegoroczne wakacje zupełnie inne plany.

– Zgodziłam się na tę ekspedycję, bo szanuję dokonania naukowe profesora Kowalewskiego i wiem, że sytuacja jest podbramkowa. Chodzi przecież o to, aby tego lata dokończyć trwające kolejny sezon prace archeologiczne na Górce Chełmskiej. Teraz, gdy są dofinansowywane przez stronę ukraińską i trzeba będzie rygorystycznie przestrzegać terminów rozliczeń, jest to szczególnie ważne – rzeczowo wytłumaczyła Jackowi swoją decyzję. – A wykopy? No nie wiem… będą chyba takie jak zawsze. Pokłady kredowe trzeba trochę inaczej eksplorować, ale… Jacek, przecież ja już pracuję w tej branży tyle lat! Nie pytam się ciebie, czy masz na sali operacyjnej mocne nici albo ostry skalpel. – Justyna odsunęła się od męża na wyciągnięcie rąk.

Rzeczywiście, nigdy dotąd nie rozmawiali o szczegółach swoich profesji.

– Będziesz tęskniła za mną? Zadzwonisz czasem? – Znowu przyciągnął ją do siebie.

– Przecież zawsze dzwonię i zawsze tęsknię… – Zaczęła się śmiać, ale Jacek błyskawicznym pocałunkiem zamknął jej usta.

– Co cię tak śmieszy? Że się o ciebie martwię? – Wciąż nie zwalniał objęć.

– Ale oczywiście martwisz się o mnie tak neurologicznie, jako mój lekarz rodzinny, żebym przypadkiem nie nabawiła się problemów z kręgosłupem? Chcesz powiedzieć, że kobieta w wieku balzakowskim powinna raczej jechać do sanatorium albo SPA, a nie na wykopaliska? No, chyba że jako eksponat, prawda? – Była pewna, że dostanie z jego strony jakiś komplement. I nie pomyliła się.

– Dla mnie zawsze pozostaniesz odkryciem życia… – subtelnie podróżował dłońmi wzdłuż jej szczupłych, spadzistych ramion.

– Może przyjedziesz na któryś weekend do Chełma? – Mile zaskoczona nagłą potrzebą bliskości ze strony męża, głaskała go pożegnalnie po karku.

– Niczego nie obiecuję. Wiesz, że jak zostaję w osłabionym urlopami składzie, to nie mogę sobie pozwolić na to, żeby być z dala od kliniki. Wszystko może się zdarzyć, mogę być potrzebny w każdej chwili… – Raczej upewniał ją w tym, że rozstają się na długo.

Ich wieloletni związek był symbiozą dwojga biegunowo różnych osób, które zostawiają wokół siebie dużo wolnej przestrzeni na realizację własnych pragnień. Może dlatego tak trwałe było to małżeństwo?

– No cóż, jakoś to wytrzymam! – Teraz ona pocałowała go w usta, lekko przywierając do znanych na pamięć, wąskich warg.

– Proszę, uważaj na siebie, dobrze? Obiecaj mi to! – Przytulił ją czule.

– Dobrze, dobrze, ty też… – Kątem oka zerknęła na owalny zegar wiszący w przedpokoju. – Spóźnisz się do pracy… – Nie chciała, żeby myślał, że męczy ją to przedłużające się pożegnanie.

– No to… wszystkiego dobrego… Będziesz dzwonić? – Uważnie popatrzył na Justynę, naciskając klamkę.

– Oczywiście, ale ty też mógłbyś… – Wiedziała, że Jacek nienawidzi rozmów telefonicznych.

– Dobrze, dobrze, zadzwonię na pewno… Do widzenia! – Pocałował ją przelotnie we włosy, stając w otwartych na oścież drzwiach.

*

Ostry zakręt.

Po lewej stronie drogi wyrasta gęsta zasłona mieszanego lasu, a na prawo, dzięki wzniesieniu terenu i krystalicznej dziś widoczności, już z odległości piętnastu kilometrów widać Górkę Chełmską. Dumna wieża dzwonnicy i rozmyta korona chełmskiej bazyliki są niczym logo historii na tle bezchmurnego nieba.

