Bitwa pod Maldon ebook

Wstęp

„Powrót do domu bez głowy (jak to zrobił Beorhtnoth) nie jest zbyt rozkoszny”. Tak Tolkien w 1961 roku zażartował, zwracając się do swoich wydawców z firmy Allen & Unwin. Całkiem trafnie ujął sedno Powrotu Beorhtnotha (dalej nazywanego tu Powrotem), a jednocześnie dał upust swojej frustracji spowodowanej powierzchownym opisem tego wiersza jako wstępnego szkicu „innego słynnego powrotu”. Była to jedna z wielu błędnych interpretacji jego dzieł, głoszonych przez pierwszego szwedzkiego tłumacza Władcy Pierścieni.

Błędne odczytania, takie jak to wspomniane powyżej, nie są rzadkością w przypadku Powrotu; w kanonie dzieł Tolkiena tekst ten przez wiele lat uznawany był za wyjątkowo niejasny. Można by rzec, że precedens został ustanowiony od samego początku. Powrót po raz pierwszy ukazał się w 1953 roku w akademickim czasopiśmie „Essays and Studies”, choć w istocie jest to dramat napisany wierszem aliteracyjnym. Tolkien niewątpliwie doskonale rozumiał, że niezbyt pasuje on do tego pisma, toteż w pierwszych zdaniach eseju krytycznego Ofermod, towarzyszącego wierszowanej sztuce, umieścił coś w rodzaju pełnych zakłopotania przeprosin. A choć ten naukowy komentarz, któremu zapewne zawdzięczał Powrót pojawienie się w owym piśmie, spotkał się ze sporym zainteresowaniem (z początku wśród naukowców zajmujących się Bitwą pod Maldon, a później wśród tych, których fascynowały opowieści samego Tolkiena), reszta tekstu pozostała jeśli nie kompletnie niezrozumiana, to niemal całkowicie zapomniana. Żeby przytoczyć jeden rażący przykład: w niektórych księgarniach internetowych reklama książki Tolkiena Drzewo i liść, w której po raz ostatni przedrukowano Powrót, do dziś głosi, że czytelnicy „będą mogli się cieszyć tłumaczeniem Bitwy pod Maldon stworzonym przez Tolkiena i zatytułowanym Powrót Beorhtnotha”.

Niniejsza, nowa edycja Powrotu, tuż przed siedemdziesiątą rocznicą jego pierwszego wydania, ma na celu wyjaśnienie tego zamętu i ukazanie w pełni wyjątkowych walorów poetyckich i naukowych tego poematu: rzadkiego przykładu mistrzowskiego opanowania przez Tolkiena wiersza aliteracyjnego we współczesnym języku angielskim. Autor poczynił też przy tej okazji wiele niezwykle wnikliwych uwag na temat heroizmu, wojny i tradycji poetyckiej.

Aby lepiej osiągnąć ten cel, mam przyjemność tu zaprezentować, obok Powrotu, dwie blisko powiązane, ale wcześniej niepublikowane prace: prozatorskie tłumaczenie Tolkiena Bitwy pod Maldon, anonimowego wiersza, który stał się inspiracją do jego dramatu poetyckiego, z wybranymi przypisami i komentarzem; oraz przekrojowy esej Tradycja wersyfikacji w języku staroangielskim na temat natury tradycji poetyckiej i artystycznej oraz miejsca Bitwy pod Maldon w kanonie wczesnej literatury angielskiej. Czytelnicy pragnący bardziej zgłębić tę tematykę znajdą tu także dodatki, a w nich wyjątki z innych prac naukowych Tolkiena na temat Bitwy pod Maldon, wczesną wersję Powrotu pisaną rymowanym wierszem, przegląd ukazujący twórczy proces powstawania Powrotu, a także krótką refleksję (mojego autorstwa) na temat tego, w jaki sposób ten tekst odnosi się do opowieści z legendarium Tolkiena. Mam nadzieję, że zarówno starzy, jak i nowi czytelnicy znajdą tu dla siebie coś interesującego.

 Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Podziękowania

Ten projekt nie powstałby bez pomocy wielu osób. Jestem wdzięczny Cathleen Blackburn i Tolkien Estate za powierzenie mi tej pracy oraz Chrisowi Smithowi i Sophii Schoepfer z wydawnictwa HarperCollins za cierpliwość i troskę w przygotowaniu jej do publikacji. Za łaskawą pomoc (osobistą i zdalną) w dostępie do rękopisów Tolkiena chciałbym serdecznie podziękować Catherine McIlwaine, archiwistce materiałów dotyczących Tolkiena w Bibliotece Bodlejskiej. Podziękowania należą się też Verlyn Flieger za długie i niezłomne wsparcie: to na jej seminarium doktorskim po raz pierwszy usłyszałem głosy Tídy i Totty. Za hojne użyczenie swoich przenikliwych oczu do interpretacji odręcznego pisma Tolkiena dziękuję Carlowi F. Hostetterowi, za słowa zachęty i wsparcie naukowe — Michelle Markey Butler, Chipowi Crane’owi i Eleanor Simpson. I wreszcie chciałbym podziękować mojej rodzinie, której dedykuję tę książkę.

 Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Wprowadzenie

Umiejscowienie Powrotu Beorhtnotha

Powrót Beorhtnotha nie poddaje się łatwo kategoryzacji. Można go odczytywać jako dzieło naukowe, aliteracyjny dramat wierszowany lub opowieść historyczną; opisywano go jako kodę, epilog, sequel i prequel Bitwy pod o Maldon — i wszystko to jest w dużej mierze prawdą. Niektórzy czytelnicy mogą chcieć uniknąć lub przynajmniej odłożyć dyskusję wprowadzającą i podejść do tekstu na świeżo, ale tym, którzy potrzebują krótkiego wprowadzenia, w kolejnych trzech akapitach przedstawiam ogólne streszczenie Powrotu.

Tekst składa się z trzech części. W jego centrum znajduje się dramatyczny dialog, pisany wierszem aliteracyjnym (Powrót właściwy), traktujący o fikcyjnej podróży dwóch służących Ealdormana (lub księcia) Beorhtnotha: Torhthelma (Totty) i Tídwalda (Tídy), wysłanych przez opata z Ely w noc po bitwie między siłami angielskimi i wikingami w pobliżu Maldon w 991 roku, aby odzyskali ciało swojego pana. Bitwa ta została upamiętniona w staroangielskim wierszu Bitwa pod Maldon, z którego ocalał tylko fragment.

Totta „to młodzik, syn minstrela, głowę ma pełną starych pieśni” o legendach Północy; Tída natomiast jest „starym rolnikiem, który oglądał wiele starć”, jednak żaden z nich nie walczył w bitwie poprzedniego dnia.

Gdy ta niedobrana para przedziera się przez błoto i krew na polu bitwy, szukając w ciemności bezgłowego ciała Beorhtnotha, w ich rozmowie pojawiają się wątki ukazujące napięcia między młodością i dojrzałością, romantyzmem i realizmem, światopoglądem pogańskim i chrześcijańskim. Po wielu trudach i walce ze zdesperowanymi złodziejami okradającymi trupy, w wyniku której niepotrzebnie ginie jeszcze jeden człowiek, obu mężczyznom udaje się załadować ciało księcia na wóz i wyruszyć w długą drogę do opactwa Ely. Pogrążonego w półśnie Tottę nawiedza wizja, w której mamrocze najsłynniejsze wersy (jeszcze nienapisanej) staroangielskiej Bitwy pod Maldon, co sugeruje, że może pewnego dnia ułoży ten wiersz. Ze snu Tottę budzi wstrząs, gdy wóz podskakuje na wyboistej drodze, a kurtyna opada do wtóru głosów mnichów z Ely śpiewających łacińską liturgię żałobną. Ich śpiew, na krótko przerwany przez tajemniczy głos w ciemności, zamyka ponurą historię powrotu Beorhtnotha do domu.

