Natura Śródziemia ebook

Przedmowa

W swojej przedmowie do Pierścienia Morgotha (dziesiąty tom Historii Śródziemia) Christopher Tolkien pisze o swoim ojcu, że w końcu lat 50. i po publikacji Władcy Pierścieni:

Jako że od dawna zastanawiał się nad światem, który powołał do życia, a który został teraz w części przedstawiony czytelnikom, zajął się analizą zasad leżących u jego fundamentów. Przed przygotowaniem nowej i ostatecznej wersji Silmarillionu musiał opracować odpowiedni i spójny system teologiczny i metafizyczny. Obecnie prezentował się on jako bardziej skomplikowany, pojawiły się bowiem niejasne i sprzeczne ze sobą elementy u samych podstaw i w tradycjach świata przedstawionego.

Wśród głównych „strukturalnych” koncepcji mitologicznych, które zajmowały go w tamtych latach, były: mit Światła, natura Amanu, nieśmiertelność (i śmierć) elfów oraz proces ich reinkarnacji, Upadek Człowieka i długość trwania wczesnej ludzkiej historii, pochodzenie orków, a przede wszystkim sens i potęga Melkora–Morgotha, który zyskał tym większe znaczenie, że stał się przyczyną i źródłem skażenia Ardy.

W tomie Pierścień Morgotha i w następnych dwóch częściach Historii Śródziemia Christopher Tolkien opublikował wybór dłuższych rozważań swego ojca na temat wtórstworzonego{1} przez niego świata. Nie były to bynajmniej wszystkie poświęcone tej tematyce teksty. Materiały zebrane w przedstawionym tu tomie stanowią istotną część i pełniejszy zapis rozważań składających się na „analizę zasad leżących u jego [owego świata] fundamentów”. Obejmują one te teksty o Śródziemiu i o Amanie, które mają przede wszystkim charakter filozoficzny lub teoretyczny, a nie zostały uwzględnione w ostatnich tomach Historii Śródziemia, jak również teksty o charakterze opisowym i/lub historycznym, dotyczące głównie krain i ludów Númenoru oraz Śródziemia, niewłączone do Niedokończonych opowieści. Teksty te i cała niniejsza książka mają w dużej mierze taki sam charakter jak znaczne fragmenty wspomnianych tomów i będą szczególnie ciekawe dla tych, którzy się bliżej zainteresowali ich tematyką.

Podobnie jak Władca Pierścieni ta książka powstawała przez długi czas. W pewnym sensie moja praca nad nią trwała prawie dwadzieścia pięć lat, choć długo nie miałem świadomości tego ani wyobrażenia o jej istocie. W 1997 roku, jako jeden z oficjalnych redaktorów materiałów językoznawczych pozostawionych przez jego ojca, otrzymałem od Christophera Tolkiena pakiet kserokopii różnych rękopisów i maszynopisów z tekstami, które określił on zbiorczo jako „późne eseje filologiczne”. Określenie to słusznie sugeruje, że wszystkie materiały w tym zbiorze dotyczą w mniejszym lub większym stopniu problemów języka, ale — jak to często bywa w nienarracyjnych tekstach Tolkiena z okresu po wydaniu Władcy Pierścieni — kwestie językowe, które były powodem napisania każdego eseju, prowadziły do (stosunkowo) rozbudowanych dygresji autorskich. Dygresje te powstawały albo dlatego, że wyjaśniały historyczne, kulturowe, mitologiczne i/lub metafizyczne założenia, których odzwierciedleniem były różne słowa i wyrażenia, albo po prostu dlatego, że Tolkien chciał rozwinąć jakiś pomysł lub spostrzeżenie, które przyszły mu wtedy do głowy. Zredagowałem i opublikowałem trzy eseje z tego zbioru w czasopiśmie „Vinyar Tengwar” [dalej VT]. Pierwszym był Ósanwe-kenta, dotyczący wielu problemów komunikowania się za pomocą myśli, ogłoszony w VT nr 39 w lipcu 1998 roku. Następnie zredagowałem i opublikowałem w VT nr 41 w lipcu 2000roku Uwagi na tematÓrë [Notes on Órë] , czyli rozważania dotyczące właściwej wcielonym wewnętrznej intuicji ostrzegającej przed czymś lub doradzającej jakieś postępowanie. W końcu opublikowałem, w VT nr 42, w lipcu 2001 roku, Rzeki i wzgórza sygnałowe Gondoru [The Rivers and Beacon-hills of Gondor] — obszerne omówienie nazw i cech charakterystycznych tych obiektów geograficznych (w rzeczywistości Christopher przygotował wydanie tego ostatniego tekstu; miał on być włączony do Ludów Śródziemia, ale usunięto go z braku miejsca). Czwarty długi esej należący do tego zbioru, uzupełniony pokrewnymi materiałami znalezionymi w tekstach lingwistycznych Tolkiena, został zredagowany przez Patricka Wynne’a i opublikowany w trzech częściach jako Eldarińskie terminy na określenie rąk, palców i liczb [Eldarin Hands, Fingers, and Numerals] w VT nry 46–49, od lutego 2005 do czerwca 2007 roku. (Trzy pierwsze teksty znalazły się tu odpowiednio jako rozdziały IX i X części drugiej oraz rozdział XXII części trzeciej. Czwarty, w znacznie zredukowanej formie, stanowi rozdział III części drugiej).

