Obrazki litewskie ebook

Do­brze jest uro­dzić się w ma­łym kraju, gdzie przy­roda jest ludzka, na miarę czło­wieka, gdzie w ciągu stu­leci współ­żyły ze sobą różne ję­zyki i różne re­li­gie. Mam na my­śli Li­twę, zie­mię mi­tów i po­ezji.

Czesław Mi­łosz

Ob­ra­zek pierw­szy

W prze­ci­wień­stwie do Pol­ski czy in­nych cy­wi­li­zo­wa­nych państw Eu­ropy na po­czątku XVIII wieku wiel­kie sławy tego świata rzadko tra­fiały na Li­twę. Władcy są­sied­nich kra­jów rów­nież nie roz­piesz­czali jej swo­imi ofi­cjal­nymi i pry­wat­nymi wi­zy­tami. Pew­nego razu nada­rzyła się jed­nak zna­ko­mita oka­zja. Kiedy wy­bu­chła długo doj­rze­wa­jąca wojna pół­nocna (1700-1721), do któ­rej przy­stą­piła Rzecz­po­spo­lita Obojga Na­ro­dów prze­ciwko Szwe­cji Ka­rola XII, na Li­twę wy­brał się wresz­cie car Ro­sji Piotr I (1672-1725).

Ten im­po­nu­jący władca, do­sko­nale do­ga­du­jący się przy kie­liszku ze swoim so­jusz­ni­kiem, kró­lem Pol­ski Au­gu­stem II, za­szczy­cił swo­imi od­wie­dzi­nami Wilno, sto­licę Wiel­kiego Księ­stwa Li­tew­skiego, w 1705 roku. Dla Li­twy i miej­sco­wej szlachty było to wy­da­rze­nie nie­zwy­kłe.

Już od dawna wśród lo­kal­nej ma­gna­te­rii i stanu szla­chec­kiego krą­żyły po­gło­ski, że przy­szły im­pe­ra­tor Ro­sji wy­róż­nia się nie tylko wzro­stem i siłą, ale ma też do­sko­nałe po­czu­cie hu­moru, lubi w to­wa­rzy­stwie we­soło po­żar­to­wać, nie jest obo­jętny wo­bec płci pięk­nej, a na woj­sko­wo­ści zna się nie go­rzej niż pro­fe­sjo­nalni do­wódcy woj­skowi.

Wszyst­kie te upodo­ba­nia i ta­lenty Pio­tra I po­bu­dzały miej­scową ary­sto­kra­cję do wy­tę­żo­nych sta­rań, aby wiel­kiemu go­ściowi za­pew­nić po­byt wy­so­kiej ja­ko­ści, a Ich głowy za­prząt­nięte były in­ten­syw­nymi po­szu­ki­wa­niami go­dzi­wych roz­ry­wek. Od wio­sny 1705 roku, kiedy już upo­rano się z tymi i In­nymi pra­cami do­mo­wymi, wszy­scy na Li­twie za­częli nie­cier­pli­wie ocze­ki­wać cara Ro­sji.

Car Ro­sji Piotr Iu Słusz­ków

I. Przy­by­cie cara

15 czerwca 1705 roku, po bi­twie z Ka­ro­lem XII, car Ro­sji Piotr I wraz z pięć­dzie­się­cio­ty­sięczną ar­mią wkro­czył do Wilna przez ro­gatkę po­łocką. Szedł pie­szo na czele swo­ich wojsk, kilka głów od nich wyż­szy, w nie­bie­skim mun­du­rze ka­pi­tana Pułku Pre­obra­żeń­skiego. Na­strój miał do­sko­nały. Dzień był sło­neczny i cie­pły. Car Ro­sji kro­czył od­prę­żony, my­śląc na­iw­nie, że w mun­du­rze ka­pi­tana nikt go w Wil­nie nie roz­po­zna.

Wil­nia­nie, któ­rzy nie­cier­pli­wie ocze­ki­wali cara, już po­przed­niego wie­czora za­jęli co lep­sze miej­sca, żeby go le­piej wi­dzieć – stali usta­wieni wzdłuż ulic, któ­rymi, jak są­dzono, miał iść. Nie­któ­rzy aż pro­mie­nieli ra­do­ścią. Stali z bu­kie­tami po­lnych kwia­tów, go­towi je wrę­czyć albo rzu­cić ca­rowi pod nogi.

Wy­jąt­kowo nie­cier­pli­wie na cara cze­kali Ro­sja­nie z ulicy Ro­syj­skiej. Czuli się nad­zwy­czaj pod­nio­śle. Ro­sjanki, nie kry­jąc się ze swoją toż­sa­mo­ścią, na tę oka­zję od­święt­nie wy­stro­jone w stroje na­ro­dowe i z mo­nu­men­tal­nymi ko­kosz­ni­kami na gło­wach, trzy­mały cie­płe wa­re­niki i bu­bliki. Re­zo­lut­niejsi męż­czyźni z ulicy Ro­syj­skiej, są­dząc, że spra­wią tym przy­jem­ność ca­rowi, w wy­cią­gnię­tych rę­kach trzy­mali sym­bole po­tęgi Ro­sji: rzeź­bione, le­pione albo gięte dwu­głowe orły. Nie za­bra­kło rów­nież po­wie­wa­ją­cych flag Ro­sji, któ­rych ma­cha­niem ra­do­śnie wi­tano cara.

Piotr I prze­ma­sze­ro­wał przez ulicę Po­łocką, póź­niej prze­ciął Za­rze­cze i po prze­kro­cze­niu Wi­lejki zna­lazł się obok So­boru Prze­czy­stej Bo­gu­ro­dzicy. Rzu­cił nie­dbałe spoj­rze­nie na świą­ty­nię. Od miej­sco­wego Ro­sja­nina, który padł mu do stóp, usły­szał ba­jeczkę, że tę cer­kiew w Wil­nie swego czasu zbu­do­wała pierw­sza żona wiel­kiego księ­cia li­tew­skiego Ol­gierda. Poza tym w cer­kwi tej w 1495 roku wzięli ślub wielki książę li­tew­ski Alek­san­der i córka Iwana Wiel­kiego He­lena Iwa­nowna, która jest tu zresztą po­cho­wana.

Cho­ciaż uszom Pio­tra I nic nie umy­kało, udał, że nie za­in­te­re­so­wały go te fakty. Po­tra­fiąc po mi­strzow­sku kie­ro­wać roz­mowy na inne tory i od­wra­cać uwagę roz­mów­ców, za­py­tał przy­jaź­nie wil­nia­nina, czy ten rze­czy­wi­ście jest Ro­sja­ni­nem. Rze­mieśl­nik Je­gor z dumą po­twier­dził: tak, stu­pro­cen­to­wym. Wów­czas Piotr I bez­ce­re­mo­nial­nie zła­pał Je­gora za brodę. Sza­blą św. Je­rzego gwał­tow­nie od­ciął kępę wło­sów, rzu­cił ją na zie­mię i wy­krzy­ku­jąc nie­przy­zwo­ite słowa mon­gol­skiego po­cho­dze­nia, za­czął tu­pać no­gami jak osza­lały. Wil­nia­nie, któ­rzy nie spo­dzie­wali się ta­kiego afrontu, za­mil­kli. Choć do­świad­czyli już naj­róż­niej­szych rze­czy, ta­kiej eks­cen­trycz­no­ści jesz­cze nie wi­dzieli, po­mi­ja­jąc oczy­wi­ście od­wie­dza­ją­cych mia­sto za­gra­nicz­nych ko­me­dian­tów. Wszy­scy, łącz­nie z naj­bar­dziej za­ja­dłymi wy­znaw­cami pra­wo­sła­wia, spoj­rzeli po so­bie, nie kry­jąc zdzi­wie­nia. Za­pa­dła nie­przy­jemna ci­sza. Je­den z kup­ców pró­bo­wał za­grać na ba­ła­łajce, ale szybko zo­stał uci­szony.

Piotr I, który do­piero co wy­mie­rzył kop­niaka w ty­łek Je­gora, stał jak gdyby ni­gdy nic. Spoj­rze­nie bez wy­razu kie­ro­wał w stronę ko­ścioła św. Fran­ciszka z Asyżu – i uśmie­chał się pod wą­sem. Wów­czas Irina, miesz­kanka ulicy Ro­syj­skiej, od­wa­żyła się za­pro­po­no­wać Pio­trowi I upie­czo­nego przez sie­bie „ba­ranka”. Ku za­dzi­wie­niu ze­bra­nych car Ro­sji przy­jął wy­piek od Iriny. Mało tego, mam­ląc go, chwy­cił ko­bietę w ob­ję­cia, ob­ca­ło­wał ją w po­dzięce, wresz­cie prze­wró­cił na zie­mię i za­czął mię­to­sić. Wil­nia­nie, od naj­daw­niej­szych cza­sów hoł­du­jący cno­cie, za­sła­niali oczy ma­łym dzie­ciom, a nie­któ­rzy z za­wsty­dze­niem opusz­czali głowy, aby nie wi­dzieć, co car Ro­sji wy­czy­nia przed cer­kwią z matką pię­ciorga dzieci.

Po za­spo­ko­je­niu na­mięt­no­ści Piotr I ru­szył da­lej. Nie do­szedł do ko­ścioła św. Anny, skrę­cił w lewo. Wy­ło­niw­szy się z ulicy św. Mi­ko­łaja, zna­lazł się na wy­peł­nio­nej ludźmi ulicy Zam­ko­wej. Szedł bez po­śpie­chu ku Gó­rze Gie­dy­mina, oglą­da­jąc się za co zgrab­niej­szymi wil­nian­kami. W ślad za nim, to­ru­jąc so­bie drogę, po­dą­żała ka­wa­le­ria i to­czyły się ar­maty.