Ten dramatyczno-poetycki rdzeń jest usytuowany między Śmiercią Beorhtnotha, wstępną notatką historyczną na temat bitwy i jej wyniku, a esejem Ofermod, zgłębiającym kwestię traktowania heroizmu w staroangielskim poemacie i argumentującym (z dużą pewnością i wbrew powszechnie przyjętym koncepcjom), że anonimowy poeta wyraża surową krytykę szlachetnego błędu Beorhtnotha, który pozwolił przeważającym siłom wikingów przedostać się na stały ląd przez strategiczną groblę i stanąć do „uczciwej” walki. Te dwa eseje powstały niewątpliwie po to, by zapewnić kontekst wierszowanemu dramatowi i zadowolić akademickich czytelników pisma „Essays and Studies”; zostały one zachowane w kolejnych przedrukach (również w niniejszym tomie).

Hybrydowy charakter Powrotu sprawia, że trudno znaleźć dla niego miejsce wśród innych dzieł Tolkiena. Potraktowany całościowo, może stanowić najlepszy przykład tego, jak „studia naukowe [Tolkiena] zapłodniły jego wyobraźnię”, tworząc coś, co Alan Bliss nazywa „wyjątkową mieszanką erudycji filologicznej i wyobraźni poetyckiej” (Canute and Beorhtnoth, s. 335; przedmowa do Finn and Hengest). Sam dramat poetycki mógłby spokojnie znaleźć się obok innych przykładów eksperymentów Tolkiena w ożywianiu staroangielskiego metrum aliteracyjnego we współczesnym języku angielskim. Niektóre z nich, jak Upadek króla Artura, wydają się podzielać wyrażone w Powrocie zainteresowanie przywoływaniem tradycji rzeczywistego świata i cykli legend, które Tolkien lubił i studiował. Ale wiele godnych uwagi przykładów trafiło również do jego legendarium, w tym bardzo długa, wczesna, nieukończona Pieśń o dzieciach Húrina (w Pieśniach Beleriandu), a także krótsze wiersze, takie jak pieśń o kurhanach Mundburga z Władcy Pierścieni. Czytany jako pomysłowa koda do Bitwy pod Maldon — lub historia powstania wiersza upamiętniającego bitwę — jest Powrót podobny do innych twórczych „rekonstrukcji”, takich jak Sellic Spell, coś w rodzaju baśni, która według Tolkiena mogła być źródłem znanego nam Beowulfa. Jeśli położyć większy nacisk na esej Ofermod, tekst może znaleźć miejsce obok szkicu Beowulf: potwory i krytycy oraz innych dzieł krytyki literackiej. I jak pozornie każda praca Tolkiena — naukowa czy literacka — opublikowana przed 1954 rokiem, będzie on nieuchronnie oceniany po części na podstawie tego, jakie — niewielkie — światło rzuca na naturę lub rozwój Władcy Pierścieni, niewątpliwie arcydzieła Tolkiena. W tym sensie Powrót zachęca do dodatkowych analiz, ukazał się bowiem niecały rok przed wydaniem Bractwa Pierścienia.

„Beorhtnotha dźwigamy, a nie Béowulfa”, ostrzega Tídwald swojego młodego towarzysza w wierszowanym dramacie, ale równie dobrze może mówić do nas. W końcu późniejsza, krótsza, w głównej mierze historyczna Bitwa pod Maldon nie może się równać z Beowulfem, kamieniem węgielnym wyobraźni Tolkiena, pozornie niewyczerpanym źródłem jego rozważań naukowych i twórczej inspiracji. Jednak, pomijając Beowulfa, Bitwa pod Maldon mogła być „staroangielskim poematem, który najbardziej wpłynął na Tolkiena” (Holmes w The J.R.R. Tolkien Encyclopedia). Podejmuję ten temat w ostatnim dodatku do tego tomu.