Po opublikowaniu przeze mnie Ósanwe-kenta oraz Rzek i wzgórz sygnałowych Gondoru, a przy tym wiedząc, jak bardzo interesuję się tymi i podobnymi tekstami filozoficznymi, historycznymi i opisowymi Tolkiena, niezależnie nawet od ich wątków lingwistycznych, Christopher poprosił mnie, bym pomógł francuskiemu badaczowi Michaëlowi Devaux w przygotowaniu wydania niepublikowanych w większości materiałów dotyczących reinkarnacji elfów. Christopher Tolkien nawiązał do tych tekstów w kilku miejscach, zarówno w Pierścieniu Morgotha, jak i w Ludach Śródziemia. Wysłał owe materiały do badacza z Francji; zostały one ostatecznie wydane wraz z francuskim tłumaczeniem i komentarzem napisanym przez Devaux w tomie 3. czasopisma „La Feuille de la Compagnie” w 2014 roku (materiały te, w moim własnym opracowaniu, opublikowane są tutaj jako rozdział XV części drugiej i rozdział XV części trzeciej).

Moje zainteresowania i działania spowodowały, że począwszy od końca okresu letniego 2008 roku, Christopher zaczął mi przysyłać kolejne partie kserokopii dużego pakietu późnych (przede wszystkim) rękopisów ojca, żebym rozważył ich publikację. Zostały one tu zebrane pod wspólnym tytułem „Czas i starzenie się”. Jak zobaczymy, wiele z tych pism różni się radykalnie od większości tekstów Tolkiena. Zawierają one między innymi długie tabele i obliczenia dotyczące tempa dojrzewania i wzrostu populacji Eldarów od czasu ich przebudzenia do czasu Wielkiego Marszu, a także w momencie ich przybycia do Beleriandu i później. Mimo tej technicznej i niewątpliwie suchej buchalterii zawierają one jednak wiele interesujących szczegółów o znaczeniu historycznym i kulturowym. Przykładem niech będą rozważania Tolkiena o tym, że nie tylko Valar Oromë, ale także Majarowie: Meliana i jej towarzysze, instruowali i strzegli elfów w Cuiviénen. Chodzi o te istoty duchowe, które później, w obleczonych już w ciało postaciach, przybyły (znowu?) do Śródziemia w Trzeciej Erze jako Pięciu Istarich, Czarodziejów, posłanych przez Valarów, aby zagrzewać wolne ludy do oporu przeciwko Sauronowi. Materiały te jako całość są świadectwem nie tylko nieoczekiwanych (przynajmniej dla mnie) zdolności matematycznych Tolkiena i jego precyzji (na długo przedtem, nim kalkulatory elektroniczne stały się powszechnie dostępne), ale także jego wielkiej troski o spójność i wierność wywodów, co widać też w jego późniejszych tekstach.