Przy Gó­rze Gie­dy­mina Piotr I się za­trzy­mał. Wy­glą­dał na bar­dzo za­in­try­go­wa­nego. Po­mimo to za­mknął usta po­chlebcy, który le­dwo zdą­żył je otwo­rzyć, za­mie­rza­jąc opo­wie­dzieć o księ­ciu Gie­dy­mi­nie. Uci­szyw­szy go kil­koma cio­sami w pod­bró­dek i kop­nia­kiem w brzuch, car dał znak swoim woj­skom, aby bez skrę­po­wa­nia ulo­ko­wały się po dru­giej stro­nie Wi­lii – od Śni­pi­szek do sa­mych We­rków. On sam, nie czu­jąc naj­mniej­szego zmę­cze­nia, ru­szył da­lej pie­szo dru­gim brze­giem Willi w stronę An­to­kolu, do pa­łacu Słusz­ków, gdzie cze­kali już na niego jego go­spo­da­rze – wo­je­woda po­łocki Do­mi­nik Mi­chał Słuszka z żoną Kon­stan­cją Pod­be­re­ską-Słuszką.

II. Go­ścinni go­spo­da­rze

Do­mi­nik Mi­chał Słuszka (1655-1713), w prze­ci­wień­stwie do swo­jego star­szego brata Jó­zefa Bo­gu­sława Słuszki (1652-1701), nie mógł po­chwa­lić się wy­so­kimi ty­tu­łami i waż­nymi sta­no­wi­skami. Nie był ani cho­rą­żym wiel­kim li­tew­skim, ani mar­szał­kiem dworu, ani też kasz­te­la­nem wi­leń­skim czy het­ma­nem po­lnym li­tew­skim. Do­mi­nik Mi­chał Słuszka mu­siał za­do­wa­lać się skrom­nymi urzę­dami sta­ro­sty rze­czyc­kiego, su­ra­skiego i bo­ry­sow­skiego. Poza tym, jak już wspo­mniano, był wo­je­wodą po­łoc­kim. Cier­piąc z tego po­wodu na kom­pleks niż­szo­ści, zbu­do­wał so­bie wy­stawny pa­łac, do­rów­nu­jący w swoim ma­je­sta­cie re­zy­den­cjom naj­bo­gat­szych i naj­bar­dziej wpły­wo­wych ma­gna­tów Wiel­kiego Księ­stwa Li­tew­skiego, a nie­które z nich na­wet prze­wyż­sza­jący. Nie za­mie­rzał ustę­po­wać Sa­pie­hom ani Pa­com, wy­koń­cze­nie pa­łacu po­wie­rzył za­tem Wło­chom – Pie­tro Per­tiemu i Mi­cha­łowi Anio­łowi Pal­lo­niemu, który wcze­śniej ozdo­bił ko­ściół apo­sto­łów Pio­tra I Pawła. Po­nadto go­spo­darz pa­łacu mógł po­chwa­lić się uni­kal­nymi szkla­nymi su­fi­tami oraz nie­spo­ty­ka­nym do­tych­czas na Li­twie wi­szą­cym akwa­rium, w któ­rym wraz z ry­bami pły­wały pół­na­gie sy­renki. W fa­sadę pa­łacu wmu­ro­wano świad­czącą o próż­no­ści wła­ści­ciela ta­blicę z czer­wo­nego mar­muru, na któ­rej wy­ryto nie­zro­zu­miałe dla po­spól­stwa, a więc ob­raź­liwe ła­ciń­skie słowa:

MON­TES DE­PULI, AQUAS VI­LIAE EDO­MUI,

AERA ABSG: SVG­GE­STU COL­LIUM SU­PER­AVI,

VIC­TRIX ELE­MEN­TO­RUM,

FACTA SUM DO­MUS,

QU­IE­TIS,

SO­CIA AN­TE­COL­LEN­SIS HE­ROUM AU­GU­STA­LIS HIC

SUB LUNA AMICA QU­IETI, DEA PA­CIS TO­GAM,

SUB AR­MIS OSTOJA BEL­LONA SA­GUM

AD TRA­NQU­IL­LI­TA­TEM COM­PO­NITO.

Góry usu­ną­łem, wody Wi­lii wy­pchną­łem z Ich ło­ży­ska, prze­wyż­szy­łem wi­do­kiem swym wzgó­rza, zwy­cięzca ży­wio­łów, stwo­rzony je­stem na dom wy­po­czynku, so­jusz­nik an­to­kol­skiej do­stoj­no­ści bo­ha­te­rów, tu niech bo­gini wojny złoży pod Luną, sprzy­ja­jącą od­po­czyn­kowi, po­koju bo­gi­nią szatę pod her­bem Ostoja i broń gwoli spo­koj­no­ści ży­cia1.

Do­mi­nik Mi­chał Słuszka i jego żona Kon­stan­cja Pod­be­re­ska-Słuszka po­wi­tali Pio­tra I przed swoim pa­ła­cem. Do­sto­jeń­stwo go­ści z re­guły nie osza­ła­miało Do­mi­nika Mi­chała, jed­nak kiedy wo­je­woda po­łocki do­wie­dział się, że za­mie­rza za­trzy­mać się u niego car Ro­sji, to już od wcze­snej wio­sny za­czął się eks­cy­to­wać. Na uspo­ko­je­nie pił ca­łymi ty­go­dniami, dla­tego te­raz wy­glą­dał na po­rząd­nie zmę­czo­nego. Udrę­czony ka­cem, z prze­krwio­nymi oczami, już od wcze­snego rana pod­le­czył się nie­ostroż­nie i te­raz przed ob­li­czem cara roz­ta­czał nie­zno­śny za­pach, za­ta­czał się mi­mo­wol­nie i w każ­dej chwili mógł upaść. Kon­stan­cja, prze­ciw­nie, była zu­peł­nie trzeźwa. Przy­trzy­mu­jąc męża pod rękę, uśmie­chała się uprzej­mie, choć aro­gancki car na­wet nie ra­czył od­po­wie­dzieć na wier­szo­wane po­wi­ta­nie Słusz­ków.

Kiedy za­pro­szono cara do pa­łacu i po­sa­dzono na krze­śle, ośmie­lony Słuszka za­pro­po­no­wał, aby wy­chy­lić po kie­liszku – po po­dróży, by tak rzec. Piotr I nie od­mó­wił. Kiedy służba przy­nio­sła tacę z ka­rafką i na­peł­niła kie­liszki, stuk­nął się z go­spo­da­rzem. Łyk­nął bez wy­wyż­sza­nia. Jed­nak nie prze­łknął, ale de­mon­stra­cyj­nie plu­nął cie­czą w twarz wo­je­wody. Słuszka, który nie zdą­żył wziąć przy­kładu z cara, z go­ry­czą wy­pił swój kie­li­szek do dna. Wów­czas car, który ze zło­ści aż tup­nął nogą, chwy­cił go­spo­da­rza pa­łacu za ra­miona, za­czął nim po­trzą­sać, ude­rzać jego głową o ścianę i za­pa­mię­tale in­da­go­wać. Cie­ka­wiło go, co to za gówno pod­su­nięto wła­śnie ca­rowi.

Mi­chał Do­mi­nik Słuszka z po­czątku tylko po­ru­szał ustami jak ryba, a póź­niej, kiedy na­ro­bił już w spodnie, ją­ka­jąc się, po­wie­dział, że to be­ne­dyk­tynka – li­kier pro­du­ko­wany przez miej­sco­wych za­kon­ni­ków. Na tę wia­do­mość car roz­sier­dził się jesz­cze bar­dziej. Nie prze­bie­ra­jąc w sło­wach, za­czął na całe gar­dło wrzesz­czeć, że słod­kich ma­ma­łyg nie pija i pić nie bę­dzie, tym bar­dziej zro­bio­nych przez ka­to­lic­kich za­kon­ni­ków, któ­rzy nie po raz pierw­szy pró­bują go otruć. Słuszka, usły­szaw­szy to, po­czuł się winny i za­czął prze­pra­szać. Prze­pra­szała też Kon­stan­cja. Chcąc jak naj­szyb­ciej za­że­gnać nie­przy­jemne nie­po­ro­zu­mie­nie, za­częła się kła­niać, ca­ło­wać car­skie buty i obie­cy­wała bez­zwłocz­nie na­lać, czego tylko serce za­pra­gnie.

Car Ro­sji chciał, oczy­wi­ście, wódki. Nie­stety, nie było jej w bu­fe­cie Słusz­ków. Wódkę, jak gło­siła plotka, za­wsze mieli Sa­pie­ho­wie, jed­nak nikt ze Słusz­ków nie za­mie­rzał wy­sy­łać do nich służby. Sy­tu­acja wy­da­wała się bez­na­dziejna. Car się roz­sza­lał. Do­ma­ga­jąc się wódki, za­czął de­wa­sto­wać wszystko, co po­de­szło mu pod rękę, po­tem wziął się za me­ble i wi­szące na ścia­nach go­be­liny. Jed­nak kiedy do­brał się do war­to­ścio­wych ob­ra­zów, by­stra Kon­stan­cja za­pro­po­no­wała, że po­bie­gnie na Ho­len­der­ską. Tam, w skle­pie Ry­tas, kupi ca­rowi wódki. Jaką chce: Li­tew­ską, Szla­checką czy So­bie­skiego? Piotr I się za­wziął. Wy­krzy­czał do Słusz­ko­wej, że So­bie­skiego ni­gdy się nie na­pije. Po za­sta­no­wie­niu wy­brał Rus­skij stan­dart, Zie­lo­nają markę i z cie­ka­wo­ści pół­li­trówkę bia­ło­ru­skiego Bul­ba­sza. Kon­stan­cja wy­bie­gła, o nic wię­cej nie py­ta­jąc.