Teraz szosa dosyć stromo opada w dół, samochód nabiera coraz większej prędkości i po chwili Justyna mija senny, malutki Rejowiec, przypominający niską zabudową wszystkie miasteczka wschodniej Polski. Od celu podróży dzieli ją zaledwie kilkanaście kilometrów.

Rozgrzany upałem leniwy autobus PKS-Wschód zatrzymuje się na prawym poboczu drogi. Młoda blondynka wybiega wprost na pas spalonej słońcem trawy. Zręcznie zarzuca na ramię mały czerwony plecak i zaczyna wystukiwać esemesy na komórce.

Pusty autobus rusza powoli, wypuszczając kłąb oleistego dymu. Wyraźnie widać, że kolejna nierentowna firma przewozowa bez wątpienia chyli się ku upadkowi.

Zapach palonego rzepaku na krótką chwilę wnika przez szybę toyoty, drażniącą smugą omiatając całe auto.

Błękitno-biały kadłub kanciastego jelcza szybko rozmywa się we wstecznym lusterku toyoty.

„Wieczorem na pewno będzie mnie bolała głowa”. Justyna zna dobrze swoje reakcje po tylu godzinach za kierownicą.

Mroczny las, rozpostarty równiutko niczym ściany solidnego parawanu, przez kilka kilometrów wypełnia obie strony drogi. Nagle leśną zieleń przerzedza skupisko jednorodzinnych domków i po chwili jezdnia rozlewa się w szeroki wjazd do Chełma.

Z wielokierunkowego ronda Justyna wjeżdża w Lubelską. Długa ulica zapamiętana oczami dzieciństwa wydaje się teraz wąska i o wiele krótsza, ale osadzona na jej końcu biała bryła singielki – dzwonnicy na Wysokiej Górce – jak zawsze wita znajomo.

Przejazd kolejowy Chełm-Miasto. Szlabany podniesione. Na peronie pustki.

Kiedyś pociągi kursowały tędy praktycznie bez przerwy, trudno było w tym miejscu przejść, żeby nie trafić na opuszczone zapory. Zielone składy pasażerskie przywoziły i odwoziły setki ludzi do pracy, szkoły, na wakacje i wycieczki, a po szerokim torze odbywała się nierówna wymiana towarów i żołnierzy z bratnim Związkiem Radzieckim.

Dość dawno tędy przejeżdżała, więc łatwo jej wychwycić wszelkie różnice. W kilku miejscach poszerzono jezdnię, równolegle czerwienieją pasma dróg rowerowych, zmieniły się kierunki przejazdu przez miasto, wraz z mieszkańcami zniknęły bezpowrotnie niektóre stare budynki.

Oczodołami wybitych szyb przyciąga uwagę ogromny gmach nieczynnego od dłuższego czasu młyna Michalenki, straszący tuż za przejazdem kolejowym.

Po obu stronach Lubelskiej stoją zaniedbane drewniane domki i zawstydzone odrapane kamieniczki, ale tu i ówdzie między nimi pysznią się świeżo dobudowane pastelowe plomby.

Z prawej strony park miejski – skrawek zieleni upstrzony tablicami do nieskrępowanego mazania graffiti.

Justyna przypomina sobie chłodne kwietniowe wagary w mrocznej kasztanowej alei rozjarzonej świecami jaskrawych kwiatostanów. Wtedy, poczynając od niebieskiej paczki caro otworzonej na parkowej ławce, próbowały z dziewczynami z klasy nauczyć się palić papierosy. To miał być modny wyznacznik dorosłości, tak samo jak obowiązkowe noszenie małego opornika, przypiętego agrafką do szkolnej tarczy na znak sprzeciwu wobec reżimu generała Jaruzelskiego, narzuconego Polakom w mroźną niedzielę 13 grudnia 1981 roku.

Jakiś silny wewnętrzny przymus kieruje jej zmęczony wzrok w lewo. Za zniszczonym ogrodzeniem z pordzewiałej rozciągniętej siatki przycupnął stary drewniany dom, w którym mieszkały z ciotką Zofią aż do chwili przeprowadzki na wyczekiwane latami miejsce na chełmskim blokowisku. Kiedyś ciekawy obiekt przedwojennej, drewnianej architektury, dzisiaj niebezpiecznie pochylony w stronę wschodu słońca koślawy budynek jest niemal wbity w ziemię.