Po długich studiach i rozważaniach nad materiałami ze zbioru „Czas i starzenie się” oraz po zbadaniu tekstów z „późnych esejów filologicznych” (zarówno opublikowanych, jak i niepublikowanych), a następnie zastanawiając się nad podobnymi filozoficznymi i kulturowymi fragmentami (powtórzmy: zarówno opublikowanymi, jak i niepublikowanymi) w tekstach lingwistycznych Tolkiena, a także w rezultacie refleksji wynikających z rozważań etymologicznych zacząłem szukać sposobu, jak cały ten materiał zebrać w jedną spójną książkę. Brałem pod uwagę na przykład esej, który zredagowałem i opublikowałem jako Przeznaczenie i wolna wola [Fate and Free Will] w czasopiśmie „Tolkien Studies” nr 6 z 2009 roku (tutaj stanowi on rozdział XI części drugiej), albo obszerne omówienie natury istot duchowych zgodnie z myślą elficką, które zostało zredagowane i opublikowane przez Christophera Gilsona w numerze 17. redagowanego przez niego czasopisma „Parma Eldalamberon” z 2007 roku (patrz rozdział XIII części drugiej). Stworzenie książki pozwoliłoby mi nie tylko na zaprezentowanie pokaźnej ilości materiału, którego nie udałoby się zmieścić w czasopiśmie, ale także na przedstawienie go szerszej publiczności, na co — w moim odczuciu — materiały te zasługują. Doszedłszy do tych wniosków, natychmiast zdecydowałem, że planowanej książce dam tytuł Natura Śródziemia. Dzięki temu jej treść wpisuje się w dwa znaczenia słowa „natura”, które oznacza tu zarówno widzialne i zmysłowe zjawiska świata fizycznego, w tym jego krainy, florę i faunę, jak i metafizyczne, wrodzone i esencjalne cechy i charakter owego świata oraz jego mieszkańców.

Niniejsza książka podzielona została na trzy obszerne, jednorodne części. Część pierwsza „Czas i starzenie się” składa się prawie w całości z materiałów ze zbioru o tej samej nazwie, o czym wspomniałem powyżej, choć tu i ówdzie jest ona uzupełniona materiałami z tekstów lingwistycznych Tolkiena. Część druga „Ciało, umysł i dusza” oraz część trzecia „Świat, jego krainy i ich mieszkańcy” składają się z materiałów pochodzących głównie z trzech źródeł: a) przysłanego mi w 1997 roku zbioru „późnych esejów filologicznych”; b) materiału zaczerpniętego z pism lingwistycznych Tolkiena; oraz c) z materiałów, szczególnie w części trzeciej, które zebrałem przez lata dzięki pracy badawczej w dwóch głównych archiwach, które są w posiadaniu rękopisów Tolkiena: w Bibliotece Bodlejańskiej w Oksfordzie i na Uniwersytecie Marquette w Milwaukee w stanie Wisconsin. Przeredagowałem te materiały, wcześniej publikowane w czasopismach specjalistycznych, aby uczynić je bardziej dostępnymi dla ogółu odbiorców, głównie przez usunięcie lub ograniczenie rozmiarów tych passusów i komentarzy, które dotyczą przede wszystkim szczegółów lingwistycznych. Oczywiście nie da się uniknąć nakładania się poszczególnych tekstów na każdą z trzech kategorii, ale takie ich rozmieszczenie i uporządkowanie w każdej z części wydaje mi się najbardziej sensowne.