Rękopis i historia publikacji

Spora kolekcja niedatowanych rękopisów i maszynopisów odnoszących się do Powrotu przechowywana jest w MS. Tolkien 5 w oksfordzkiej Bibliotece Bodlejskiej. Thomas Honegger w artykule z 2007 roku dla „Tolkien Studies” oznaczył jedenaście tekstów w Bibliotece Bodlejskiej, porządkując je chronologicznie od A do K, i użył greckiego α do oznaczenia wczesnego fragmentu opublikowanego przez Christophera Tolkiena w The Treason of Isengard. Szkice te pokazują drogę, jaką przeszło to dzieło, i jego kolejne transformacje — czasem subtelne, czasem radykalne — od krótkiego rymowanego dialogu (wersja A) do w pełni rozwiniętego aliteracyjnego dramatu z towarzyszącym mu aparatem naukowym w ostatecznym maszynopisie, który Tolkien odesłał do drukarni (wersja K). Inne, być może wcześniejsze, fragmenty można znaleźć tu i tam. Christopher Tolkien opisuje zgrubny tekst, nabazgrany na odwrocie wiersza Tolkiena Errantry [Wędrówka], i zauważa, że jeszcze wcześniejszą wersję można znaleźć, wraz z rysunkiem Tolkiena przechowywanym w Bibliotece Bodlejskiej, na odwrocie sporządzonego ołówkiem szkicu wiejskiego krajobrazu (TD 88, fol. 24). Archiwum Tolkiena-Gordona na Uniwersytecie w Leeds również przechowuje wczesny rymowany szkic dialogu, który, jak się zdaje, powstał pomiędzy wersjami B i C z Biblioteki Bodlejskiej.

Według Christophera Tolkiena te najwcześniejsze zachowane fragmenty pochodzą z początku lat trzydziestych XX wieku, poprzedzając o ponad dwadzieścia lat ostateczną publikację w roku 1953. Etapy długiego procesu powstawania tekstu nie zostały jednoznacznie datowane; biograf Tolkiena, Humphrey Carpenter, odnotował jedynie, że tekst ten „istniał już w 1945 roku”. Znaczenie tej daty zostało wyjaśnione przez Christophera Tolkiena w „Uwagach do tekstu”, towarzyszących The Lay of Aotrou and Itroun: „Mój ojciec odwiedził Aberystwyth jako egzaminator w czerwcu 1945 roku i zostawił u swojego przyjaciela profesora Gwyna Jonesa kilka niepublikowanych prac, Aotrou and Itroun, Powrót Beorhtnotha i Sellic Spell”. Nie wiadomo, jaki stan Powrót osiągnął do 1945 roku, ale osiem lat później wraz z esejem Jonesa Language, Style, and the Anglo-Welsh trafił do tego samego tomu pisma „Essays and Studies”.

Po pierwszej publikacji w październiku 1953 roku Powrót przedrukowywano w różnych antologiach, wśród nich w The Tolkien Reader (1966), Poems and Stories (1980) i w późniejszych wydaniach Drzewa i liścia. Oprócz limitowanej broszury z 1991 roku z okazji tysięcznej rocznicy bitwy pod Maldon niniejsze wydanie jest pierwszą samodzielną publikacją Powrotu.

Wystawienia i nagrania

Pierwszy przypis do eseju Ofermod głosi, że dramat wierszem „w istocie ewidentnie został zaplanowany do recytacji przez dwie osoby, dwie sylwetki w »zmroku nocnym«”, choć „oczywiście nigdy go nie wystawiono”.

Ale przestało to być prawdą wkrótce po publikacji Powrotu: Trzeci Program BBC wyprodukował słuchowisko, pierwszy raz wyemitowane 3 grudnia 1954 roku, a następnie powtórzone 17 czerwca następnego roku. Zachowała się część ówczesnej korespondencji Tolkiena z Raynerem Happenstallem z BBC — pisarz nie był zadowolony z produkcji. W istocie podczas przygotowań do rejestracji w BBC Tolkien stworzył własną wersję dramatu; „nagrał całość na taśmę”, wraz z efektami dźwiękowymi wyczarowanymi w jego gabinecie. To nagranie zostało umieszczone na kasecie wraz ze Śmiercią Beorhtnotha i esejem Ofermod, czytanymi przez Christophera Tolkiena, i podarowane uczestnikom Tolkien Centenary Conference, która odbyła się w Oksfordzie w 1992 roku.

Zainteresowanie Tolkiena Bitwą pod Maldon

Jak pokazuje niniejszy tom, Powrót jest tylko znakomitym późnym owocem znacznie dłuższego zainteresowania Tolkiena Bitwą pod Maldon. Dlatego uznałem za stosowne zakończyć ten wstęp kilkoma słowami na temat tego, co wiadomo o spotkaniach Tolkiena z poematem, który opisuje on jako „ostatni zachowany fragment starożytnej angielskiej heroicznej sztuki minstreli”.