W ocze­ki­wa­niu na Kon­stan­cję car znowu roz­siadł się na po­dob­nym do tronu krze­śle. Za­pa­lił fajkę, jak to miał w zwy­czaju od czasu po­dróży do Ho­lan­dii. Py­kał ją, wy­pusz­cza­jąc pod su­fit kłęby dymu. Obo­jęt­nie ob­ser­wo­wał pły­wa­jące w akwa­rium sy­reny. Słuszka, nie­przy­zwy­cza­jony do szko­dli­wej dla zdro­wia ta­baki, na­gle się roz­kasz­lał. Za­czął się dła­wić. Nie mo­gąc wy­trzy­mać, wy­biegł zwy­mio­to­wać. Car ode­brał ta­kie za­cho­wa­nie wo­je­wody po­łoc­kiego jako oso­bi­stą znie­wagę. Sie­dział do reszty roz­złosz­czony i mil­czący. Nie tknął na­wet de­fi­cy­to­wej her­baty, którą z wiel­kim tru­dem zdo­byli gdzieś Słusz­ko­wie, wie­dząc, że Piotr I był w An­glii.

Kon­stan­cja spę­dziła na Ho­len­der­skiej dłu­żej, niż za­mie­rzała. Kiedy wró­ciła do domu po do­brej go­dzi­nie, na próżno tłu­ma­czyła się, że w skle­pie Ry­tas była długa ko­lejka, po­nie­waż dzia­łała tylko jedna kasa. Car Ro­sji ta­kie wy­ja­śnie­nia miał za nic. Mało tego, kiedy zo­ba­czył wy­cią­gniętą try­um­fal­nie i po­sta­wioną na stole bu­telkę szwedz­kiego Ab­so­lutu, znów stra­cił pa­no­wa­nie nad sobą. Chwy­ciw­szy przy­nie­siony litr, za­czął nim ma­chać i gro­zić Kon­stan­cji. O mały włos nie zra­nił ko­biety, kiedy rzu­cił bu­telką w stronę okna. Mó­wił o pro­wo­ka­cji. So­jusz­nicy znowu ja­koby chcą pod­ło­żyć mu świ­nię. I to w cza­sie, kiedy mię­dzy Ro­sją a Szwe­cją jest wojna! Kon­stan­cji, oczy­wi­ście, nie słu­chał. Nie in­te­re­so­wało go, że w skle­pie Ry­tas była dziś 50-pro­cen­towa prze­cena na wódkę Ab­so­lut. Dzięki temu, za­miast brać nie­prze­ce­nione Rus­skij Stan­dart i Zie­lo­nają Markę, mo­gła ku­pić dzie­sięć bu­te­lek Ab­so­lutu w ce­nie pię­ciu! Ta­kie oka­zje rzadko się zda­rzają. Poza tym Ab­so­lut, jak twier­dzą są­sie­dzi Sa­pie­ho­wie, jest znacz­nie wyż­szej ja­ko­ści niż bia­ło­ru­ski Bul­basz czy, za prze­pro­sze­niem, pro­du­ko­wana na Ło­twie Sto­lich­naya, któ­rej od dawna nikt na Li­twie nie ceni i nie pije.

Car nie słu­chał ar­gu­men­tów Kon­stan­cji. Jed­nak uspo­koił się, kiedy ta spryt­nie za­pro­po­no­wała, aby za­miast pi­jań­stwa umył się po po­dróży. Otrzy­mał kró­lew­ski ręcz­nik i po­śpie­szył do umy­walni, gdzie cze­kały na niego go­rąca woda i czy­ste majtki oraz onuce.

III. Ban­kiet w ra­tu­szu wi­leń­skim

Kąpiel po­do­bała się Pio­trowi I. Na­wet bar­dzo. Byłby plu­skał się dłu­żej w umy­walni, ale Kon­stan­cja za­częła go po­na­glać: Czyżby car za­po­mniał, że obie­cał urzą­dzić dziś wie­czo­rem ban­kiet dla miej­sco­wej ma­gna­te­rii? Piotr I ni­czego nie za­po­mi­nał. Wy­tarł się, prze­brał, po kilku mi­nu­tach już sie­dział na ko­niu i cwa­ło­wał w stronę ra­tu­sza.

Przy wi­leń­skim ra­tu­szu zgro­ma­dził się tłum bie­doty. Jego wy­gląd po­tę­go­wał pod­nisz­czony bu­dy­nek, który wręcz do­ma­gał się re­montu. Kiedy car to za­uwa­żył, za­py­tał swoją świtę, czy aby nie za­błą­dził. Nie, za­pew­nił go Słuszka i oczy­wi­ście po­czer­wie­niał ze wstydu, że ra­tusz jest w tak opła­ka­nym sta­nie.

Kiedy car ele­gancko ze­sko­czył z ko­nia i już za­mie­rzał wkro­czyć do ra­tu­sza, usły­szał ogłu­sza­jący gwizd tłumu. Ja­kiś ob­szar­pany bro­daty dziad, który wdra­pał się na beczkę, za­czął wy­dzie­rać się do tłusz­czy, że to nie­mo­ralne – urzą­dzać bale, kiedy to­czy się wojna, a kraj prze­żywa cięż­kie czasy. Wy­my­ślał wła­dzom, za­chę­cał do ła­ma­nia prawa, wy­gra­żał pię­ścią w stronę ra­tu­sza i gro­ził, że wszyst­kich stam­tąd prze­pę­dzi. Do­dał, że ob­rzuci gów­nem wszyst­kie pa­nie i pa­nów, od­bie­rze im dzieci i odda do obo­zów re­edu­ka­cyj­nych, gdzie wresz­cie się do­wie­dzą, że jest nie tylko praca, ale i głód.

Pio­tra I za­cie­ka­wiła burz­liwa prze­mowa starca. Dziad ten z ja­kie­goś po­wodu przy­po­mi­nał mu Stie­pana Ra­zina, z któ­rym po­ra­dzono so­bie już kil­ka­dzie­siąt lat wcze­śniej. Za­się­gnąw­szy ję­zyka, car Ro­sji do­wie­dział się, że ten krzy­kacz to li­tew­ski król ubo­gich. Zwo­łany przez niego tłum bie­doty za­mie­rza zruj­no­wać ban­kiet. Jed­nak car może być spo­kojny. Wkrótce miej­scowa sa­mo­obrona tłum roz­pę­dzi, a króla ubo­gich po­wiesi. Ca­rowi spodo­bał się taki sce­na­riusz. Uro­czy­ście wkro­czył do ra­tu­sza, nie zwra­ca­jąc uwagi na ob­raź­liwe okrzyki i wy­ra­ża­jące nie­chęć gwizdy i tu­pa­nie.

W ra­tu­szu wszy­scy już od dawna cze­kali na cara, który zresztą spóź­niał się do­bre dwie, a może i całe trzy go­dziny. Jed­nak nikt się temu nie dzi­wił. Wszy­scy znali nie­pi­sany przy­wi­lej kró­lew­ski, od dawna świad­czący o tym, że wiel­kość władcy jest pro­por­cjo­nalna do jego spóź­nie­nia. W tym cza­sie Piotr I nie osią­gnął jesz­cze apo­geum swo­jej wiel­ko­ści, dzie­sięć lat póź­niej wy­pa­dłoby cze­kać na niego do sa­mego rana albo w ogóle by się go nie do­cze­kano.

W sali ban­kie­to­wej po­stu­ki­wała in­stru­men­tami po­sa­dzona pod su­fi­tem or­kie­stra chło­pów pańsz­czyź­nia­nych. Ubrani w li­be­rie nie­wol­nicy cara no­sili tace z czer­wo­nym i czar­nym ka­wio­rem. Można go było czer­pać z ma­łych wia­de­rek łyż­kami, cho­chlami, albo – zgod­nie z ro­syj­ską tra­dy­cją – wprost rę­kami. Nie bra­ko­wało piwa i sil­niej­szych na­pit­ków. Piotr I za­trosz­czył się o do­star­cze­nie z ma­ga­zy­nów ZN kil­ku­dzie­się­ciu skrzy­nek wódki, aby – jak sam po­wie­dział – nie zda­rzyło się jak u Słusz­ków. In­ten­dent woj­skowy wy­ko­nał ten roz­kaz cara z nad­dat­kiem.

Piotr I, który za­trzy­mał się na chwilę przy wia­derku z ka­wio­rem, krop­nął na szybko kilka szkla­ne­czek rze­komo bar­dzo de­li­kat­nej wódki Krem­low­skaja. Po­tem była Mo­skow­skaja. Kiedy spłu­kał to wszystko wódką Rus­skaja, bek­nął z przy­jem­no­ścią. Ro­zej­rzał się i na­gle za­chciało mu się za­tań­czyć. Chwy­ciw­szy za kark pierw­szą nada­rza­jącą się damę, za­cią­gnął ją na śro­dek sali. Kiedy chłopi pańsz­czyź­niani za­grali na ba­ła­łaj­kach, za­czął przed nią po­tu­py­wać i nie­bez­piecz­nie wy­ma­chi­wać rę­kami. Dla Elż­biety Pa­cówny, ko­biety wy­so­kiej kul­tury, było to nie­zro­zu­miałe. Dziew­czyna, którą po raz pierw­szy przy­pro­wa­dzono na bal ma­gna­te­rii, była spe­szona. Wy­lęk­niona za­częła się roz­glą­dać, szu­ka­jąc po­mocy ta­tu­sia Paca i ma­musi Pa­co­wej. Nie­stety, Pac stał z ka­mienną twa­rzą, a Pa­cowa za­chę­cała córkę spoj­rze­niem, aby była bar­dziej uprzejma dla cara.

Ośmie­lona ma­gna­te­ria li­tew­ska rów­nież za­częła tań­czyć, bio­rąc przy­kład z Pio­tra I. Wszy­scy po­tu­py­wali. W za­pa­mię­ta­niu tu­pali Ogiń­scy, Słusz­ko­wie i Ra­dzi­wił­ło­wie. Po­tu­py­wali rów­nież wy­jąt­kowo nie­po­żą­dani tu Sa­pie­ho­wie, któ­rzy ukrad­kiem przy­byli na ban­kiet.

Pio­trowi I za­bra­kło tchu, a kiedy znów stał na no­gach, flir­tu­jąc, za­py­tał Pa­cównę, czy kie­dy­kol­wiek bili ją wio­słem w pewne miej­sce. Kiedy Pa­cówna upew­niła się, o ja­kie miej­sce cho­dzi, ze­mdlała z po­ru­sze­nia. Pod­czas gdy Pa­co­wie do­pa­dli do le­żą­cej na par­kie­cie córki i za­częli ją cu­cić, car Ro­sji tłu­ma­czył się przed li­tew­ską ma­gna­te­rią, że roz­po­czyna roz­mowę tak, jak umie. Wszy­scy za­częli się śmiać. Nie śmiali się tylko Pa­co­wie, któ­rzy byli zmu­szeni wy­wieźć wkrótce czer­wie­nie­jącą się Pa­cównę do domu.

Na­strój Pio­tra I po­pra­wił się po we­so­łych tań­cach i bo­ga­tych roz­mo­wach. Chcąc po­ka­zać, jaki jest dzielny, wy­mie­rzył kilka po­licz­ków któ­re­muś z Ra­dzi­wił­łów, za­je­chał tacą w głowę ja­kie­goś sługę, wy­szar­pał za ucho za­pro­szo­nego chłopa z ba­ła­łajką i uszczyp­nął Kon­stan­cję Pod­be­re­ską-Słuszkę w ty­łek. Od­gry­zł­szy szyjkę ka­rafki, za­czął gryźć i po­ły­kać krysz­tał. Po­krze­piw­szy się, łyk­nął szkla­neczkę wódki Mo­skow­skaja. Na­brał ochoty za­pa­lić zioła, jak to miał w zwy­czaju w Ni­der­lan­dach.

Nie­stety, w wi­leń­skim ra­tu­szu nie pa­lono. Nie dla­tego, że był za­kaz, ale po pro­stu wów­czas ary­sto­kra­cja li­tew­ska ha­szy­szu nie pa­liła. Tylko piła. I żarła. Kiedy Piotr I to usły­szał, za­czął zrzę­dzić na nie­zro­zu­miały po­rzą­dek, pod­po­rząd­ko­wał się jed­nak, kiedy pod pre­tek­stem za­gro­że­nia po­ża­ro­wego za­pro­po­no­wano mu, aby za­pa­lił fajkę na ze­wnątrz.

Le­dwo Piotr I sta­nął na scho­dach ra­tu­sza, na­bił fajkę i pod­niósł ją do ust, a z tłumu za­częły do­cho­dzić brzyd­kie słowa i wią­zanki. Wy­jąt­kowo za­cie­kły był sa­mo­zwań­czy król ubo­gich. Wy­my­ślał Pio­trowi I przy uży­ciu nie­cen­zu­ral­nej lek­syki, któ­rej lwią część sta­no­wiły na­zwy or­ga­nów płcio­wych. Słu­cha­jąc króla ubo­gich, car Ro­sji do­wie­dział się o so­bie wię­cej, niż mógł są­dzić. Dzi­wiło go, że jesz­cze nie po­wie­sili tego czło­wieka. Car stra­cił cier­pli­wość, roz­zło­ścił się i za­mie­rzał dać kró­lowi ubo­gich na­le­żytą od­po­wiedź, jed­nak za­le­d­wie otwarł usta, do­stał odłam­kiem ce­gły w czoło. Kiedy chlu­snęła krew, car Ro­sji za­ci­snął pię­ści i zro­bił krok, chcąc po­uczyć za­pa­leńca jak na­leży, jed­nak ktoś go chwy­cił i wcią­gnął z po­wro­tem do ra­tu­sza. Kon­stan­cja, która za­ry­glo­wała pa­lem drzwi przed wście­kłym tłu­mem, za­częła szu­kać ap­teczki. Kiedy do­stała ban­daż i śro­dek od­ka­ża­jący zwany „zie­lonką”, zde­zyn­fe­ko­wała ranę i ob­wią­zała głowę cara.

Piotr I, ni­czym in­dyj­ski ma­ha­ra­dża w tur­ba­nie, sie­dział w ra­tu­szu po­nury. Świą­teczny na­strój zo­stał ze­psuty. Po­cie­szany przez Kon­stan­cję car Ro­sji po­chli­py­wał i ni­jak nie mógł zro­zu­mieć, za co i dla­czego tak z nim po­stą­piono. Prze­cież lu­dziom zgro­ma­dzo­nym przy ra­tu­szu nie zro­bił jesz­cze nic złego. Od­wrot­nie, przy­był tu jako ich so­jusz­nik i orę­dow­nik, przy­ja­ciel Li­twy i ho­no­rowy gość Wilna. Owład­nięty ta­kimi my­ślami car nie chciał już dłu­żej zo­stać na ban­kie­cie. Ka­zał we­zwać ka­retę i wieźć się do pa­łacu Słusz­ków.

IV. U kata miej­skiego

Piotr I, który od dzie­ciń­stwa lu­bił ba­wić się żoł­nie­rzy­kami, za­wsze spał z bę­ben­kiem. Obej­mo­wał go czule i słodko za­sy­piał. Nie zre­zy­gno­wał z tego zwy­czaju na­wet po osią­gnię­ciu peł­no­let­no­ści. Bę­ben, ni­czym cenny ta­li­zman, za­wsze wo­ził ze sobą. Wy­prawa na Li­twę nie była wy­jąt­kiem – car przy­wiózł tu nie tylko uko­chany bęb­nem z dzie­ciń­stwa, ale rów­nież za­pa­sowy.

Kiedy Kon­stan­cja we­szła do sy­pialni Pio­tra I, car spał z bęb­nem po­sta­wio­nym na brzu­chu. Przy­kryty koł­drą ta­jem­ni­czy przed­miot wy­wo­łał dwu­znaczne sko­ja­rze­nia Słusz­ko­wej. Są­dząc, że to coś in­nego, go­spo­dyni pa­łacu z po­czątku chciała od­wró­cić się i pójść na po­kutę, ale zwy­cię­żyła wro­dzona ko­bieca cie­ka­wość. Ostroż­nie pod­nio­sła koł­drę, jed­nak nie zo­ba­czyła tego, czego skry­cie ocze­ki­wała. Z dru­giej strony po­czuła ulgę, że to tylko bę­ben.

Car Ro­sji spał twardo. Kon­stan­cja Słuszka po­cząt­kowo pró­bo­wała obu­dzić go do­brym sło­wem, wkrótce jed­nak za­częła bęb­nić. Kiedy kilka razy ude­rzyła nie­ryt­micz­nie, zo­ba­czyła, jak Piotr I się skrzy­wił. Ob­jął bę­ben, prze­wró­cił się na bok i po­now­nie za­snął. Kon­stan­cja znowu za­bęb­niła. Nie­stety, car nie re­ago­wał. Uzbro­jona w cier­pli­wość Słusz­kowa za­częła bęb­nić w ryt­mie mar­szo­wym. Na jego dźwięk Piotr I wy­sko­czył z łóżka.

Car Ro­sji na wi­dok Kon­stan­cji z kró­lew­ską obo­jęt­no­ścią za­pro­sił ją do łóżka. Słusz­kowa, która mo­gła być jego ma­co­chą, chwilę się wa­hała, jed­nak na myśl o po­li­tycz­nych kon­se­kwen­cjach sprawy od­rzu­ciła pro­po­zy­cję. Car nie roz­zło­ścił się ani odro­binę. Kiedy wy­pił kilka szkla­nek wody i za­spo­koił wy­ni­ka­jące z kaca pra­gnie­nie, usły­szał od Kon­stan­cji, że ma ona świetne wia­do­mo­ści. Nocą od­dział miej­skiej sa­mo­obrony po­chwy­cił króla ubo­gich. Obec­nie jest on uwię­ziony w lo­chach ra­tu­sza i znaj­duje się w rę­kach kata. Je­śli za­tem car so­bie tego ży­czy, może zo­ba­czyć prze­słu­cha­nie króla ubo­gich, na które jest ser­decz­nie za­pra­szany.

Wia­do­mość ta ucie­szyła Pio­tra I. Już od dawna, od cza­sów po­dróży do Nie­miec, An­glii i Ni­der­lan­dów, in­te­re­so­wał się nie tyko prze­pro­wa­dza­nymi przez ka­tów prze­słu­cha­niami, ale rów­nież chi­rur­gią i sto­ma­to­lo­gią sto­so­waną. Wy­sko­czył z łóżka, szybko się ubrał i ka­zał za­przę­gać ko­nia. Po chwili je­chał już w stronę ra­tu­sza.

Vác­lav Škvo­recký już od dłu­gich de­kad był ka­tem miej­skim w Wil­nie. W XVII wieku na­uczył się tego rze­mio­sła w Ba­wa­rii, przy­był tu z oj­czy­stych Czech i do­sko­nale się przy­sto­so­wał, za­pu­ścił ko­rze­nie. Cza­sem rada miej­ska prze­bą­ki­wała, że czas już zwol­nić Škvo­recký’ego z po­sady kata, jed­nak sta­ru­szek po­mimo po­waż­nego wieku do­sko­nale wy­peł­niał swoje obo­wiązki i nikt nie miał wo­bec niego za­rzu­tów. Rze­czy­wi­ście Škvo­recký był praw­dzi­wym mi­strzem swo­jego rze­mio­sła. Ten dzia­du­nio o drob­nej bu­do­wie i za­łza­wio­nych oczach kary za­są­dzone przez radę miej­ską albo in­kwi­zy­cję wy­mie­rzał pre­cy­zyj­nie, ter­mi­nowo i nad­zwy­czaj szybko. Ni­gdy jesz­cze nie za­drżała ręka Škvo­recký’ego, kiedy ści­nał głowę he­re­ty­kowi albo ćwiar­to­wał zło­dzie­jasz­ków. Škvo­recký, po­dob­nie jak wszy­scy kaci w Eu­ro­pie, miesz­kał ze swoją ro­dziną i wnu­kami za mia­stem. Jed­nak kiedy było dużo pracy, no­co­wał przez ty­dzień czy na­wet cały mie­siąc w miej­skim ra­tu­szu, gdzie w piw­ni­cach urzą­dzono coś na kształt skła­dziku. W chwi­lach wy­tchnie­nia po­pi­jał tu her­batę kmin­kową i ssał z roz­ko­szą za­mo­czony w niej – zę­bów nie miał już od dawna – ku­piony na targu pier­nik.

Kiedy Piotr I zszedł do piw­nic ra­tu­sza, Škvo­recký w oto­cze­niu zwi­sa­ją­cych z su­fitu szmat sior­bał przy świeczce swoją her­batę. Wy­da­wał się spo­kojny, jakby do­ni­kąd się nie spie­szył, po­dobny nieco do ty­be­tań­skiego mni­cha. Kiedy zo­ba­czył do­stoj­nego go­ścia, po­cząt­kowo ba­daw­czo mu się przyj­rzał i do­piero po chwili za­pro­po­no­wał krze­sło. Nie­cier­pliwy car w zde­rze­niu ze spo­ko­jem kata mi­mo­wol­nie usłu­chał. Opadł na ta­bo­ret i do­stał ku­bek nie pierw­szej już czy­sto­ści, do któ­rego go­spo­darz na­lał pach­nący ścierką na­par. I wtedy Škvo­recký za­czął mó­wić do Pio­tra I jak do sta­rego zna­jo­mego. Z po­czątku długo i nud­nie, nie po­mi­ja­jąc szcze­gó­łów po­zba­wio­nych zna­cze­nia, opo­wia­dał o swo­ich wnu­kach – o tym, ja­kie z nich szelmy, wier­ci­pięty, ja­kie pła­tają fi­gle i ja­kie wy­my­ślają za­bawy. Póź­niej za­czął się dzie­lić swo­imi ocze­ki­wa­niami: czego ocze­kuje od swo­jej pięk­nej córki i sil­nych jak dęby sy­nów, któ­rzy nie chcieli prze­jąć po nim rze­mio­sła kata. Wspo­mi­nał o nie­któ­rych wąt­pli­wych uchwa­łach rady miej­skiej. Po­wy­rze­kał, uśmie­cha­jąc się z wy­ro­zu­mia­ło­ścią, na wi­leń­ski za­kład go­spo­darki ko­mu­nal­nej, któ­rego od lat nie mógł się do­pro­sić o wy­sprzą­ta­nie piw­nic. Roz­ża­lił się. Nie mo­gąc przy­cią­gnąć uwagi władz, po­skar­żył się ca­rowi, jak w dzi­siej­szych cza­sach trudno ka­towi – mała wy­płata, po­ża­ło­wa­nia godna eme­ry­tura, a poza tym żad­nych świad­czeń so­cjal­nych. Zresztą już dawno z przy­jem­no­ścią wró­ciłby do Czech, gdzie po­ziom ży­cia jest o wiele wyż­szy. Nie­stety, w oj­czyź­nie nikt na niego nie czeka. A I lata nie te.

Piotr I cier­pli­wie słu­chał kata, jed­nak kiedy ten za­czął hek­sa­me­trem opie­wać prze­bu­dzoną przy­rodę Wi­leńsz­czy­zny, prze­rwał znie­cier­pli­wiony i za­pro­po­no­wał, aby jak naj­szyb­ciej wró­cić do te­matu. Škvo­recký jed­nak kon­ty­nu­ował, jakby nie usły­szał cara. Dzie­lił się z nim wier­szo­wa­nymi prze­my­śle­niami o toż­sa­mo­ści i zmie­nia­ją­cym się cza­sie. I o prze­strzeni. We­dług kata w piw­nicy czas nie­rzadko znika, a prze­strzeń, jakby była stra­chem, w mroku traci zna­cze­nie. Po­dob­nie zresztą jak wszystko inne – wy­so­kie ty­tuły, rze­kome za­sługi i zgro­ma­dzone skarby. Miał oka­zję prze­słu­chi­wać i ge­ne­ra­łów, i mar­szał­ków, a na­wet tor­tu­ro­wać kilku sa­mo­zwań­czych na­stęp­ców tronu. Wszy­scy oni, za­tra­ciw­szy tu po­czu­cie czasu i prze­strzeni, oka­zali się wiel­kimi mier­no­tami. Trudno uwie­rzyć, że przed tymi ża­ło­snymi ty­pami kie­dyś drżały całe ar­mie i kła­niały się im tłumy. Czło­wie­czeń­stwo… Li­tość…

Piotr I nie był skłonny słu­chać o czło­wie­czeń­stwie i współ­czu­ciu. Resztką sił zdo­by­wa­jąc się na uprzej­mość, po­pro­sił, aby za­pro­wa­dzić go do króla ubo­gich. Al­bo­wiem chce tego łaj­daka nie tylko zo­ba­czyć, ale i po­wie­dzieć mu kilka słów… ku pa­mięci. Škvo­recký, usły­szaw­szy prośbę cara Ro­sji, bar­dzo nie­chęt­nie pod­niósł się ze swego ta­bo­retu. Wziął do ręki świecę i po­pro­sił cara, aby po­szedł za nim.

Kiedy przy­szli do celi, w któ­rej za kra­tami trzy­mano króla ubo­gich, Piotr I się skrzy­wił. De­mon­stra­cyj­nie zde­gu­sto­wany, wy­cią­gnął chu­s­teczkę z mo­no­gra­mem. Za­sło­nił nią nos. Rze­czy­wi­ście, w celi pa­no­wał nie­zno­śny smród. Škvo­recký, który przed chwilą prze­kli­nał za­kład go­spo­darki ko­mu­nal­nej, nie kła­mał – wszę­dzie od­chody się­gały ko­lan, a w ro­gach stały ka­łuże. Do­brze, że car przy­szedł w dłu­gich bu­tach się­ga­ją­cych ud. Piotr I wlazł w gówno i za­czął się prze­dzie­rać bli­żej króla ubo­gich, który, po­wie­szony na me­ta­lo­wych ha­kach, po­ję­ku­jąc, dyn­dał pod stro­pem. Obok stał so­lid­nie zbity sto­lik. Na nim schlud­nie roz­ło­żono na­rzę­dzia ka­tow­skie: żmijkę hy­drau­liczną, cyr­kiel ma­soń­ski, ko­no­wal­skie szczypce, ko­wa­dło ko­wal­skie, piły sto­lar­skie, no­życe bla­char­skie, szy­dła szew­skie itd. W ogniu na wę­glach stało roz­pa­lone do czer­wo­no­ści że­lazko. O ściany oparte były dra­bina, młot i kosa.

Na po­czą­tek, jak na­ka­zy­wała nie­pi­sana tra­dy­cja pla­có­wek wię­zien­nych w Wiel­kim Księ­stwie Li­tew­skim, Škvo­recký po­bło­go­sła­wił króla ubo­gich po­grze­ba­czem. Po tym jak kil­ka­krot­nie we­soło za­je­chał go po lę­dź­wiach, prze­ka­zał po­grze­bacz Pio­trowi I, aby i on przy­wi­tał się z więź­niem. Piotr I za­mach­nął się i przy­wi­tał się na od­lew. Nie do­cze­kał się od­po­wie­dzi, przy­po­mniał więc jesz­cze raz, że już przy­szedł. Król ubo­gich za­sko­wy­tał. Był to znak, że wię­zień jest już go­towy na przy­ję­cie go­ści.

Człon­ko­wie rady miej­skiej pod­szep­nęli Škvo­recký’emu, aby roz­pra­wił się z kró­lem ubo­gich bez po­śpie­chu i po­ka­zał go­ściowi jak naj­szer­sze spek­trum sto­so­wa­nych w Wil­nie eg­ze­ku­cji. Sta­ru­szek za­pa­mię­tał to so­bie i był go­towy nie tylko za­de­mon­stro­wać ca­rowi Ro­sji naj­now­sze tech­niki rze­mio­sła ka­tow­skiego, ale i od­sło­nić przed nim cały dra­mat fi­zycz­nego i du­cho­wego upadku czło­wieka.

Z po­czątku Škvo­recký przy­sta­wił dra­binę, wspiął się na nią i na roz­grzewkę pod­pra­żył że­laz­kiem brzuch króla ubo­gich oraz kil­ka­krot­nie prze­je­chał nim po jego klatce pier­sio­wej. Kiedy tor­tu­ro­wany po­czuł cie­pło, za­czął ohyd­nie prze­kli­nać, wspo­mniał wy­ko­rzy­sty­wa­nie bie­doty przez wła­dze, usta­wione wy­bory do rady miej­skiej, ko­rup­cję i tym po­dobne rze­czy. Škvo­recký zszedł z dra­biny i, na­zy­wa­jąc to ane­ste­zją, kil­ka­krot­nie za­je­chał kró­lowi ubo­gich mło­tem w głowę, aby ten się uspo­koił i prze­stał sza­no­wa­nych lu­dzi na­zy­wać pe­de­ra­stami.

Kiedy król ubo­gich stra­cił przy­tom­ność, kat zdjął jego ciało z ha­ków. Upa­dło twa­rzą w nie­czy­sto­ści. Škvo­recký, nie cze­ka­jąc, aż tor­tu­ro­wany się ock­nie, jesz­cze raz pod­pra­żył króla. Tym ra­zem w po­śladki.

Kiedy wię­zień się obu­dził i za­czął ża­ło­śnie skom­leć, Škvo­recký po­sta­no­wił zro­bić mu ma­ni­cure. Ob­ciął palce oby­dwu rąk i wziął się za pe­di­cure. Kiedy skoń­czył, uro­czy­ście oznaj­mił ca­rowi, że te­raz roz­pocz­nie się praw­dziwa eg­ze­ku­cja, dla­tego je­śli car Ro­sji ma ważne py­ta­nia, może je za­dać bez skrę­po­wa­nia. I rze­czy­wi­ście, król ubo­gich po tak zwa­nych za­bie­gach upięk­sza­ją­cych wy­da­wał się o wiele roz­mow­niej­szy. Nie prze­kli­nał już or­dy­nar­nie, tylko ję­czał. Piotr I, ko­rzy­sta­jąc z oka­zji, za­py­tał króla ubo­gich, czy to ład­nie ob­ra­żać cara Ro­sji. Król ubo­gich od­po­wie­dział, że nie. Przy­znał, że się po­my­lił. Prze­pro­sił. Piotr I od­po­wie­dział mu na to, że car Ro­sji nie po­trze­buje prze­pro­sin od nie­chlu­jów i może je so­bie wsa­dzić w pewne miej­sce.

Kiedy Škvo­recký usły­szał słowo „wsa­dzić”, wziął ze stołu żmijkę hy­drau­liczną. We­soło ob­ra­ca­jąc jej rączką, prze­ka­zał na­rzę­dzie ca­rowi. Piotr I po­cząt­kowo nie ro­zu­miał, co ma zro­bić ze spi­ralką, jed­nak Škvo­recký ob­ja­śnił mu szcze­gó­łowo, jak działa to urzą­dze­nie, jak się nim po­słu­gi­wać i do czego służy. Na te słowa oczy Pio­tra I roz­bły­sły.

Nie­stety, za pierw­szym ra­zem ca­rowi nie udało się wkrę­cić żmijki. Nie po­wio­dło się rów­nież za dru­gim. Jed­nak za trze­cim żmijka lekko wsu­nęła się w od­byt króla ubo­gich, który Škvo­recký na­zy­wał wej­ściem we­lcome.

Król ubo­gich, ze­tknąw­szy się oko w oko z dzi­kim zwie­rzem, za­czął wrzesz­czeć nie­swoim gło­sem. Wzy­wał Boga i or­gany ści­ga­nia, bła­gał, aby wy­cią­gnąć wście­kłą żmiję, przy­się­gał, że od tej chwili bę­dzie po­rządny, wierny i uprzejmy, może na­wet roz­pocz­nie stu­dia na uni­wer­sy­te­cie. Sły­sząc te pu­ste obiet­nice, Piotr I z jesz­cze więk­szym za­pa­łem wkrę­cał żmijkę, po­zwa­la­jąc, aby ze wszyst­kich stron po­znała we­wnętrzny świat króla ubo­gich.

Kiedy żmijka prze­szła – jak u Dan­tego – przez wszyst­kie kręgi pie­kła i wy­szła kró­lowi ubo­gich przez gar­dło, Škvo­recký pod­su­nął mied­nicę z po­my­jami, aby po po­dróży oprzy­tom­niał nie tylko tu­ry­sta, ale i tor­tu­ro­wany. I rze­czy­wi­ście, kiedy król ubo­gich po­chłep­tał tro­chę jak zwie­rzę, znów był rzeźwy. Tylko, nie­stety, nie mógł mó­wić. Na wszyst­kie py­ta­nia Pio­tra I od­po­wia­dał te­raz mil­cze­niem. Cza­sem je­dy­nie mru­gał.

Škvo­recký, kiedy zo­ba­czył, że car Ro­sji spo­cił się mocno przy tre­su­rze żmijki, za­pro­po­no­wał, że sam przy­woła zwie­rza z po­wro­tem. Wziął od cara rączkę i ob­ra­cał nią w prze­ciw­nym kie­runku. Żmijka znowu peł­zała ocho­czo. Kiedy po­ka­zała się jej głowa w kształ­cie haka, w zę­bach miała ja­kiś ka­wa­łek cia­sta, który Škvo­recký, po­ka­zaw­szy go ca­rowi, na­zwał złą du­szą bie­daka. We­dług kata te­raz można było przejść do na­stęp­nych za­bie­gów.

Škvo­recký zmiótł ręką na­rzę­dzia ze stołu ro­bo­czego i z wy­sił­kiem za­cią­gnął nań króla ubo­gich. Choć car Ro­sji był go­towy mu po­móc, sta­ru­szek uparł się, że to wy­łącz­nie jego praca i nie po­wie­rzy jej ni­komu in­nemu. Car, nie ma co ukry­wać, z przy­jem­no­ścią oglą­dał tak pro­fe­sjo­nalne po­dej­ście.

Kiedy król ubo­gich był już uło­żony i przy­wią­zany, Škvo­recký cof­nął się o krok i za­czął roz­my­ślać, spló­tł­szy ręce na klatce pier­sio­wej. Prze­krzy­wia­jąc głowę, brał coś pod roz­wagę. Po chwili, jakby usły­szał nieme py­ta­nie Pio­tra I, zdra­dził, co bu­dzi jego nie­po­kój. Waha się, po­nie­waż ist­nieje ja­koby kilka wa­rian­tów: ćwiar­to­wać ciało to­po­rem albo piłą. Poza tym można wy­ko­rzy­stać tech­nikę mie­szaną: nogi od­dzie­lić to­po­rem, a ręce piłą. Albo nogi piłą, a ręce to­po­rem. Albo nogę i rękę piłą, a całą resztę to­po­rem. Albo na­wet jedną rękę piłą, a nogi to­po­rem. Albo…

Car Ro­sji po za­po­zna­niu się ze wszyst­kimi moż­li­wo­ściami przy­znał Škvo­recký’emu, że chęt­niej wy­brałby piłę, po­nie­waż to­po­rem, jak się oba­wia, nie od­dzieli nogi za jed­nym ra­zem, a je­śli na­wet od­dzieli, to być może w złym miej­scu. Kiedy król ubo­gich usły­szał tę dys­ku­sję, za­pra­gnął, aby sprawa za­koń­czyła się jak naj­szyb­ciej, jed­nak ocze­ki­wa­nia ofiary nie in­te­re­so­wały cara ani kata.

Po trwa­ją­cej jesz­cze chwilę dys­ku­sji zgo­dzili się oby­dwaj, że car Ro­sji spró­buje od­dzie­lić rękę bie­daka za po­mocą to­pora, a je­śli mu się nie po­wie­dzie, to Škvo­recký do­koń­czy ro­botę. Kat przy­siągł, że póź­niej ni­komu nie opo­wie o nie­po­wo­dze­niu cara.

Piotr I chwy­cił ka­tow­ski to­pór i się za­mach­nął. Jego cios nie był może do­sko­nały, ale za to celny. Król ubo­gich po­że­gnał się ze swoją ręką.

Wów­czas Pio­trowi I za­chciało się spró­bo­wać piły. Tu przy­dały się stare na­wyki, któ­rych na­był jako jesz­cze cał­kiem młody chło­pak, kiedy w stocz­niach Ni­der­lan­dów i An­glii uczył się rze­mio­sła cie­siel­skiego. Car wy­brał lewą nogę. Pi­ło­wał, po­mla­sku­jąc z za­do­wo­le­nia, co­raz bar­dziej się za­pa­mię­tu­jąc i raz po raz zdmu­chu­jąc opa­da­jące na oczy włosy. Pra­co­wał, by tak rzec, z wia­trem w ża­glach.