Składam serdeczne podziękowania na ręce wielu osób, które pomogły mi w opracowaniu i skompletowaniu tej książki. Catherine McIlwaine, archiwistka materiałów tolkienowskich w Bibliotece Bodlejańskiej w Oksfordzie, oraz William Fliss, archiwista Zbiorów Specjalnych i Archiwów Uniwersyteckich w Raynor Memorial Libraries na Uniwersytecie Marquette w Milwaukee, byli niezwykle pomocnymi i entuzjastycznymi promotorami tej książki. Jestem również niezmiernie wdzięczny Cathleen Blackburn i całemu zespołowi Tolkien Estate oraz Chrisowi Smithowi, redaktorowi tekstów Tolkiena w wydawnictwie HarperCollins, za umożliwienie jej publikacji. Podobnie jak wszyscy inni uczeni i badacze twórczości Tolkiena, jestem wdzięczny Wayne’owi Hammondowi i Christinie Scull za ich szczegółowe i wyczerpujące opracowania badawcze i źródłowe, w szczególności za niezbędny w pracy badacza trzytomowy J.R.R. Tolkien Companion and Guide. Miałem szczęście, że mogłem skorzystać z rozległej wiedzy Johna Gartha o doświadczeniach wojskowych Tolkiena. Jestem mu też wdzięczny za troskliwą pomoc w odnalezieniu niektórych tekstów w archiwach Biblioteki Bodlejańskiej, w szczególności materiałów dotyczących Númenoru. Arden Smith i Charles Noad mieli tu możliwość zastosowania swoich niesamowitych umiejętności korygowania i sprawdzania faktów (choć oczywiście za wszystkie błędy, które jeszcze pozostały, odpowiadam wyłącznie ja). Jestem również wdzięczny wielu tolkienowskim badaczom i przyjaciołom z całego świata za wsparcie, przyjaźń i zachętę. Na przestrzeni wielu lat odczytywałem im wiele tekstów, które znalazły się w tej książce. Są to między innymi: David Bratman, Marjorie Burns, Michelle Markey Butler, Janice Coulter, Chip Crane, Jason Fisher, Matt Fisher, Verlyn Flieger, Christopher Gilson, Melody Green, Peter Grybauskas, Wayne Hammond, Yoko Hemmi, Gary Hunnewell, John Rateliff, Christina Scull, Eleanor Simpson, Arden Smith, Valah Steffen-Wittwer, Paul Thomas, Patrick Wynne i nieżyjący już Vaughn Howland oraz Richard West.

Na koniec moje najgorętsze podziękowania składam oczywiście Christopherowi Tolkienowi, od którego otrzymałem większość zawartych w tym tomie materiałów i który poparł mój pomysł opublikowania ich w tej formie. Na rok przed śmiercią widział i zatwierdził moją koncepcję, zaakceptował dokonany przeze mnie dobór i plan prezentacji tekstów, a także projekt całości. Jestem mu przede wszystkim wdzięczny za życzliwość, zachętę i współczucie, jakie mi okazywał w trakcie naszej kilkudziesięcioletniej korespondencji. Miałem wielkie szczęście, że mogłem zaliczać się w poczet jego przyjaciół. Książkę tę dedykuję jego pamięci.

 Wszystkie rozdziały dostępne są w pełnej wersji książki

Uwagi redakcyjne

Aby uczynić przedstawione w tej książce teksty najłatwiejszymi w czytaniu przy minimalnej ingerencji redakcyjnej, często rozwinąłem skróty tam, gdzie nie ma wątpliwości co do ich znaczenia; dodałem interpunkcję, spójniki i inne pomniejsze wyrazy łączące w przypadkach, gdy autor, pisząc w pośpiechu, je pominął; a także ujednoliciłem zastosowanie wielkich liter i innych zasad ortografii tam, gdzie takie zmiany nie miały znaczenia dla formy tekstu lub jego treści. Starałem się jednak nie ingerować w pisownię i interpunkcję oraz nie stosować innych modyfikacji w tekstach cytowanych w uwagach redakcyjnych (z wyjątkiem przypadków, gdy było to niezbędne). Nie próbowałem też specjalnie zaznaczać tych miejsc, gdzie Tolkien popełnił, a następnie poprawił błąd w obliczeniach.

Z wyjątkiem krótszych lub dłuższych wstępów opisujących rękopis lub maszynopis każdego tekstu i podających datowanie (możliwie najbardziej przybliżone) i kontekst konieczny do jego zrozumienia wszelkie komentarze redakcyjne (głównie z wyszczególnieniem autorskich i/lub redakcyjnych zmian o jakimś znaczeniu oraz cytowaniem istotnych różnic między wariantami tekstu i odsyłaczami do innych pism Tolkiena) zostały podane w ponumerowanych przypisach końcowych do każdego tekstu lub do grupy tekstów pokrewnych. Osoby niezainteresowane takimi kwestiami mogą nie czytać tych przypisów. Tam, gdzie komentarze redakcyjne musiały zostać umieszczone w ramach tekstów samego Tolkiena, wyróżnia je mniejsza czcionka i inny krój pisma w stosunku do tekstu właściwego.

Tolkien nie był konsekwentny w stosowaniu pojedynczego cudzysłowu (zapisywanego w postaci odwróconych przecinków) i podwójnego, tradycyjnego cudzysłowu. Przyjąłem zasadę ujmowania w cudzysłów podwójny wszystkich cytatów i przytoczeń (z wyjątkiem wypowiedzi cudzysłowowych w cudzysłowie, w których stosuję cudzysłowy pojedyncze{2}).

Wszędzie tam, gdzie było to możliwe, podawałem przypisy autorskie Tolkiena i przypisy do przypisów (częste w jego późniejszych pismach) jako przypisy umieszczone na stronie odnośnika do danego przypisu. Jeżeli zachodziła konieczność umieszczenia przypisów redakcyjnych do tych przypisów (na co mój edytor tekstu nie pozwala), umieszczałem znak przypisu końcowego w nawiasach kwadratowych obok znaku przypisu, a więc na przykład *[1], i zaznaczałem w przypisie końcowym, które słowo, fragment lub kwestię komentuję w tym przypisie.

W Dodatku I przedstawiam krótkie omówienie różnych metafizycznych i teologicznych koncepcji i tematów, które czytelnik napotka w tekstach Tolkiena. Zostały one połączone odnośnikami z kluczowymi miejscami w omawianych tekstach. Dodatek II zawiera glosariusz terminów w języku quenya, czyli spis form językowych wymyślonych przez Tolkiena, a istotnych dla zrozumienia znaczenia różnych fragmentów niespecyficznie lingwistycznych, które czytelnik napotka w tekstach zawartych w tej książce i które można wykorzystać do dalszych poszukiwań dotyczących danego tematu. W Naturze Śródziemia zakłada się, że jej czytelnik zna przynajmniej tekst Silmarillionu z 1977 roku. Znajomość Niedokończonych opowieści oraz tomów X–XII Historii Śródziemia, do których jest łatwy dostęp w języku angielskim; wkrótce także w polskim, stanowi dodatkową pomoc w zrozumieniu przedstawionych tutaj tekstów.

 Wszystkie rozdziały dostępne są w pełnej wersji książki

Skróty i konwencje zapisu

Autorskie

DSz

Dni Szczęścia

GV

Godzina Valarów

HL

„Historia Lat” (zob. HŚ X)

LBel.

Lata Beleriandu (tj. od przybycia Wygnańców do Śródziemia)

LD

Rok/Lata Drzew (mniej więcej 10 löar)

LL

Lata Ludzi

LP

Rok/Lata od Przebudzenia (tj. löar od Przebudzenia Elfów)

LS

Rok/Lata Słońca (tj. löa; „Słońco-lata”)

LŚ

Rok/Lata Śródziemia/Śmiertelników (= 1 löa)

LW

Rok/Lata Wzrostu (tj. wielokrotność 12 löar pomiędzy narodzinami a osiągnięciem dojrzałości u elfów; „Wzrosto-lata”)

LV

Rok/Lata Valarów (= 100 albo 144 löar)

LŻ

Rok/Lata Życia („Życio-lata”)

PE

Pierwsza Era

DE

Druga Era

TE

Trzecia Era

CE

Czwarta Era

Bibliograficzne

Biografia

Humphrey Carpenter, J.R.R. Tolkien. Biografia, tłum. Agnieszka Sylwanowicz, WAB, Warszawa 2016.

KAm

The Annals of Aman (w: Morgoth’s Ring, The History of Middle-earth, t. X, s. 47–138)[Kroniki Amanu (w: Pierścień Morgotha, Historia Śródziemia, t. X — wyd. Zysk i S-ka, w przygotowaniu)], powst. ok. 1951–1952, z poprawkami z 1958.