Ciche łzy wzruszenia same cisną się Justynie do oczu, dławiąc ściśnięte gardło.

Tak wiele zmieniło się wokół, tylko Chełmska Górka wciąż niezmiennie króluje nad całym krajobrazem, jakby nie obchodziły ją wcale koleje losu i upływający czas… Jej nazwa, wzięta od prasłowiańskiego określenia wzgórza chełm, chołm, dała miano obecnemu miastu.

Całe wieki koło historii toczyło się nieprzerwanie przez te tereny, pozostawiając po sobie ułamki broni, resztki ceramiki, fragmenty biżuterii i cmentarzyska pełne kości należących do ludności prasłowiańskiej, celtyckiej i germańskiej.

Przeprowadzone dotychczas badania archeologiczne dowodzą, że już ponad tysiąc lat temu stał w tym miejscu drewniano-kamienny gród, bo ziemie pogranicza Polski, Rusi i Litwy zawsze stanowiły dogodną lokalizację dla osadnictwa. Zmienna przynależność Chełma i okolic do powstającego wtedy państwa polskiego i Rusi Kijowskiej jest do dzisiaj przedmiotem debaty historycznej, w której siłą rzeczy w te wakacje miała wziąć udział również Justyna.

Niezbyt czytelnie zarysowana linia zachodniej i wschodniej Słowiańszczyzny, rozbicie dzielnicowe Polski w XII wieku i niszczycielskie wyprawy tatarskich zagonów – wszystko to sprawiło, że wczesnośredniowieczna rywalizacja między polskimi a ruskimi władcami zaowocowała częstym przechodzeniem tzw. Grodów Czerwieńskich – obszaru najczęściej łączonego z późniejszą ziemią chełmską – w ręce jednego bądź drugiego z ówcześnie panujących.

Najwybitniejszym z nich był prawosławny książę Daniel I Romanowicz Halicki z dynastii Rurykowiczów, który w XIII wieku uczynił Chełm stolicą Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Daniel – po babce Agnieszce prawnuk polskiego króla Bolesława Krzywoustego – w 1253 roku zawarł unię z Rzymem, zmienił wiarę na katolicką i z rąk legata papieskiego przyjął koronę wraz z tytułem króla Rusi. Ówczesny papież, Innocenty IV, miał nadzieję, że to Daniel Halicki będzie tym, któremu uda się połączyć kościół rzymski ze wschodnim.

Ale pograniczne księstwo, niczym meteor, tylko przez krótką chwilę błysnęło jasnym światłem w mrokach średniowiecznej Europy. Jako najpotężniejsza struktura władzy na tym terenie, stało się efemerycznym pomostem pomiędzy Wschodem i Zachodem, tak pod względem religijnym, jak architektonicznym.

Niestety, ówczesny świat zupełnie nie rozumiał intencji dumnego księcia. Prawosławna Ruś potraktowała Daniela jak apostatę, a katolicki zachód Europy wobec siejącej spustoszenie fali najazdów tatarskich zlekceważył możnowładcę. W tak trudnych czasach, przy braku solidnego wsparcia, promienna gwiazda Daniela Romanowicza szybko zgasła. Po jego śmierci w 1264 roku, Chełm utracił swoją strategiczną pozycję, a najstarszy z synów, Lew, przeniósł stolicę księstwa do Lwowa.

Nigdy więcej Chełm nie miał już takiego znaczenia jako miasto.

„No, może aż do 1944 roku?”. Justyna z gorzką ironią uśmiecha się do siebie, wspominając lata propagandy socjalistycznej, w której wzrastała.

Coroczne patriotyczne manifestacje w dniu 22 lipca, który został obwołany państwowym Świętem Odrodzenia, były wówczas obowiązującym rytuałem, podkreślającym niezłomną przyjaźń ze Związkiem Radzieckim. Jako pierwsze miasto wyzwolone w pochodzie zwycięskiej Armii Czerwonej, na długie lata Chełm stał się symbolem „niepodległej” Polski pod moskiewskim przewodnictwem. Slogan „Chełm – miasto PKWN” krótko i dobitnie określał wówczas rangę tego miejsca.