Po ukoń­cze­niu pracy Piotr I starł ręką pot z czoła. Był za­do­wo­lony z sie­bie. Zwłasz­cza kiedy Škvo­recký pod­niósł nogę, obej­rzał ją i po­chwa­lił cara, nie za­po­mniaw­szy do­dać, że ma on wro­dzony ta­lent ka­tow­ski. Kiedy Piotr I to usły­szał, po­pro­sił, aby po­dać mu to­pór. Przy­znał, że nie boi się wy­zwań, dla­tego weź­mie się za nogę króla ubo­gich. Nie­stety, tym ra­zem cios był wy­jąt­kowo nie­celny.

Po­smut­niały z po­wodu nie­po­wo­dze­nia Piotr I ci­snął to­po­rem o ścianę. Czuł się ohyd­nie – od głowy do stóp był usma­ro­wany od­cho­dami, opry­skany krwią, spo­cony i śmier­dzący. I choć Škvo­recký po­cie­szał cara, że nikt nie może ustrzec się przed nie­po­wo­dze­niami, to Piotr I ani my­ślał po­wta­rzać próby. Poza tym już go nie in­te­re­so­wało, kto, jak i gdzie po­wiesi króla ubo­gich. Przy­po­mniał sta­rusz­kowi o zło­żo­nej przez niego przy­się­dze, a wy­cho­dząc z piw­nicy za­py­tał, gdzie jest naj­bliż­sza łaź­nia, po­nie­waż te­raz ni­czego wię­cej nie pra­gnie, jak się umyć.

V. W łaźni pu­blicz­nej

Wilno od dawna sły­nęło z ob­fi­to­ści pry­wat­nych i pu­blicz­nych łaźni. Każdy sza­nu­jący się wielki książę, sa­mo­zwań­czy hra­bia albo nieco ob­ro­sły w piórka szlach­cic miał wła­sną łaź­nię. Naj­bliż­sza ra­tu­sza łaź­nia pu­bliczna stała na rogu ulic Troc­kiej i Kiej­dań­skiej. Za­ło­żony kilka wie­ków wcze­śniej przez do­mi­ni­ka­nów, ten przy­by­tek czy­sto­ści miał swoje tra­dy­cje i kul­ty­wo­wał spe­cy­ficzne oby­czaje. For­mal­nie pod­le­gał do­mi­ni­kań­skiemu tru­stowi miej­skiej go­spo­darki ko­mu­nal­nej i dzia­łał całą dobę, rów­nież w week­endy i święta. Przez dłu­gie lata łaź­nią kie­ro­wał czci­godny, choć zu­bo­żały po­to­mek li­tew­skiej szlachty Sier­giej Ku­ti­kow, któ­rego wszy­scy na­zy­wali wuj­kiem Sie­rożą. Łaź­nia ta nie mo­gła oczy­wi­ście się rów­nać ze sław­nymi łaź­niami tu­rec­kimi albo ter­mami im­pe­rium rzym­skiego. Ale była pa­rowa, a wodę do­star­czano ze źró­deł Win­gry.

We­dług zwy­czaju łaź­nię po­dzie­lono na dwa od­izo­lo­wane sek­tory – żeń­ski i mę­ski. Jako że wów­czas na Li­twie mało kto zaj­mo­wał się pra­wami dziecka i edu­ka­cją sek­su­alną, nie­mow­lęta i kil­ku­letni chłopcy ką­pali się nago z ta­tu­siami i Ich ko­le­gami, a dziew­czynki z ma­mu­siami, cio­ciami albo ob­cymi ba­bu­niami. Oczy­wi­ście cza­sami do­cho­dziło do sy­tu­acji ku­rio­zal­nych. Jak wtedy na przy­kład, kiedy chłop kró­lew­ski Piotr Rud­nicki, który przy­był z pro­win­cjo­nal­nego Pa­je­wo­nia na wi­leń­skie Ka­ziuki, przy­pro­wa­dził do czę­ści mę­skiej nie tylko kilka doj­rza­łych có­rek są­siada, ale rów­nież kil­ka­na­ście dziew­cząt wąt­pli­wej re­pu­ta­cji, po­zna­nych w oko­li­cach dworca i za­pro­szo­nych do tej świą­tyni hi­gieny. Skan­dal ten był jed­nak wy­jąt­ko­wym przy­pad­kiem. Wbrew temu, co mó­wiły złe ję­zyki, w łaźni za­wsze prze­strze­gano norm mo­ral­nych.

Pio­tra I po­wi­tał w łaźni wu­jek Sie­roża, który sie­dział za kratą okienka ka­so­wego. Nie po­znał cara i pró­bo­wał wci­snąć klien­towi mie­sięczny abo­na­ment z rze­komą zniżką, jed­nak spo­tkał się z od­mową. Piotr I ku­pił za kilka gro­szy bi­let jed­no­ra­zowy, do­stał ręcz­nik, bla­szaną mi­skę i wszedł do przed­sionka. Stały tu szafki na ubra­nia i rze­czy oso­bi­ste. Wszyst­kie były za­jęte i car mu­siał długo cze­kać, aż je­den z go­ści skoń­czy się myć. Po go­dzi­nie czy na­wet kilku car wresz­cie otrzy­mał szafkę z nu­me­rem 145. Ro­ze­brał się szybko i ru­szył w głąb przy­bytku.

W łaźni pa­no­wał tłok. Na ław­kach jak na grzę­dach grzali się za­nu­rzeni w pa­rze Ogiń­scy, Pla­te­ro­wie, Gie­droy­cio­wie, Ra­dzi­wił­ło­wie, Chod­kie­wi­czo­wie, Pa­co­wie, a na­wet Sa­pie­ho­wie z ko­le­gami. Przy­glą­da­jąc się uważ­niej, można było do­strzec nie tylko nie­któ­rych człon­ków rady miej­skiej, ale rów­nież rze­mieśl­ni­ków. Za­żar­cie pra­żyli się tu­taj przed­sta­wi­ciel sław­nej w Wil­nie dy­na­stii szkla­rzy Ju­stas Pa­lec­kis ze swo­imi cze­lad­ni­kami, ju­bi­ler Mau­rycy Bin­gel, szewc Ter­lecki, ko­mi­niarz Sa­sza i wielu in­nych. Za­tro­skani o hi­gienę swo­ich ciał, na­wet nie za­uwa­żyli, że za­wi­tał do nich car. Być może wła­śnie dla­tego ża­den z nich nie wpadł na to, aby po­su­nąć się i zwol­nić mu miej­sce. Piotr I, nie wie­dząc, gdzie po­sa­dzić ty­łek, skrom­nie przy­cup­nął obok ka­mieni. Na dole było chłod­niej niż pod su­fi­tem, gdzie na gór­nej ławce le­żał z jaj­kami na wierz­chu bar­dzo po­pu­larny w Wil­nie kra­wiec Jó­zek.

Kiedy Piotr I za­czął się po­cić i du­sić, szklarz Pa­lec­kis uznał, że jest za mało pary. Któ­ryś z Pa­ców chlu­snął wodą na ka­mie­nie. Jó­zek jęk­nął. Ale nie z po­wodu go­rąca – szewc Ter­lecki ro­bił mu ma­saż stóp. Piotr I ro­zej­rzał się wo­kół. Kiedy para się roz­pro­szyła, zo­ba­czył, że wszy­scy się tu ma­sują. Wy­god­nie uło­żeni Chod­kie­wi­czo­wie ma­so­wali Ra­dzi­wił­łów. Pa­co­wie – Gie­droy­ciów i człon­ków rady miej­skiej. A Sa­pie­ho­wie – so­jusz­nicy króla Szwe­cji Ka­rola XII – ma­so­wali się na­wza­jem jak kró­liki.

Kiedy Piotr I zo­ba­czył tyle god­nych na­śla­do­wa­nia przy­kła­dów, na­brał ochoty, aby i jego ktoś po­ma­so­wał. Nie trzeba było długo się pro­sić. Do ma­so­wa­nia cara za­pa­lił się ko­mi­niarz Sa­sza, który sie­dział w kucki obok. Był to młody chło­piec o bu­dzą­cych za­zdrość mą­drych oczach i pięk­nym ciele. Tro­chę se­ple­nił i się ją­kał, ale te nie­do­statki nie prze­szko­dziły Pio­trowi I w na­wią­za­niu z nim przy­ja­ciel­skich sto­sun­ków.

Na po­czą­tek Sa­sza sta­ran­nie wy­ma­so­wał po­śladki cara Ro­sji. Po­tem prze­wró­cił go na plecy i wy­ma­so­wał całą resztę. Piotr I był wnie­bo­wzięty. Po­pro­sił o po­wtó­reczkę. Jed­nak za­le­d­wie Sa­sza bar­dzo de­li­kat­nie pac­nął go w pę­pek, otwarły się drzwi łaźni. Po­ka­zała się w nich za­tro­skana głowa wujka Sie­roży. Dy­rek­tor łaźni wgra­mo­lił się do środka i za­czął się roz­glą­dać, jakby cze­goś szu­kał. I rze­czy­wi­ście, kiedy zo­ba­czył sto­ją­cego na czwo­raka Pio­tra I, na oczach wszyst­kich za­czął do niego wo­łać, że je­śli klient chce pro­dli­wat’2, to musi za­pła­cić za ko­lejny bi­let albo niech za­biera się stąd w chuj, bo to nie Ca­ri­tas czy ja­kaś inna prze­klęta in­sty­tu­cja cha­ry­ta­tywna.

Ca­rowi Ro­sji taka fa­mi­liar­ność wujka Sie­roży wy­dała się ob­raź­liwa, ale w łaźni wszy­scy byli nadzy, a więc równi so­bie. Nie wda­jąc się w bez­sen­sowne dys­ku­sje o urzę­dach, za­słu­gach i ty­tu­łach pań­stwo­wych, Piotr I obie­cał: budu pro­dli­wat’. Kiedy wu­jek Sie­roża to usły­szał, wy­biegł po bi­let.