Hobbit

J.R.R. Tolkien, Hobbit albo tam i z powrotem, tłum. Paulina Braiter, Zysk i S-ka, Poznań 2017.

HŚ

Historia Śródziemia (The History of Middle-earth), t. I–XII [wyd. polskie Zysk i S-ka, w przygotowaniu], a szczególnie: t. V: The Lost Road and other writings [Utracona droga i inne pisma]; t. IX: Sauron Defeated [Sauron pokonany]; t. X: Morgoth’s Ring [Pierścień Morgotha]; t. XI: The War of the Jewels [Wojna o Klejnoty]; t. XII: The Peoples of Middle-earth [Ludy Śródziemia]. [Podane numery stron odnoszą się do wydań angielskich].

Listy

J.R.R. Tolkien. Listy, wybrane i opracowane przez Humphreya Carpentera przy współudziale Christophera Tolkiena, tłum. Agnieszka Sylwanowicz, Zysk i S-ka, Poznań 2020.

LRRC

Wayne G. Hammond i Christina Scull, The Lord of the Rings: A Reader’s Companion, HarperCollins, London 2014.

NO

J.R.R. Tolkien, Niedokończone opowieści Śródziemia i Númenoru, tłum. Paulina Braiter, Agnieszka Sylwanowicz, Zysk i S-ka, Poznań 2019.

OED

The Oxford English Dictionary.

OWN

Opisanie wyspy Númenor (w: Niedokończone opowieści), powst. ok. 1965.

Parma

„Parma Eldalamberon” (czasopismo).

Silmarillion

J.R.R. Tolkien, Silmarillion, tłum. Maria Skibniewska, Zysk i S-ka, Poznań 2017.

SzK

Szare Kroniki (w: The War of the Jewels [Wojna o Klejnoty, HŚ, t. XI, wyd. Zysk i S-ka, w przygotowaniu], powst. ok. 1951– –1952, z poprawkami z 1958.

TCG

Christina Scull i Wayne G. Hammond, The J.R.R. Tolkien Companion and Guide, t. I–III, HarperCollins, London 2017.

VT

„Vinyar Tengwar” (czasopismo).

WP

J.R.R. Tolkien, Władca Pierścieni, tłum. Jerzy Łoziński, Zysk i S-ka, Poznań 2017.

WP I 

J.R.R. Tolkien, Drużyna Pierścienia, tłum. Jerzy Łoziński, Zysk i S-ka, Poznań 2017.

WP II

J.R.R. Tolkien, Dwie Wieże, tłum. Jerzy Łoziński, Zysk i S-ka, Poznań 2017.

WP III

J.R.R. Tolkien, Powrót Króla, tłum. Jerzy Łoziński, Zysk i S-ka, Poznań 2017.

Redaktorskie

[…]

redakcyjny wtręt/dodatek (z wyjątkiem sytuacji, gdy zaznaczono inaczej)

[?...]

niepewne odczytanie

{…}

usunięte przez Tolkiena

>>

zmienione przez Tolkiena na

Dod.

dodatek

dop.

dopisek

masz.

maszynopis

przyp.

przypis

ręk.

rękopis

rozdz.

rozdział

zwł.

zwłaszcza

Języki

lind.

lindarin

pe.

praeldarin

quen.

quenya

sind.

sindarin

tel.

telerin

w.e.

wspólny eldarin

Lingwistyczne

√

forma rdzenia

*

pierwotna lub zrekonstruowana forma

<

wywodzi się przez rozwój fonologiczny z 

>

stało się w wyniku rozwoju fonologicznego

†

forma poetycka

r.m.

rodzaj męski

r.ż.

rodzaj żeński

nieprzech.

nieprzechodni

dosł.

dosłownie

rz.

rzeczownik

cz. przesz.

czas przeszły

l.mn.

liczba mnoga

przech.

przechodni

Matematyczne

W polskim wydaniu zdecydowano się pozostawić za oryginałem niekonsekwencję autora w zapisie ułamków, które raz zapisywane są tradycyjnie z kreską ułamkową, kiedy indziej natomiast zastępuje ją ukośnik ułamkowy.

 Wszystkie rozdziały dostępne są w pełnej wersji książki