Lipcowe wizyty najwyższych władz w kraju: pierwszego sekretarza PZPR, ministra obrony narodowej, marszałka Polski lub premiera rządu były okazją do urządzania w Chełmie wielkiego festynu. Oprócz lawiny socjalistycznej indoktrynacji można wtedy było zjeść niedostępną na co dzień pyszną kiełbasę, wypić piwo lipcowe z lokalnego browaru, obejrzeć paradę wojskową i zobaczyć, jak na żywo wygląda centralna władza.

Huczna impreza kończyła się w upalną noc mistrzowskim pokazem fajerwerków, ogniście rozświetlających granatowe niebo nad gmachem PKWN.

Doprawdy, wydaje się, jakby to było jeszcze wczoraj!

Tuż przy rondzie w centrum miasta rozsiadł się hotel Kamena – czterdzieści lat temu perła małomiasteczkowego luksusu, a dziś najwyższy w okolicy słup ogłoszeniowy, obwieszony różnego rodzaju reklamami.

Zaraz za nim, przy łuku drogi, stoi długi blok mieszkalny – pozostałość po nagłośnionej propagandowo Studenckiej Akcji CHEŁM 80. W kulminacyjnym roku wieńczącym głośne przedsięwzięcie wybuchły pamiętne strajki, które wraz z wprowadzeniem stanu wojennego miały na zawsze odmienić historię Polski.

Dwupasmowa, prawie pusta jezdnia gładko unosi Justynę w kierunku osiedla, gdzie od ponad trzydziestu lat mieszka ciotka Zofia.

Wzdłuż ulicy Lwowskiej ciągnie się szare ogrodzenie starego cmentarza parafialnego. Na burym murze w kilku miejscach bieleją płachty świeżo naklejonych nekrologów, ale Justyna nie zdąża przeczytać żadnego nazwiska, bo zielone światło pozwala wykonać szybki manewr skrętu w prawo. Ponad grobami wznosi się klasycystyczny grób familii Bielskich, brudną czerwienią cegieł migają zarysy cmentarnej kaplicy Zajdlerów, w której tyle razy żegnała na zawsze wielu bliskich i znajomych.

Jak w tyglu czarownicy stare miesza się z nowym.

Fosforyzują w słońcu coraz wyższe ceny paliwa na stacji benzynowej.

Dach myjni samochodowej płynnie przechodzi w skupisko sieciowych hipermarketów. Wokół nich ciągną się parkingi zastawione rozgrzanymi autami. Do niedawna były to zupełne peryferie miasta. Stąd zawracały już nawet przysłowiowe wrony.

Długa, nieproporcjonalnie wąska ulica, połatanym asfaltem wrzyna się ciasno pomiędzy dwa rzędy największego wielkopłytowego blokowiska z epoki schyłkowego Gierka, zbudowanego ostatnim tchnieniem propagandy sukcesu, na przekór ponurej historii tego miejsca.

W latach 1941–1944 hitlerowcy zlokalizowali tu Stalag 319 B – jeden z największych podczas II wojny światowej obozów jenieckich w Europie.

Na prawie sześćdziesięciu trzech hektarach trapezowatej powierzchni, którą teraz zajmuje w całości osiedle Kościuszki, w straszliwych warunkach, z pogwałceniem wszystkich konwencji europejskich, cierpiąc głód i epidemie chorób zakaźnych, w wygrzebanych własnoręcznie ziemiankach koczowało tu blisko osiemdziesiąt tysięcy jeńców radzieckich, wziętych do niemieckiej niewoli jako żołnierze regularnej sowieckiej armii, po inwazji na Związek Radziecki w czerwcu 1941 roku.

Niemcy, prowadzący na przełomie 1942–1943 roku działania wojenne na wielu frontach, uzupełniali Stalag 319 B wciąż nowymi transportami żołnierzy różnych narodowości. Przejściowo przebywali w nim także jeńcy francuscy, belgijscy, brytyjscy i włoscy.

Całkowicie ostrzyżone włosy, widoczne z daleka mundury oznakowane farbą olejną, wydrążone z drewna buty uniemożliwiające ucieczkę – znacznie ułatwiały dozór więźniów, dopełniając listę niewyobrażalnych upokorzeń.