Spotkania owe bez wątpienia sięgają co najmniej do czasów studiów licencjackich Tolkiena (1911–1915) w Exeter College w Oksfordzie, kiedy to Bitwa pod Maldon była drobną, lecz obowiązkową częścią programu nauczania filologii angielskiej — podobnie jak to dzisiaj jest w wypadku studentów języka staroangielskiego. Stuart Lee zauważa, że należący do Tolkiena prywatny egzemplarz zbioru Anglo-Saxon Reader Henry’ego Sweeta, opatrzony dopiskami i datowany na trymestr jesienny 1911, zawiera liczne uwagi na temat Bitwy pod Maldon (Lagustreamas, s. 158). Wiele lat później poemat ten w naturalny sposób stał się częścią jego repertuaru jako profesora, szczególnie w okresie, w którym wykładał język staroangielski jako kierownik katedry Rawlinsona i Boswortha (1925–1945) w Pembroke College, gdzie w planach zajęć co najmniej dwukrotnie, w 1928 i 1930 roku, pojawiają się jego wykłady na temat Bitwy pod Maldon (Hammond i Scull, Chronology, s. 156, 165). W 1937 roku przyjaciel Tolkiena i dawny kolega z Uniwersytetu w Leeds Eric Valentine Gordon opublikował wydanie Bitwy pod Maldon, które na wiele lat stało się wersją standardową. A chociaż nie było ono, w odróżnieniu od ich wspólnej edycji Sir Gawena i Zielonego Rycerza z 1925 roku, oficjalnym owocem współpracy, Gordon dziękuje w przedmowie Tolkienowi za jego „liczne poprawki i wkład” i zauważa, że Tolkien „z typową dla siebie hojnością podsunął [mu] rozwiązanie wielu problemów tekstowych i filologicznych, omawianych” w jego wydaniu.

Poza Powrotem ślad Bitwy pod Maldon w opublikowanych pismach Tolkiena jest niewielki, chociaż widać wyraźnie, że myśli autora krążyły wokół tego utworu, gdy pracował nad słynnym wykładem z 1936 roku Beowulf: potwory i krytycy, gdzie „słowa Byrhtwolda” (Bitwa pod Maldon, w. 312–313) są opisane jako „światopoglądowy wyraz” „chwały niezłomnej woli” (Beowulf: potwory i krytycy, przeł. Robert Stiller, Kraków 2010, s. 29–30). Jakieś trzydzieści lat później, w wierszu Dla W.H.A., stanowiącym część Shenandoah, zbioru wydanego z okazji sześćdziesiątych urodzin Wystana Hugh Audena, Tolkien wspominał legendarnego imiennika swojego przyjaciela: „Syn Wighelma, na wojnie zabity / u boku Byrhtnotha nad Blackwater / w słynnej klęsce”. Jednak te skąpe i rozproszone aluzje dają mylny obraz zainteresowania Tolkiena Bitwą pod Maldon, które było w istocie niezwykłe głębokie i długotrwałe, co potwierdza nawet pobieżne przejrzenie pism naukowych Tolkiena, zgromadzonych w Bibliotece Bodlejskiej. W tej książce po raz pierwszy można poczuć przedsmak owej długiej i owocnej relacji.

I w końcu słowo na temat wybranej przeze mnie kolejności tekstów: choć umieszczony jako pierwszy, Powrót jest wyraźnie najnowszym z zebranych tu utworów. Czytelnik może — całkiem słusznie — spytać, dlaczego Bitwa pod Maldon, stanowiąca inspirację dla Powrotu, nie otwiera niniejszego tomu. Przyjęta tu kolejność to z jednej strony hołd dla znacznie większej atrakcyjności Powrotu dla czytelników i jego statusu, będącego kulminacją rozważań Tolkiena na temat Bitwy pod Maldon, z drugiej zaś — pośrednio podkreślenie trwałego zainteresowania Tolkiena sztuką poetycką i procesem literackiej subkreacji. Poprzez umieszczenie podróży Tídy i Totty przed Bitwą pod Maldon edycja ta podąża za wewnętrzną chronologią fikcyjnego śledztwa Tolkiena — słynny poemat staroangielski może powstać dopiero po fabule Powrotu.

 Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki