WSTĘP
Moja pamięć, wyobraźnia i emocje kształtowały się i rozwijały w atmosferze wojny, straszliwych mordów, nienawiści, gwałtu i strachu. Od wczesnych lat dziecięcych wsłuchiwałem się w głosy, które mówiły o lękach, cierpieniu i bólu. Mieszkałem na wsi, na ziemi tarnopolskiej, podhajeckiego powiatu, gdzie już od września 1939 roku działy się dantejskie sceny. Właśnie, od września 1939 roku, a nie od 1943 czy 1944, jak się przyjęło mówić.
Pierwszą bowiem ofiarą masowych mordów padła 17 września 1939 roku niedaleka wieś Sławentyn. Wraz z sowieckim atakiem, uzbrojone w widły, siekiery i noże ukraińskie grupy terrorystyczne rozpoczęły rzeź swoich polskich sąsiadów. „(…) Zrobiłam kolację – opowiada Anna Kozieł z tej wsi – a mama poszła do sklepu (…). Ale tak coś długo mamy nie widzę. Wyleciałam (…). Pobiegłam aż do studni i patrzę – idzie! I mówię: »Mamo, gdzie byłaś tak długo?«. A ona: »Ty wiesz co, coś niedobrego będzie, bo Ukraińcy stoją tak w kupkach... Zawsze się kłaniali, witali, a teraz nic, tylko stoją i patrzą, i to z widłami i ze szpadlami. Co oni w nocy będą kopać?«”.
To był znak ostrzegawczy, że nadchodzi czas mordów. Ale mieszkańcy wsi nie byli na to przygotowani. Nikt nie był przygotowany. Bo nikt nigdy tutaj nikogo nie mordował. Polacy i Rusini, a potem już Rusini jako Ukraińcy, żyli w zgodzie, przyjaźnili się, pomagali sobie wzajemnie, tworzyli wspólne rodziny. A tu nagle takie dziwne zachowanie. Dodajmy – dla prawdy historycznej – że jeszcze w 1931 roku, w spisie powszechnym, 48 procent mieszkańców województwa tarnopolskiego wywodzących się z kultury rusińskiej przyznawało się – właśnie – do rusińskiego, a nie ukraińskiego dziedzictwa etnicznego. Proces ukrainizacji tych ziem w owym czasie był gwałtowny i dramatyczny. Związany ściśle z narastaniem terroru OUN.
Ale wróćmy do Sławentyna.
„(… ) jak już siedliśmy do… kolacji – kontynuuje Kozieł – (…) usłyszymy krzyki: (…) »Uciekajcie, Polacy! Biją nas Ukraińcy! Uciekajcie!«. To my szybko uciekliśmy (…). (…) mamę wyciągałam przez okno (…). W czasie, gdy ją wyciągałam, Ukrainiec przyleciał i wbił mi widły w tył głowy (…). Cała głowa we krwi (…). Pod żebro mi wbili widły, prawie do serca, gwizdało mi tam, taka dziura była. Do dzisiaj jest blizna. (…) Bolek całą noc na trupie ojca spędził. (…) Ukraińcy zaczęli krzyczeć: »Do nogi wszystkich Polaków wybijemy!«”.
17 września 1939 roku zostało zamordowanych w Sławentynie około 80 naszych rodaków.
18 września 1939 roku zostali wybici w pień Polacy w innej niedalekiej wsi, Szumlanach. Z dokumentów znajdujących się w Brzeżanach wynika, że ukraińskie bandy wyrżnęły także Polaków w takich wioskach, jak Żuków, Urmań, Leśniki, Kuropatniki, Jakubowa, Józefówka, Mazurskie Łany, Seńków Kuropatnicki, Mieczyszczów, Mużyłów, Krasuck, Hołchocze i Wyczółki (…). Masowe mordy objęły trzy powiaty: Brzeżany, Podhajce i Buczacz. Powtórzmy, były to pierwsze mordy na masową skalę. Pierwsze akty ludobójstwa.
Z całą pewnością możemy powiedzieć, że te pierwsze akty ludobójcze miały już w sobie zarodek tego wszystkiego, co później stało się normą – rodzaje narzędzi zbrodni: noże, widły, siekiery, piły, łańcuchy, bagnety, młotki, gwoździe, sznury, druty. I objawiły całą przerażającą technologię mordowania, czyli takie metody zabijania, jak wydłubywanie oczu, odcinanie lub odrąbywanie języków, rąk, nóg, genitaliów, głów, ściąganie skóry, wbijanie gwoździ w czaszki, przybijanie języków dzieci do stołu itd. Dokładnie o tym wszystkim pisze doktor Aleksander Korman, wymieniając ponad 350 sposobów zadawania śmierci. Nie po to jednak wymieniam niektóre z nich, by się ekscytować, tylko po to, by na chłodno rozważać, jak cywilizacja europejska nie radziła sobie z własnymi wynaturzeniami. I do dzisiaj sobie nie radzi, co widać było na przykładzie narodów Jugosławii czy obecnie nowej Ukrainy.
Mordy ukraińskich nacjonalistów, a lepiej powiedzieć: ukraińskich faszystów, ponieważ OUN należała do międzynarodówki faszystowskiej, więc mordy ukraińskich faszystów, płonące wsie, gwałty i najokrutniejsze zbrodnie dokonywane na niewinnych ludziach były na porządku dziennym. Odczułem je szczególnie boleśnie, kiedy zostali zamordowani najbliżsi członkowie mojej rodziny: dziadek, zarąbany siekierami, ciotka, brutalnie zabita, kuzyn Stanisław, spalony żywcem, i wielu innych. Żyłem w strachu wieczornych zwierzeń i niezliczonych opowieści przy zapalonej lampie. W naszym domu zbierali się najbliżsi członkowie rodu oraz sąsiedzi i rozprawiali w nieskończoność, co się gdzie zdarzyło, jaki miało przebieg, kto został zabity, komu oczy wydłubano, język ucięto i jak się bronić przed okrucieństwem.
Nie miałem jeszcze ośmiu lat i chłonąłem świat wszystkimi zmysłami. Siedziałem na zapiecku skurczony i wystraszony – słuchałem. Wyobraźnia dziecka w tym wieku jest szczególnie wyostrzona i czujna. Natychmiast wychwytuje to, co najstraszniejsze, przetwarzając grozę w ciężkie, makabryczne sny, i powoduje lęki, napięcia i wieczny strach. Moja wrażliwość na krzywdę i cierpienia innych była nieustannie poddawana próbie i podsycana. Wyrastałem w klimacie przerażenia i zbrodni. I ten klimat musiał się odbić na moim życiu i w moich książkach.
Przez długi czas nie można było pisać całej prawdy o tych mordach. O tym, co się działo w latach 1939–1945 – albo i później – na Wołyniu, Podolu i Pokuciu. A kiedy zabrałem się już do pisania kresowych, jak je krytycy nazwali, eposów, wkroczyła polityka i zaczęła je ciąć cenzura. Dlatego nie udało mi się wówczas zamieścić w tych książkach obrazów, które musiałem zostawić „na później”.
Najwcześniejszą książką, w której pojawiają się echa zbrodni, a do której zbierałem materiał w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, był zbiór opowiadań psychologiczno-społecznych pt. Walka kogutów, opublikowany w 1981 roku. Nawiasem mówiąc, z tytułowym opowiadaniem miałem spore kłopoty, ponieważ cenzura dopatrzyła się w nim walki dwu systemów, socjalizmu i kapitalizmu i miała do autora pretensje, że czerwony kogut zalewa się krwią.
Pierwszy natomiast z cyklu kresowych eposów, Duchy dzieciństwa (ponad trzy lata czekania na druk), opublikowałem dopiero w 1985 roku, a drugi, Repatriantów, dopiero w 1988, sześć lat po napisaniu i po wielu perypetiach z aparatem partyjnym. Może warto wspomnieć, choćby dla pokazania barwy tamtych lat, jak przebiegała walka z cenzurą i czego się ona czepiała.
Repatriantów wewnętrzna krytyka wydawnicza, czyli recenzenci, którzy doradzają wydawcy, przyjęła z entuzjazmem i rekomendowała Czytelnikowi, by książkę wydał natychmiast. Ale mijały lata, a wydawca milczał. Dopiero kiedy zaniepokojony przedłużającą się ciszą spytałem, co się dzieje, dowiedziałem się, że książką zainteresowały się tak zwane czynniki, czyli najwyższe władze partyjne; nawet, jak mi tłumaczono, osobiście był w to zaangażowany I sekretarz KC PZPR, generał Wojciech Jaruzelski. Zaskoczyła mnie ta informacja. Wydawała się niewiarygodna. A jednak tak było. Potwierdził to potem wysoki urzędnik aparatu partyjnego, profesor Witold Nawrocki. A rzecz się miała, zgodnie z relacją, jaką usłyszałem także od wydawcy, następująco: w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych dwudziestego wieku odbywała się w KC narada poświęcona kulturze, którą prowadził ówczesny członek Biura Politycznego, Józef Czyrek, a obecny był ambasador ZSRR, Aristow, który spytał, czy w Polsce zostanie wydana antyradziecka powieść Repatrianci niejakiego Srokowskiego.
Wśród czynników zapanowała konsternacja, nawet kierownik Wydziału Kultury KC PZPR, profesor Nawrocki, nie wiedział o istnieniu takiej powieści, a zapewne nie znał też mego nazwiska. Natomiast ambasador radziecki wiedział i znał. Znaczyć to mogło tylko jedno: KGB dokładnie i perfekcyjnie inwigilowało polską kulturę. Miało swoje własne – poza „naszą” bezpieką – wtyczki w redakcjach, wydawnictwach i instytutach naukowych. Profesor Nawrocki zażądał wtedy od wydawcy owej niebezpiecznej książki i poddał ją partyjnej cenzurze. No i zaczęła się karuzela z Repatriantami. Wożono maszynopis od Annasza do Kajfasza, aż w końcu, kiedy nadchodziła odwilż 1989 roku, pozwolono na druk. (Swoją drogą, chciałem dać książce tytuł Wypędzeni, ale na to nie było żadnych szans). I tak zaczął się kolejny cyrk z cenzurą. Książkę można było publikować, ale z dużymi cięciami. Cenzor z Mysiej dzwonił do mnie i namawiał, bym zrezygnował z jednego fragmentu, a potem z drugiego, trzeciego i czwartego, a wreszcie, kiedy wciąż się nie zgadzałem, z pojedynczych zdań lub słów. W końcu książka się ukazała. A ja już wiedziałem, że nie mam żadnej szansy napisania całej prawdy.
I właśnie to, czego zabrakło w tamtych książkach, jest w tej. Złożyły się na nią opowiadania, które wyrosły z relacji moich rodziców, dziadków, krewnych, sąsiadów, znajomych, a także zupełnie nieznanych mi ludzi, którzy po ukazaniu się Duchów dzieciństwa i Repatriantów dzwonili do mnie lub pisali listy i opowiadali wiele historii, które im się przydarzyły albo o których słyszeli, a ja o nich nie wiedziałem, i prosili, bym je kiedyś opisał i opublikował.
Ostatnie takie telefony, z Gorzowa i Warszawy, miałem niedawno. Starsza kobieta przekazała mi dwie dramatyczne historie: o głowie w koszu i o mężczyźnie, który zabił syna, by uniknąć morderstwa na żonie. Z kolei kuzyn z Warszawy, Leszek, tak jak ja pochodzący z Kresów, napisał o dwu strasznych zbrodniach, o których opowiadał mu ojciec, mój wujek – o spaleniu człowieka w snopie zboża i masakrze dokonanej przez UPA na rosyjskich jeńcach.
Są to wydarzenia i sytuacje prawdziwe. One na pewno się zdarzyły. Rzecz jasna, nadałem im nową językową postać i literacki wymiar, starając się pokazać uniwersalny problem człowieka uwikłanego w świat nienawiści i zbrodni. Zależało mi na przywołaniu atmosfery tamtego czasu i zapisie prawdy zarówno historycznej, jak i literackiej.
Duchy dzieciństwa i Repatriantów krytyka przyjęła bardzo dobrze, wręcz entuzjastycznie. Repatrianci zostali uznani za książkę roku, a Duchy dzieciństwa znalazły się na liście najczęściej czytanych wówczas powieści. Nakłady obu sięgnęły blisko 50 tysięcy egzemplarzy. Pojawiły się setki recenzji, audycji radiowych i programów telewizyjnych.
Utrzymana w konwencji realizmu magicznego powieść Stanisława Srokowskiego pt. Repatrianci – zauważał Zenon Łukaszewicz – jest bodajże jedynym w naszej literaturze tak doskonałym artystycznie obrazem wędrówki Polaków z dawnych wschodnich rubieży.
Problematyka, którą zajmuję się od lat, nadal jest aktualna, żywa i ważna. Drzwi zostały otwarte i trzeba pokazywać cały złożony i naznaczony bólem krajobraz życia kresowego.
Niniejsze opowiadania nie są tylko kolejnym krokiem literatury w odkrywaniu tamtego świata – są przede wszystkim głosem sumienia, ostrzeżeniem przed złem, które nadal panoszy się w świecie. To, co się działo na Wołyniu, Podolu czy na Pokuciu, straszliwe zbrodnie, uznane przez historyków za akty ludobójstwa, zna doskonale cały wiek dwudziesty, choćby na przykładzie mordów popełnianych przez Turków na Ormianach czy Grekach albo przez Serbów na Albańczykach i przez Albańczyków na Serbach. Terroryści zabijali i nadal zabijają niewinnych ludzi w Ameryce, Europie, na Dalekim i Bliskim Wschodzie. Zawsze i wszędzie u źródeł terroru czai się nienawiść. Dlatego apokaliptyczne sceny z Wołynia czy Podola są tak samo ważne, jak sceny mordów i akty przemocy w dwudziestym pierwszym wieku. Dopóki nie odsłoni się korzeni zła, nie wskaże się winnych, nie nazwie się zbrodni po imieniu i nie ukaże się sprawców, dopóty zło będzie nękać świat.
Niestety, Europa nie ma pojęcia, co się działo na Kresach, i prawie nic nie wie o wymordowaniu przez bandy UPA około 200 tysięcy Polaków, a także tysięcy Żydów, Ormian, Czechów, Rosjan czy samych Ukraińców, którzy sprzeciwiali się zbrodniarzom. Europa nic nie wie o kulminacji antypolskiej akcji w krwawą niedzielę 11 lipca 1943 roku, kiedy UPA zaatakowała na Wołyniu jednocześnie prawie 100 miejscowości i wymordowała w ciągu kilku godzin kilkanaście tysięcy Polaków. Ze szczególnym okrucieństwem dokonała serii mordów w kościołach, zabijając kapłanów odprawiających mszę świętą, zakonników i ministrantów. Była to akcja świadoma, dobrze zaplanowana, zorganizowana i jedna z najokrutniejszych w dziejach człowieka.
A tak się działo między innymi dlatego, że nawoływały do zbrodni radykalne hasła zawarte w Dekalogu ukraińskiego nacjonalisty, utrzymane w duchu ideologii skrajnego nacjonalizmu Dmytra Doncowa. Można w nim było wyczytać w przykazaniu siódmym: Nie zawahasz się popełnić największego przestępstwa…, a w ósmym: Nienawiścią i podstępem będziesz przyjmował wrogów swojej Nacji.
U podstaw ideologicznych straszliwych rzezi stały też takie słowa jak te, które wypowiedział Mychajło Kołodziński: Trzeba krwi, dajmy morze krwi, trzeba terroru, uczyńmy go piekielnym (…). Mając na celu wolne państwo ukraińskie, idźmy doń wszystkimi środkami i wszystkimi szlakami. Nie wstydźmy się mordów, grabieży i podpaleń. W walce nie ma etyki (…).
A kiedy politycy, zaniepokojeni rosnącą falą rzezi dokonywanych przez OUN na samych Ukraińcach (według Wiktora Poliszczuka 80 tysięcy ofiar), pytali, czy jest to konieczne, jeden z najkrwawszych katów tamtych czasów, Roman Szuchewycz (ps. Taras Czuprynka) – przewodniczący Krajowej Egzekutywy OUN-B, naczelny dowódca Ukraińskiej Powstańczej Armii, odpowiadał: Jeśli trzeba będzie zlikwidować nawet połowę Ukraińców, to ta druga połowa będzie czysta jak szklanka źródlanej wody. I oto ten człowiek ma dziś na Ukrainie dziesiątki pomników i jest uznany za bohatera narodowego. Tak samo jak Stepan Bandera, czczony i wielbiony przez odradzające się w tym kraju partie nazistowskie (Swoboda, Prawy Sektor).
* * *
Europa niewiele wie o wielkim, wielomilionowym wygnaniu Polaków z ich domów i ziemi, ba!, w ogóle nie wie, że Polacy zostali wygnani ze swojej ziemi. Gdy kilkanaście lat temu brałem udział w dyskusji z niemieckimi pisarzami o wypędzeniu, szeroko otwierali oczy. Nie mieli o tym zielonego pojęcia. Kiedy mówiłem o falach migracyjnych ze wschodu, o mordach i przelanej krwi, byli kompletnie zaskoczeni. Sądzili, że tylko oni zostali wyrzuceni z Wrocławia i Szczecina. Wydaje się, że gehennę milionów Polaków, wypędzanych z polskiej ziemi kresowej, mordowanych i wywożonych na Sybir, winno się nieustannie przypominać, przypominając tym samym, czym są zaślepienie, nienawiść, faszyzm i komunizm.
Ale nie tylko Niemcy nie mają wystarczającej wiedzy o wygnaniach z Kresów i ludobójstwie, jakiego dokonali ukraińscy faszyści w latach 1939–1945. Nie wiedzą także sami Polacy. Badania, które przeprowadził nie tak dawno Ośrodek Badania Opinii Publicznej TNS, przyniosły zatrważające wyniki: aż 49 procent ludności naszego kraju „w ogóle nie słyszało o tych wydarzeniach”, 17 procent „coś słyszało, ale dokładnie nie wie, o co chodzi”, 20 procent „wie, ale mało”; tylko 14 procent ankietowanych deklarowało, że „wie dużo o tych wydarzeniach”.
Przy okazji tych badań – ale i wielu publikacji – zauważmy, że zwykle używa się obojętnego słówka „wydarzenia”, unikając choćby aluzji do prawdy o straszliwej rzezi, a dokładniej mówiąc, o ludobójstwie. Nie bali się tej prawdy objawić w tytule swojej książki Ewa i Władysław Siemaszkowie, publikując monumentalne dzieło Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945 (wyd. Von Borowiecky, Warszawa 2000). W księdze, opartej na dokładnych badaniach, można znaleźć relacje świadków, dokumenty, zdjęcia, liczby pomordowanych.
Publikuje się oczywiście materiały naukowe obrazujące tamte czasy. Niepoślednią rolę odgrywają – niestety, mało dostępne – tytuły z serii Polska – Ukraina – trudne pytania.
Gorzej jest z literaturą piękną. Wydawnictwa boją się tematu jak ognia, choć, rzecz jasna, spory snop światła rzucają na tragedię kresową tacy pisarze, jak Buczkowski, Odojewski czy Grynberg.
I druga, bardziej osobista uwaga; dotyczy ona mojej peregrynacji po pięćdziesięciu latach na Kresy, do mojej wsi, by pochylić się nad grobami pomordowanych krewnych, a także by oddać hołd i przypomnieć postać bohaterskiej Ukrainki, która ryzykując życie, ukrywała Polaków, gdy tej samej nocy banderowcy palili polską część wsi. Pokłoniłem się nad grobem Olgi Misiuraczki, która jako młodziutka dziewczyna uratowała mnie i moim rodzicom życie. Zapaliłem na jej grobie świeczkę i pomodliłem się za jej duszę. Zatrzymał mnie stary, może osiemdziesięcioletni człowiek, który pamiętał rzeź Polaków i znał mego ojca i dziadka. Wziął mnie na bok, by uniknąć świadków, i poprosił o chwilę rozmowy. Powiedział, że bardzo mu ciąży tamten grzech i chce przeprosić za mordy, jakich dopuścili się banderowcy. Widziałem, że było to dla niego ogromnie ważne wyznanie. Miał opuszczoną głowę, drżał mu głos. Dodał, że byłoby mu ciężko umierać bez tej konfesji. Teraz, gdy przeprosił, poczuł ulgę. Wtedy, w tamtej chwili, wydaje mi się, że wybaczyłem w duchu mordercom śmierć mego dziadka i najbliższej rodziny; zrozumiałem, że tak samo jak ten stary człowiek pewnie i oni mają wyrzuty sumienia i po nocach spać nie mogą. Ale z drugiej strony zatwardziałość, buta i pycha, a nawet drwina i szyderstwo z tragedii Polaków wciąż pokutują na dzisiejszej Ukrainie. Ten starzec stał się dla mnie jakby symbolem skruchy tych wszystkich, którzy mają wyrzuty sumienia. Ale tylko on jeden miał odwagę powiedzieć: przepraszam. Stara kobieta mieszkająca blisko zdewastowanego polskiego cmentarza, gdy się dowiedziała, że jestem wnukiem zamordowanego niedaleko dziadka Ignacego, przeraziła się tak bardzo, że szepnąwszy mi do ucha, iż boi się ze mną o tamtych czasach rozmawiać, bo zło nadal tutaj czuwa, szybko uciekła do domu. Zamknęła się w izbie i zasłoniła okna. Wielu mieszkańców tej wsi i innych miejscowości na Wołyniu i Podolu boi się własnej pamięci.
Wróciłem zdruzgotany i zatrwożony. Spotkani przeze mnie w tej podróży starsi ludzie w ogromnej większości uciekają od pamięci, nie chcą wspominać tamtych lat i – co gorsza – nie chcą, by inni pamiętali, a szczególnie ich dzieci i wnukowie. Nic dziwnego, że młodzi Ukraińcy niewiele albo i nic nie wiedzą o tym, co się naprawdę wydarzyło na Wołyniu i Podolu. Wychowanie w niepamięci, świadome ukrywanie i fałszowanie faktów, stawianie zbrodniarzom pomników to najbardziej hańbiąca i podła rzecz, jaka może się zdarzyć cywilizowanym narodom, które doświadczały tak wielkich tragedii. A niestety, najnowsze świadectwa wskazują, że wciąż ukrywa się zarówno na Ukrainie, jak i w Polsce pamięć o dramacie Wołynia, Podola i Pokucia. I trudno w tej sytuacji mówić o przebaczeniu. Nie nadszedł jeszcze czas. I nie wiadomo, kiedy nadejdzie.
Oto, co w „Gazecie Wyborczej” z 12 marca 2004 pisał Marek Rapacki: Co do opinii publicznej (chodzi o Ukrainę – St.S.), to w pierwszych miesiącach 2003 r. (…) znajomość tematu lub „wiedzę w ogólnych zarysach” zadeklarowało 22,7 proc. respondentów, głównie z Ukrainy zachodniej. 4,8 proc. spośród nich obarczyło winą stronę ukraińską, 15,1 proc. – Polaków (…). Zaledwie 8,7 proc. zapytanych uznało, że Ukraińcy powinni przeprosić Polaków, a aż 41,7 proc. wyraziło zdanie przeciwne.
Zapominanie o zbrodniach to prosta droga do nowych zbrodni. Tylko pamięć, poczucie winy, akt skruchy, żalu i przebaczenie mogą przełamać ten dramatyczny stan. Na szczęście światła część nowej ukraińskiej inteligencji i polityków wydaje się to rozumieć.
Z uznaniem Polacy przyjęli odezwę, jaką grupa deputowanych do parlamentu Ukrainy przyjęła w sierpniu 1996 roku, w której czytamy między innymi: My, deputowani do Rady Najwyższej Ukrainy, zwracamy się do narodów, parlamentów, rządów i do wszystkich patriotycznych, politycznych oraz społecznych organizacji Ukrainy, Białorusi, Izraela, Polski, Rosji, Słowacji i Jugosławii, aby wyraźnie uświadomiły sobie niebezpieczeństwo groźby nacjonalfaszyzmu, jakie zawisło nad Ukrainą. Zwracamy się do tych wszystkich, którzy nie są w stanie zapomnieć setek tysięcy niewinnych ofiar, zamęczonych przez członków zbrodniczej Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) oraz jej formacji wojskowych, przede wszystkim Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), których organizacyjna i ideologiczna działalność i praktyka daje pełną podstawę do zakwalifikowania ich jako ukraińskiej odmiany faszyzmu (…). To ukraińskie nacjonalistyczne bandy latami terroryzowały cywilną ludność, rozsiewając krew i śmierć (…). Zbrodnie te kwalifikują się do potępienia przez społeczność międzynarodową i uznania jako ludobójstwo. Jednakże, wbrew prawdzie historycznej (…),współcześni następcy nacjonalizmu ukraińskiego (…) prowadzą masową kampanię, skierowaną na rehabilitację OUN-UPA, kreowanie ich członków na bohaterów (…). W wielu miastach, szczególnie na terytorium zachodnich obwodów, nadaje się ulicom, placom imiona złej sławy nacjonalistycznych zbrodniarzy, stawia się na ich cześć pomniki, tablice pamiątkowe,otwierane są muzealne kompleksy.
Tyle tamci deputowani Ukrainy. Tamci, a nie nowi. Bo nowi gloryfikują Banderę i faszystowskie symbole.
Świadomość zbrodniczej przeszłości UPA nie jest powszechna. Dlatego chyba powstał list 59 ukraińskich intelektualistów, który wspomina o potrzebie pojednania na gruncie rzetelnej wiedzy o zbrodni i prośby o wybaczenie. Pod listem podpisali się między innymi Jurij Andruchowycz – pisarz, Myrosław Marynowycz – profesor Ukraińskiego Uniwersytetu Katolickiego, Myrosław Popowycz i Jarosław Hrycak – historycy, którzy mówią: Prosimy o wybaczenie tych Polaków, których los został złamany przez ukraiński oręż, a za ich pośrednictwem prosimy o wybaczenie całe polskie społeczeństwo.
Dodam, że znalazłem kilku twórców wcześniej reagujących na zbrodnie nacjonalistów ukraińskich, którzy uznali, że tylko przez prawdę można dojść do pojednania, choćby takich jak Dmytro Pawłyczko i Ołeś Honczar. Pawłyczko tak oto w tomiku poetyckim Bystryna (1959, Kijów) pisał:
Będziesz, Ukraino,
Długo pamiętać,
Wykłute oczy...
A Ołeś Honczar uzupełniał:
Nacjonalistyczni dzieciobójcy, mordercy, którzy coraz bardziej brnęli w swoim okrucieństwie, w sadyzmie, zatracali ostatecznie ludzką twarz i nie powstrzymywali się przed niczym, nie uznając żadnej moralności (…), żadnego prawa, prócz prawa noża i bagnetu (…). (Ludzkiej krwi nie można zmyć, Kijów 1970).
Greckokatolicki metropolita lwowski, kardynał Lubomir Huzar, na pytanie dziennikarza („Gazeta Wyborcza”, 04.06.2004): W sześćdziesiątą rocznicę rzezi polskiej ludności na Wołyniu prezydenci Polski i Ukrainy doszli do symbolicznego gestu pojednania. Jednak ze strony prezydenta Kuczmy nie padło słowo„przepraszam”. Czy Ksiądz Kardynał uważa, że to słowo jest potrzebne? – odpowiedział: – Tak.
I jeszcze raz prof. Myrosław Popowycz z Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, który w krótkim wywiadzie dla „Rzeczpospolitej” (22/23.10.2005) na pytanie, czy tragiczne wydarzenia w Hucie Pieniackiej (wymordowanie w pień całej ludności – St.S.) z punktu widzenia ukraińskich historyków są walką o niepodległość Ukrainy, czy zbrodnią wojenną, jednoznacznie powiedział: Zbrodnią, która nigdy nie powinna ulec przedawnieniu. Przez dłuższy czas w naszym kraju toczyła się dyskusja – jaką rolę w drugiej wojnie światowej odegrała dywizja SS Galizien (Hałyczyna) i czy brała udział w akcjach odwetowych. Trzeba powiedzieć szczerze: ta formacja kolaborowała z faszystami, a współpraca z okupantem nikogo nie zwalnia z odpowiedzialności.
I dalej, na kolejne pytanie, czy Ukraińcy wiedzą o działalności SS Galizien i o tym, że społeczność polska poniosła ogromne straty w wyniku masowych rzezi na Wołyniu, w Małopolsce wschodniej i na Lubelszczyźnie, których dokonywała między innymi Ukraińska Powstańcza Armia, prof. Popowycz odpowiada: Ukraińcy w tej sprawie wiedzą niewiele i to trzeba zmienić. Ujawnienie w całości prawdy historycznej znacznie oczyściłoby atmosferę. Myślę, że milczenie ukraińskich władz w kwestii drażliwych rozdziałów historii jest chybione…
To dobry krok w kierunku wzajemnego zrozumienia. Potrzeba wielkiego wysiłku zarówno ze strony polskiej, jak i ukraińskiej, ze strony polityków, Kościoła, Cerkwi i wszystkich przyzwoitych i odpowiedzialnych ludzi, twórców kultury, by nie zapominając o trudnej przeszłości, budować świat współczesny oparty na prawdzie i wzajemnym zaufaniu.
Wiem, że dobre efekty osiąga się na gruncie współpracy dzieci i młodzieży. Sam przez wiele lat wydawałem pismo twórcze „Gazeta Dzieci”, w którym spotykały się dzieci polskie, ukraińskie, rosyjskie, litewskie, niemieckie i opowiadały o swoim życiu, nawiązywały kontakty i pisały do siebie listy. Potrzebne są też żywsze kontakty kulturalne, handlowe i gospodarcze. Należy tłumaczyć ważne, a nie modne książki na oba języki, udowadniać na co dzień, że jesteśmy bliskimi sobie sąsiadami i pragniemy żyć w przyjaźni.
Pamiętam, z jakim życzliwym przyjęciem spotkał się mój artykuł w „Literaturnoj Ukrainie”, w którym jeszcze kilka lat przed uzyskaniem przez Ukrainę wolności życzyłem Ukraińcom własnego wolnego i niezawisłego państwa. Także przekładane przeze mnie dziesiątki utworów ukraińskich poetów dostarczały Polakom wiedzy o życiu duchowym Ukrainy i spotykały się z żywym zainteresowaniem.
Niewiele to jednak zmieni, jeśli Ukraina nie zmierzy się z własną przeszłością, nie przyzna się do ludobójstwa i nie zerwie z niegodną historią. A to nastąpi tylko wtedy, kiedy do władzy dojdzie odrodzone moralnie pokolenie, które usunie ze wszystkich placów pomniki hańby.
Niniejszy zbiór opowiadań to mała kładka przerzucona na stronę zaciemnionej albo pustej pamięci. Pokazując barbarzyńskie sceny, chciałem nie tylko pokazać zło jako wynik indoktrynacji ideologicznej, ale także tkwiące immanentnie w człowieku skłonności do siania nienawiści, ujawniające się zawsze, kiedy tylko powstaną sprzyjające ku temu okoliczności. Chciałem, by opowiadania te miały uniwersalny i ponadczasowy sens, by stały się narracją prawdy artystycznej i dawały świadectwo prawdzie historycznej. Bo okrucieństwo w takim samym stopniu mogą nieść Ukraińcy, Niemcy, Serbowie, Polacy, Turcy czy Rosjanie, jeśli zniszczona zostanie w nich wrażliwość moralna, zdławiona etyczna tkanka życia i nie zostanie wykorzenione poczucie absolutnej wyjątkowości.
Pozwolę sobie zacytować jeszcze mądre wyznanie wybitnego francuskiego filozofa, Jeana Guittona: Okruch wyrwany niepamięci jest rzeczą świętą.
Ta książka to przezwyciężanie uprzedzeń i dialog ze swoim czasem, z nową epoką.
Obecnie mieszka w Polsce 6 milionów Kresowiaków i ich potomków. Niektórzy z nich przeczytali te opowiadania i z lękiem pytali:
– Nie boisz się pisać o tych strasznych rzeziach? Przecież wielu morderców wciąż żyje na Ukrainie i na całym świecie. I stawia się im dzisiaj na przesiąkniętej naszą krwią ziemi pomniki. Mogą cię za tę książkę zamordować, tak samo jak twego dziadka.
– Boję się – odpowiedziałem – ale muszę. Muszę to napisać, bo nie mogę się uwolnić od brzemienia tamtego czasu. Tkwi we mnie jak drzazga. Tak samo jak w każdym, kto przeżył piekło. Jak mnie zabiją, to tylko potwierdzą, kim są.
Cóż to pytanie o śmierć i strach znaczy? Znaczy jedno: tamten strach, zasiany przed sześćdziesięciu laty, nadal w nas żyje. Powinniśmy się rozliczyć z naszą pamięcią, z historią, bo inaczej ten strach zamieni się w przyszłych pokoleniach w nienawiść. I wciąż będzie nas i naszych potomków boleć. I będzie ranić przez wieki, siejąc nieufność i niezgodę między narodami.
Generał Józef Haller, jak o nim mówiono, „człowiek czystych rąk i serca”, tak pisał na temat mordów UPA:
Prosimy Boga, by z tej krwi ofiarnej nie powstał już żaden krwawy czy ognisty mściciel, lecz by sam Bóg w miłosierdziu swoim połączył narody w bratnim uścisku przebaczenia.
I jeszcze słowa Jana Pawła II o prawdzie:
Prawda jest dobrem dla człowieka, jest dobrem dla człowieka w odniesieniach międzyludzkich, jest dobrem dla człowieka w odniesieniach szerszych, społecznych. Jest dobrem. Drugi człowiek ma prawo do prawdy. Człowiek ma prawo do prawdy (fragment homilii wygłoszonej w Olsztynie 6 czerwca 1991 roku).
Niestety, tej prawdy boją się głosiciele kłamstw i matactw jak ognia. Są oni i na Ukrainie, i w Polsce, i na świecie. Są pośród nas i fałszują historię. Wzmacniają uprzedzenia i nienawiść między narodami. A narody, które boją się rozliczeń z własną przeszłością, boją się same siebie i karłowacieją.
Wybaczanie rodzi się z prawdy, wyznania winy, skruchy i obietnicy poprawy. Prawdy nie można oszukać. Prawdy nie można zabić. Bo prawda wcześniej czy później wyjdzie na światło dzienne.
A my chcemy żyć z podniesionym czołem.
Stanisław Srokowski
www.srokowski.art.pl
ZABIĆ DZIADKA
Siedziałem wciśnięty w kąt zapiecka i drżałem.
Było ciemno, pod ścianami tłoczyły się cienie, pachniało smażonymi plackami i kukurydzą. Z zapartym tchem nasłuchiwałem, kiedy odezwie się ten straszny głos. Sąsiedzi zbierali się wieczorami w domach, zapalali lampy naftowe i z lękiem popatrywali na zasłonięte okna.
Tego jesiennego wieczoru znowu zjawili się w chacie mężczyźni zza rzeki zwanej Złotą Lipą; byli bardzo przejęci. Zanim się odezwali, długo gnietli w dłoniach czapki. A gdy zakradły się do sieni ich kobiety, patrzyli na nie spod brwi i zaciskali zęby.
– Zanim zagonili Żydów do getta – burknął ponury, ciężki głos – to Niemcy i ukraińska policja wyśmiewali ich.
Ktoś westchnął.
– Jak złapali pejsatych Żydów – ciągnął chrapliwy głos – to kazali im rozbierać się do gołego i śpiewać żydowskie pieśni, a potem tańczyć.
– Nie! – jęknęła jakaś kobieta. – Nie!
– Nie nie, tylko tak – burczał głos. – Popędzili ich pod synagogę…
– Pod ich święte miejsce? – zdławionym głosem pytała kobieta.
– Tak, pod ich święte miejsce.
– I co?
– Ukraińska policja stała z wycelowanymi karabinami i Żydzi tańczyli.
– Jakże tak? – jęknął ktoś. – Tańczyć? W takiej chwili?
– Żydówki też? Gołe? – z przerażeniem spytała pierwsza kobieta.
– I Żydzi tańczyli, młodzi i starzy, i Żydówki gołe. Rozkładali szeroko ramiona, unosili do nieba głowy, a ich włosy powiewały jak sztandary. I byli jakby zaklęci. Jakby tym śpiewem modlili się. Jakby z Bogiem rozmawiali – ciągnął stary głos. – A ukraińska policja zgoniła na plac tłum ludzi i kazała się im przyglądać. Tłum rechotał, jakby na weselu. Klaskał i trząsł się z uciechy jak w galarecie.
– Dzicz! – burknął głos z kąta.
– Biedny naród! – zaskomliła kobieta.
I zapadło milczenie.
– I nikt nie mógł nic zrobić? Pomóc jakoś, ratować ich?
– Nie. Nikt nie mógł.
Słyszałem ciężkie oddechy. Wcisnąłem się głębiej w kąt, by mnie nie dostrzegli.
– A co potem zrobili z tymi Żydami? – zapytał jakiś mężczyzna.
– Zagonili ich gołych do synagogi – wyburczał starzec. – I synagogę podpalili.
– Nieszczęście. – Matka przykryła dłońmi twarz.
– Nawet mysz się nie wyślizgnęła. Tylko kości i popiół pozostał po nich.
– To jeszcze nic – odezwał się ktoś cienkim głosem.
– Jak to nic?! – jęknęła kobieta. – Mało wam?!
– Banderowcy to najpierw noże święcili w cerkwi – kontynuował tamten. – Pop ich błogosławił i żegnał krzyżem świętym, jak szli na mord. A potem tymi poświęconymi nożami gardła Żydom podcinali. Kazali im przed krzyżem klękać i święte prawosławne obrazy całować. A potem mordowali.
– I to też jeszcze nic – wycharczał garbaty cień, jakby chciał przelicytować pozostałych. Jakby w ogóle można było cokolwiek tutaj przelicytować.
– A co? – bez sensu spytała babina z nasuniętą na oczy chustą.
– W Podhajcach, w naszym powiecie – ciągnął garbaty – u mego krewniaka, Poldka Żelińca, chłopa na schwał, młody Żyd, Srulek Goldman, z ojcem, żoną i trójką malutkich dzieci się ukrywał. A odwiedzał krewniaka czasami jego znajomy Ukrainiec, Włodzio Krysz, kiedyś porządny człowiek. Chodził do cerkwi, trzy razy się żegnał. A teraz kapuś i świnia. I on wywąchał, że za dobudowaną ścianą Żydzi siedzą. Poldek bardzo się bał, bo wiadomo, co za to groziło. Kula w łeb. A najgorsze było to, że stary Żyd, Chaim, zachorował. Była zima, mróz, Chaim się przeziębił i zapalenia płuc dostał. A lekarza sprowadzić się nie dało. Chaim kaszlał. Aż któregoś dnia przyszedł Włodzio Krysz i szpiegowskim oczkiem zaczął obmacywać ściany. Niby niczego sobie, ot tak, jakby nigdy nic, ale jak usłyszał kaszel, zjeżył się i zaczął nasłuchiwać. „Kto to?” – spytał. Poldek zbladł. Zaczął się jąkać, że to głos z ulicy. Ale kapuś już miał go na oku. Kiedy wyszedł, to zaczął ściany od zewnątrz dokładnie oglądać. Wtedy Poldek wcisnął się do komórki i powiedział, że coś z tym kaszlem trzeba zrobić, bo już jeden Ukrainiec czegoś się domyśla. Młody Żyd, znaczy się Srulek, bardzo się przestraszył. Cały się trząsł i słowa powiedzieć nie mógł. Tylko patrzył na swoje śliczne dzieci, dwóch synków i jak laleczka piękną Sarę, zaciskał pięści, a jego oczy były martwe. A starszy syn pojękiwał: „Ich hob mojre, ich hob mojre”, co znaczy, boję się, boję.
– I co? – w napięciu spytała kobieta.