Dla większości z nich hitlerowcy i tak przewidzieli jednakowy koniec, ale najwyższą, bo podwójną cenę za swoje życie zapłacili Rosjanie. Poniżeni przez Hitlera, niedawnego sojusznika, który odmówił im nawet podstawowych praw należnych jeńcom wojennym, także przez swojego wodza Stalina zostali zepchnięci w otchłań zapomnienia. Zgodnie z wykładnią stalinowskiej polityki wojskowej – podważoną dopiero pół wieku po wojnie przez prezydenta Rosji Borysa Jelcyna – radziecki żołnierz, który dostał się do niewoli niemieckiej, był traktowany… jak zdrajca komunistycznej ojczyzny! Znamienną sprawą jest fakt, potwierdzany przez wciąż żyjących świadków tamtych wydarzeń, iż czerwonoarmiści masowo poddawali się wkraczającym do ZSRR Niemcom, łudząc się nadzieją, że tyran spod znaku swastyki okaże się bardziej ludzki niż ten własny, od Rewolucji Październikowej roku 1917 miażdżący naród rosyjski sierpem i młotem.

Tuż przed likwidacją obozu jego dokumentacja została w znacznej mierze zniszczona przez samych hitlerowców, ale Armia Czerwona już w roku 1945 odnalazła na terenie Niemiec około tysiąc kart personalnych jeńców zmarłych w Stalagu 319 B. Dokumenty zawierały wszystkie dane niezbędne do identyfikacji pojedynczego człowieka: fotografię, nazwisko i imię, datę i miejsce urodzenia, odcisk kciuka, wzrost i kolor włosów, dane rodziców, wyznanie, obywatelstwo, zawód, stopień wojskowy, jednostkę wojskową, numer obozu i jeniecki, datę i miejsce pojmania do niewoli, stan zdrowia, odniesione rany, adres rodziny, datę, miejsce i przyczynę śmierci.

Paradoksalnie, dopiero dzięki rozpadowi ZSRR, po kilkudziesięciu latach od zakończenia wojny jedynie ta zbrodnicza niemiecka skrupulatność dała okłamywanym obywatelom dawnego komunistycznego imperium możliwość ustalenia tragicznych losów ich bliskich.

Upiornym przypomnieniem tamtych czasów są wznoszące się na niewidzialnych skrzydłach wirujące przeciągi, które powstają nagle, nawet przy bezwietrznej pogodzie. Najstarsi mieszkańcy Chełma do dzisiaj utożsamiają je z tajemniczą energią krążącą w tym miejscu po bestialsko zgładzonych ludziach.

Mimo gorąca, zimny dreszcz przeszywa ciało Justyny. W kolorowych blokach mieszkają teraz tysiące ludzi. Siedemdziesiąt lat temu dokładnie w tym miejscu głodzeni jeńcy jak zwierzęta zjadali każde źdźbło trawy i… zmarłych współwięźniów.

– „Wieczny odpoczynek racz im dać, Panie, niech spoczywają w pokoju”. – Pokorne usta same układają się do bezgłośnej, katolickiej modlitwy.

Aż trudno uwierzyć, że to miejsce jest świadkiem tylu okropności…

Jakby dla zadośćuczynienia duszom wszystkich zmarłych, na końcu osiedla, w rozległej niecce króluje ogromny cmentarz komunalny, z każdym rokiem coraz drapieżniej konkurujący nowo wykopanymi grobami z wycinką drzew w pobliskim lesie Borek.

Posłuszne auto powoli sunie szczerbatą osiedlową drogą.

„Nareszcie w domu…”, Justyna wzdycha z ulgą, bo widoczny z oddali, ukwiecony amarantowymi pelargoniami, jaskrawo pyszni się długi seledynowy balkon – duma ciotki Zofii. Zasunięte troskliwą ręką żaluzje szczelnie chronią przed upałem wnętrze mieszkania, morelową taflą odbijając od szyb niechętnie zachodzące słońce.