– Lepiej nie mówić – burknął garbaty i umilkł. Odsapnął, jakby ciężki worek dźwigał na plecach. Po chwili podjął opowieść:
– „Zróbcie coś z tym kaszlem” – powtórzył Poldek, patrząc na Srulka. Srulek zwiesił głowę, długo milczał, a potem cicho wyszeptał: „Tate już nie będzie kaszlał”. Jak to mówił, grdyka mu skoczyła do góry, a pot zrosił czoło. Poldek gadał, że blady był jak papier. A później szybko objął najmłodszą, śliczną Sarę, przytulił ją mocno, a oczy miał takie, jakby nic nie widział. Jakby patrzył na dzieci, ale i patrzył gdzieś dalej, poza nie, w jakąś straszną pustkę, w ciemność. „Tate już nie będzie kaszlał” – powtórzył martwym głosem, a jego oczy były obce i straszne. No i potem stało się najgorsze. – Garbaty znów zamilkł.
Zrobiła się niedobra cisza. Wibrowała mi w uszach. Jeszcze mocniej wpychała się w ściany, w szarość wieczoru. Czułem, jak łomocze mi serce.
– Co się stało? – zdławionym głosem spytała kobieta.
– Niemcy ich zabrali? – wydukał wysoki, chudy cień.
– Nie – zaprzeczył garbaty. – Jeszcze nie. – Kilka razy przełknął ślinę, jakby głosu dobyć nie mógł. – Któregoś dnia – wrócił do opowieści – jak stary Żyd, znaczy się Chaim, zaczął kaszleć, to młody, znaczy Srulek, nachylił się nad nim i szepnął: „Tate, tate, dzieci” – i spojrzał na wystraszone, pożółkłe twarze. Usłyszał ukraińską mowę. Wiedział, że za ścianą jest donosiciel. Stary Żyd, znaczy Chaim, zatkał sobie dłonią usta i strasznie chrypiał. „Tate!” – jęknął Srulek. – „Tate!” – Uniósł ramię. Ale Chaim się rozkaszlał jeszcze bardziej. Chrypiał i kaszlał…
– I co? – wtrąciła babina z chustą na oczach.
Garbaty znowu przełknął ślinę.
– Chaim dusił się od kaszlu – ciągnął. – Srulkowi huczało w głowie. Zdawało się, że już będzie po wszystkim.
– I co? I co? – równocześnie odezwały się dwa głosy.
– Co? – powtórzył garbaty. – Jak stary Chaim tak strasznie kaszlał i dusił się, wtedy jego syn, znaczy Srulek, nachylił się nad nim, wziął szyję w obie ręce i zaczął zaciskać na niej palce, znaczy się, zaczął dusić.
– Jezu! – jęknęła jakaś babina.
Kilku mężczyzn miało otwarte gęby. I zrobiło się duszno i ciężko, jakby każdy górę dźwigał na plecach. Mnie tak wcisnęło w kąt, że moje drobne kostki trzasnęły. A garbaty kończył:
– Srulek zamknął oczy i dusił ojca, ile miał sił w rękach. Chaim jeszcze chrząknął, potem poczerwieniał, nabrzmiał, żyły mu wyszły na wierzch, wywalił język, ślina mu wyciekła, ciało drgnęło, w końcu pobladł jak kreda i zwisał mu z rąk. Nie żył.
– Udusił go? – ponuro ni to spytał, ni oznajmił głos z kąta.
– Ojca!? – dodał ktoś inny.
– Musiał, żeby dzieci ratować – mruknął garbaty.
Zrobiła się straszna cisza.
Słyszałem ciężkie sapanie mężczyzn. Chciałem zobaczyć ich twarze, ale mieli opuszczone głowy. A garbaty dokończył:
– Donosiciel już wiedział, że ktoś jest za ścianą. Zawiadomił ukraińską policję i przyszli. Tych zza ściany zabrali do getta, a Poldka i jego dwoje dzieci rozstrzelali na miejscu. Jego żona, Lusia, uratowała się. Poldek w ostatniej chwili wepchnął ją za takie przepierzenie, znaczy się, jakby w skrytkę, do spiżarni, w każdym razie w mrok, i nikt jej nie zobaczył. Sam też chciał się schować z dziećmi, ale nie zdążył. I ona wszystko słyszała, wszystko, co się tam działo. Jak ona to wytrzymała, nie wiadomo. Aż myśleć się nie chce. Ale od razu zwariowała. Zrobiła się siwa jak gołąbek. A była młodziutka i śliczna jak panienka. Od tej zgryzoty zmarszczyła się i poczerniała. Że poznać jej nie można było. Nie mogła sobie darować, że nie wyszła z tej skrytki, znaczy się, spiżarni, by zginąć razem z dziećmi. Chodziła z oczami uniesionymi do góry, wyrzucała do nieba ręce i śpiewała żydowskie pieśni, jakby Żydówką była. – Garbaty westchnął.
– Czy Bóg to widzi? – szepnęła kobieta z chustą na oczach, a kilka innych zerknęło w okno, jakby sprawdzając, czy Bóg nie patrzy z powietrza przez szybę.
Ale nie patrzył.
Długo nikt nic nie mówił.
A ja miałem szeroko rozwarte oczy i zrobiłem się płaski jak deska.
A w desce mocno biło serce.
CIĄG DALSZY DOSTĘPNY W PEŁNEJ, PŁATNEJ WERSJI
PEŁNY SPIS TREŚCI:
WSTĘP
ZABIĆ DZIADKA
ANIOŁ I GBUR
HONOR
MATKA, SYN I CÓRKA
LEA
WASYLKO
PIĘKNY KOSZ
OKŁOT
LISTY
OŁENA
NAUCZYCIELKA I UCZNIOWIE
RUSKIE
ODWET
AMAZONKA
ANIOŁY
DZIADEK IGNACY