„Muszę kupić wodę mineralną, pieczywo chrupkie, naturalny jogurt i twaróg z ulubionej, chełmskiej mleczarni… – Justyna wylicza w myślach produkty, które mogą być potrzebne na kolację, jednocześnie parkując samochód pod wielkim dyskontem spożywczym. – Ciekawe, co jest dzisiaj na obiad?”. Już czuje w ustach niepowtarzalny smak rosołu, szczodrze doprawianego gałązkami świeżego lubczyku. Oczyma wyobraźni widzi, jak ciotka Zofia, która uwielbia piec i gotować, czeka z otwartymi ramionami kresowiaka na każdego, kto przekroczy próg jej gościnnego domu.

Na kolację obowiązkowo usmażą naleśniki z serem i będzie jak w dzieciństwie Justyny: gorąca herbata popłynie ze starego porcelanowego imbryka w drobne czerwone kwiatki rozrzucone nierównomiernie na białym tle pękatego naczynia. Ciotka Zofia, szurając zawsze zmarzniętymi nogami, napełni aromatycznym napojem proste przezroczyste szklanki, osadzone w głębokich uchwytach z cienkiego złotawego metalu, tłoczonego w wypukłe wzory. Siądą wygodnie za starym stołem i będą delektować się pysznymi naleśnikami z rodzynkami i kandyzowaną skórką pomarańczową. Przesiedlone „zza Buga” dwa pożółkłe talerze z porcelanowego serwisu ślubnego babci Stefanii, cudem ocalone z wojennej katastrofy, zastąpią nieubłaganie wykruszającą się rodzinę Jankowskich. Wytarte przez dziejowe zawieruchy złote paski, rozmyte wokół łagodnie falowanych brzegów niemodnej dzisiaj zastawy, na chwilę przywołają milczące duchy zmarłych.

Sztywno wykrochmalony lniany obrus zapachnie wytworną świeżością, której tak brakuje niegniotącym się chińskim serwetom ze sklepowych sieciówek. Przypłyną wspomnienia popijane mocną herbatą z cytryną.

Kochana ciotka Zofia! Niecierpliwie czeka w swoim małym mieszkaniu na przyjazd uwielbianej Justysi. Nigdy sobie tego nie mówiły, ale jest między nimi tak silna więź, jaka może łączyć tylko matkę, którą Justyna tak wcześnie straciła, i córkę, której Zofia nigdy nie miała.

Na myśl o tym aksamitne ciepło spływa w okolicę jej serca. Jeszcze tylko drobne zakupy i już stęsknione serdecznie padną sobie w ramiona.

Tymczasem Justyna niepewnie rozgląda się po klimatyzowanym wnętrzu ogromnego sklepu. Latem ubiegłego roku, gdy była w Chełmie, w tym miejscu stał mały osiedlowy sklepik, w którym rano można było kupić przepyszny chleb na naturalnym zakwasie, pieczony w małej rodzinnej piekarni, i okrągłe chrupiące bułeczki grahamki, po które każdego ranka przychodzili klienci nawet z drugiego końca osiedla. Dzisiaj nie ma śladu po tamtym familijnym biznesie, którego właściciel był jednocześnie zaopatrzeniowcem, a jego żona zawsze uśmiechniętą i miłą sprzedawczynią.

Za to teraz, w środku dawnego peerelowskiego osiedla, panoszy się ogromny hangar, który siedem dni w tygodniu, przez szesnaście godzin na dobę oferuje wszystkim mieszkańcom osiedla tanie, sieciowe produkty.

Justyna z trudem wyciąga druciany kosz na kółkach, szarpiąc się z całym rzędem pojemników zakleszczonych jeden w drugim jak paszcze gigantycznych piranii. Przejeżdża przez srebrzystą obrotową zaporę i rozbieganym wzrokiem szuka potrzebnych produktów. Zewsząd bombardują oczy żółto-czerwone tablice, agresywnie wieszczące promocyjne ceny przeróżnych towarów. Gra głośna muzyka, ludzie przemieszczają się z koszami, pokonując spacerowym krokiem całe hektary sklepowej powierzchni, leniwie oglądają stosy puszek, butelek, paczek, rolek i pudełek, wypatrując okazyjnych cen. Wyraźnie widać, jak utrzymujące się całymi latami bezrobocie i pauperyzacja polskiej ściany wschodniej przekładają się na zachowania konsumenckie jej mieszkańców.

Znużona wyszukiwaniem poszczególnych artykułów, w końcu zbiera wszystkie potrzebne produkty i właśnie kieruje się do najkrótszego ogonka przy jednej z kas, kiedy gorącym wodospadem spływa na nią przenikliwy ciężar czyjegoś wzroku. Odwrócony tyłem do kierunku kolejki szpakowaty mężczyzna w lnianej marynarce safari uważnie przypatruje się zmierzającej w jego kierunku Justynie. Wystarczy kilka chwil na odgrzebanie utrwalonej w zakamarkach pamięci twarzy.

Kiedy ostatnio go widziała? Wtedy na pewno nie był jeszcze taki srebrzysty. A jak zmężniał!

Oliwkowa cera, niemal koszykarski wzrost, kilka zmarszczek na czole, siwiejąca broda, ale wciąż tak samo piękne zęby, błyszczące między mięsistymi wargami w uśmiechu, który zniewala kobiety i wywołuje zazdrość u mężczyzn, panicznie bojących się dentysty. A do tego te oczy w kolorze brandy… Nie, nie, raczej o barwie piwa porter, które dawno temu przez całą noc lało się strumieniami na molo nad brzegiem Jeziora Białego.

Justyna niczego nie zapomniała: wścibskie, niecierpliwe dłonie, miedziana pełnia sierpniowego księżyca i niepowtarzalna, beztroska atmosfera studenckich wakacji, kiedy nie była jeszcze pewna, czy ma zostać na zawsze w Warszawie z obiecującym spokojne życie introwertycznym lekarzem Jackiem Meyerem, czy też rzucić się na oślep w te opalone, silne ramiona, gwarantujące wtedy tylko szaloną fizyczną rozkosz, budzące niecierpliwe pożądanie i niespełnione westchnienia koleżanek, ale wróżące jedynie niepewną przyszłość u boku niepokornego archeologa awanturnika Marka Bednarczyka.

– Justyna?!… Justyna?!… Ty tutaj?! Nie mogę uwierzyć! – Tak! To właśnie on idzie w jej kierunku, rozpościerając opiekuńcze bary. – Mówią, że góra z górą się nie zejdzie, ale ja z tobą… – Ochrypły, głęboki bas zdaje się wypełniać przepastną kubaturę ogromnego sklepu.

– Marek?! A to niespodzianka! – Justyna odsuwa na bok swój kosz z zakupami i rzuca się Markowi na szyję.

– Co słychać? Przyjechałaś do Chełma na urlop? – Marek unosi ją do góry jak małą dziewczynkę i z powrotem stawia na ziemi, a ona bezwiednie wciąga piżmowy zapach jego wody po goleniu – zbyt ciężki jak na tak gorący, lipcowy dzień.

Przyglądają się sobie ciekawie przez krótką chwilę, mierząc lata rozłąki rozbieganym, stęsknionym wzrokiem.

„Nic się nie zmieniła!”. Może tylko ma większy biust i szersze biodra, bo oczy są jeszcze bardziej błękitne niż wtedy, gdy całował je zachłannie w łódce, którą umyślnie wpakował w szuwary na drugim brzegu Białego Jeziora. Wszystko po to, żeby tylko być z nią sam na sam, smakować jej opalone ciało, tak samo kuszące jak dzisiaj, w tej cienkiej bluzeczce i obcisłych dżinsach – przypomina sobie jej prowokujący śmiech niosący się po wodzie.

„No tak, to cały Marek! Dosłownie rwie oczy. Wciąż może się podobać i tym starszym, i tym młodszym dziewczynom. Przystojny, wysportowany i szarmancki”. Przez to spontaniczne powitanie gwałtownie odżywa magia jego ciała i rozkosz pieszczot, których ani trochę nie żałował, kiedy wciągnęli łódkę na brzeg i poszli między sosny poważnie porozmawiać o przyszłości na gościnnym mchu pogrążającego się w mroku lasu.

– Przyjechałam służbowo na wykopaliska na Górce Chełmskiej. Moje wakacje będą dosyć pracowite. A ty – jakie masz plany? – Jest ciekawa, jak wygląda jego życie, odkąd wiele lat temu się rozstali.

– Siedzę u matki, bo staruszka trochę choruje. Mam teraz wolne, więc zrobiłem w naszym starym domu mały remont i pomogłem mamie posprzątać. Za kilka dni wyjeżdżam z powrotem, do pracy. – Ciekawie zerka na zawartość jej koszyka z zakupami.

– A czym się zajmujesz? – Nic bardziej sensownego nie przychodzi jej do głowy.

– Jak by to powiedzieć… Działam w branży morskiej. Po prostu pływam na statkach. Podpisuję kontrakty z armatorami z całego świata i ruszam w drogę co najmniej na pół roku. Wiesz sama – z czegoś trzeba przecież żyć, a archeologia to pasja niedochodowa, więc się w porę przebranżowiłem i pływam już ponad dwadzieścia lat. Ale wykopaliska nadal są moim hobby. W czasie rejsów nie mam możliwości zwiedzania nawet portowych miast, bo jestem odpowiedzialny za statek, ładunek i ludzi, za to podróżuję w przerwach między kontraktami. Zjeździłem już praktycznie cały świat. A co u ciebie? Zostałaś na uczelni, w Warszawie, prawda?

– Taaak… pracuję w Instytucie Archeologii i właśnie dlatego dzisiaj tu jestem. Co za spotkanie! Marek! Może umówimy się na wspominki, bo teraz muszę już iść do ciotki Zofii, na pewno się niepokoi, powinnam być u niej co najmniej godzinę temu, ale wstąpiłam po zakupy, spotkałam ciebie i w dodatku komórka mi się rozładowała. Od rana jestem w drodze z Warszawy, byłam też w Zamościu, żeby zapalić świeczkę na grobie rodziców… To jak, spotkamy się? – Zaczyna wypakowywać zakupy na taśmę przy kasie.

Terminal przyjmujący kartę płatniczą działa wyjątkowo bezawaryjnie, toteż po chwili obydwoje stoją już przy drzwiach wyjściowych.

– Świetnie! Może spotkamy się jutro wieczorem? Tylko gdzie? Wszystko się tutaj pozmieniało przez ostatnie lata! – Marek usłużnie trzyma reklamówkę z jej sprawunkami.

– Czy jest jeszcze kawiarnia Kosmos naprzeciwko sądu? Tam moglibyśmy wdepnąć! – Justyna szuka w torebce kluczyków od swojego samochodu.

– Jest Kosmos, ale w zupełnie innym miejscu, niedaleko stąd, przy Wojsławickiej. Nie byłem tam jeszcze… A może lepiej pizzeria Romina? Bardzo kameralny przybytek!

– Tak, a w którym to miejscu? – Po tylu latach od przeprowadzki do Warszawy Justyna zupełnie nie orientuje się w lokalizacji chełmskiej gastronomii.

– Romina to urocza knajpka przy Reformackiej, niegdyś Dzierżyńskiego, prawie naprzeciwko dawnej komendy milicji. Kojarzysz, prawda? – Marek podaje wszelkie możliwe fakty z historii tych miejsc, znane tylko wtajemniczonym chełmianom.

– Oczywiście, że pamiętam! – Jak na zawołanie przed oczami Justyny wyrasta ponura kamienica z okratowanymi oknami, siedziba znana z gestapowskich, a potem ubeckich tortur. Nie tak dawno, w czasie kapitalnego remontu odkryto pełne desperacji i rozpaczliwego patriotyzmu napisy wyryte na piwnicznych ścianach przez katowanych tam więźniów.

– Och, pamiętam dobrze, to była moja codzienna droga do szkoły podstawowej! – Justyna jest ogromnie ciekawa, jak to miejsce może wyglądać teraz.

– Wobec tego o której spotkamy się jutro? – Marek uważnie zagląda w jej oczy.

– Może po dwudziestej? Zelżeje upał, odpoczniemy sobie po całym dniu przy piwie i pogadamy spokojnie. Co ty na to? – Już są na parkingu przed sklepem.

– Oczywiście, do zobaczenia jutro! – On z uśmiechem kiwa głową.

– Do jutra! – Justyna jest zaskoczona tym, że ma nieodpartą ochotę przytulić się do niego z całej siły. Pewnie z powodu zmęczenia podróżą i upałem…