Ko­mi­niarz Sa­sza wró­cił do prze­rwa­nego ma­sażu. Był wprawny i bar­dzo uta­len­to­wany. Pra­co­wał bez my­dła. W pew­nej chwili Piotr I bez­wied­nie za­padł w drzemkę. Kiedy otwo­rzył oczy, już nie stał na czwo­raka. Le­żał wy­god­nie roz­cią­gnięty na gór­nej ławce. Te­raz ma­so­wał go, po­stę­ku­jąc, szewc Jó­zek. W ko­lejce przy ka­mie­niach cze­kali w sze­regu Ra­dzi­wił­ło­wie, Ogiń­scy, Chod­kie­wi­czo­wie i pa­lący się z nie­cier­pli­wo­ści Sa­pie­ho­wie z ko­le­gami. Jako ostatni w tej kom­pa­nii stali bi­skup Gie­droyć, cze­lad­nicy Pa­lec­kisa i ju­bi­ler Bin­gel.

Kiedy wy­ko­ny­wa­nia za­biegu pod­jął się któ­ryś z Pa­ców, w łaźni znów po­ja­wił się wu­jek Sie­roża. Na drew­nia­nym li­czy­dle po­ka­zy­wał ca­rowi, ile obec­nie wy­nosi jego dług. Piotr I, nie chcąc prze­ry­wać so­bie przy­jem­no­ści, obie­cał, że za wszystko na­prawdę za­płaci. Do tego je­śli nie jest jesz­cze za późno, chęt­nie na­bę­dzie rów­nież roczny abo­na­ment z obie­caną zniżką. I niech Sie­roża mu wię­cej nie za­wraca głowy. Wu­jek Sie­roża wy­ja­śnił, że pro­mo­cja skoń­czyła się już dawno. Je­śli za­tem car Ro­sji chce abo­na­ment, niech płaci całą cenę. Piotr I się zgo­dził. Na­wet za­ofe­ro­wał do­ło­żyć dru­gie tyle, je­śli Sie­roża za­ła­twi piwo.

Piotr I przy­jem­nie spę­dzał czas w łaźni. Wszech­stron­nie za­po­znany z dziar­skim to­wa­rzy­stwem, czuł się po ma­sażu nie tylko czy­sty i nie­ska­zi­telny, ale i wolny – wy­zwo­lony z feu­dal­nych prze­są­dów, jakby od­na­lazł ja­sną stronę ta­jo­nej toż­sa­mo­ści. Za­po­mniał o tro­skach zwią­za­nych z wojną pół­nocną i po­zwo­lił cza­sowi pły­nąć swo­bod­nym, nie­uzna­ją­cym ba­rier nur­tem.

VI. Po­wrót Pio­tra I do co­dzien­no­ści

Sły­nący z prze­bie­gło­ści wu­jek Sie­roża po pew­nym cza­sie zro­zu­miał, że w kie­ro­wa­nej przez niego łaźni używa ży­cia car Ro­sji – i po­sta­no­wił na tym za­ro­bić. Wy­ko­rzy­stu­jąc kon­takty do­mi­ni­ka­nów, roz­pu­ścił po mie­ście plotkę, że każdy, kto wy­łoży sym­bo­liczną sumkę, może przyjść do łaźni i na wła­sne oczy zo­ba­czyć, co wy­czy­nia w niej ten ol­brzym. Cie­kaw­skich, rze­czy­wi­ście, nie za­bra­kło. Po za­pła­ce­niu gro­sza miesz­kańcy i go­ście Wilna, nie­za­leż­nie od płci, wieku, re­li­gii, na­ro­do­wo­ści i po­zy­cji spo­łecz­nej, za­częli tłum­nie gro­ma­dzić się przy wy­ku­tej na­prędce w ścia­nie dziu­rze, aby zo­ba­czyć cał­ko­wi­cie na­giego cara Ro­sji z wszyst­kimi na­rzę­dziami do prze­dłu­że­nia dy­na­stii Ro­ma­no­wów.

Kiedy o ta­kiej moż­li­wo­ści usły­szeli wo­je­woda po­łocki Do­mi­nik Mi­chał Słuszka i jego żona Kon­stan­cja, przy­gnali z An­to­kola, aby zer­k­nąć przez dziurę. To, co zo­ba­czyli, nie mie­ściło się w żad­nych ra­mach przy­zwo­ito­ści. Słuszka się roz­zło­ścił, a jego żona mu­siała łyk­nąć leki uspo­ka­ja­jące, za które wów­czas słu­żył ko­rzeń wa­le­riany. Trzeba było jak naj­szyb­ciej ra­to­wać cara.

Słusz­kowa, gdy tylko od­zy­skała mowę, nie zwa­ża­jąc na groźby i pro­te­sty wujka Sie­roży, ni­czym or­kan wdarła się do mę­skiej łaźni. Za­stała Pio­tra I w nie­przy­zwo­itej po­zy­cji z miej­skim la­tar­ni­kiem Sta­siem i za­częła go za­wsty­dzać. Jed­nak mo­rały Kon­stan­cji nie ob­cho­dziły cara Ro­sji. Na­mięt­nie po­stę­ku­jąc, nie zwra­cał na nią z po­czątku uwagi, a póź­niej za­czął bez­czel­nie się od­ci­nać. Szu­ka­jąc uspra­wie­dli­wie­nia, mam­ro­tał coś o wol­no­ści, po­koju i mi­ło­ści. Do­wo­dził, że każdy czło­wiek ma prawo do by­cia, kim chce. Poza tym mó­wił, że do­piero te­raz od­na­lazł sa­mego sie­bie. Jed­nak Słusz­kowa, która sły­nęła na całe księ­stwo ze swo­jej za­wzię­to­ści, my­ślała ina­czej. Za­częła cier­pli­wie wy­ja­śniać, że ta­kie za­cho­wa­nie go­dzi w jego rze­tel­ność – już drugi ty­dzień wszy­scy go szu­kają. Słuszka ja­koby ob­szedł wszyst­kie po­ste­runki, szpi­tale i kost­nice. Po­nadto Pio­tra I czeka nad­zwy­czajna wy­cieczka po Wil­nie, pod­czas któ­rej zo­ba­czy na­prawdę nie­spo­ty­kane rze­czy. Póź­niej, we­dług pro­gramu ofi­cjal­nej wi­zyty, ma od­wie­dzić aka­de­mię je­zu­icką, gdzie obej­rzy eg­za­miny i wy­słu­cha dys­puty w try­bu­nale naj­wyż­szym. Car Ro­sji od­po­wie­dział, że kła­dzie la­skę na wszyst­kie te obo­wiąz­kowe punkty – wy­cieczki, eg­za­miny i głu­pie dys­puty. Niech je so­bie wsa­dzi. W łaźni jest mu bo­wiem do­brze, przy­tul­nie i cie­pło, dla­tego się stąd nie ru­szy. Słusz­kowa nie od­pu­ściła. Przy­po­mniała ca­rowi, że sie­dze­nie w łaźni ca­łymi ty­go­dniami jest szko­dliwe dla zdro­wia, zwłasz­cza dla serca. Może to do­pro­wa­dzić do za­wału albo, nie daj Boże, do udaru mó­zgu, w przy­padku któ­rego car Ro­sji sta­nie się po­ża­ło­wa­nia god­nym wa­rzy­wem. Piotr I od­pa­lił na to, że ni­gdy nie sta­nie się wa­rzy­wem. Słusz­kowa w od­po­wie­dzi za­częła się te­atral­nie śmiać. Za­pro­po­no­wała, aby car spoj­rzał te­raz na sie­bie z boku. Piotr I nie zro­zu­miał jej alu­zji.

Po­mimo wszystko po dłu­gich na­mo­wach Kon­stan­cji, do któ­rych przy­łą­czył się wo­je­woda po­łocki, udało się ja­koś ubła­gać cara, aby wy­szedł z łaźni. Kiedy szedł w stronę aka­de­mii je­zu­itów, całą drogę ka­pry­sił jak dziecko. Kil­ka­krot­nie za­wra­cał i pró­bo­wał biec z po­wro­tem. Gdyby nie pewna ręka Do­mi­nika Mi­chała i po­sta­no­wie­nie Słusz­ko­wej, Piotr I nie do­szedłby do świą­tyni na­uki, gdzie cze­kał na niego Mar­cin Go­deb­ski ze spo­łecz­no­ścią aka­de­micką usta­wioną w sze­regi.

Śro­do­wi­sko aka­de­mic­kie od­dzia­łało na cara usy­pia­jąco. Ni czorta nie ro­zu­mie­jąc z tego, co plotą ci pro­fe­so­ro­wie w suk­niach ze swo­ich wy­so­kich ka­tedr, Piotr I wy­łą­czył się już po pierw­szych zda­niach i zwie­siw­szy głowę, me­lo­dyj­nie za­chra­pał. Nie­wąt­pli­wie śnił o łaźni pu­blicz­nej. Sie­dział tam, za­nu­rzyw­szy nogi w me­ta­lo­wej mi­sce, oto­czony przez ko­mi­nia­rza Sa­szę, szewca Józka i la­tar­nika Sta­sia. Chłopcy, po­krzy­ku­jąc, ła­sko­tali cara Ro­sji w pę­pek, a on, od­po­wia­da­jąc żar­tami na żarty, ko­kie­to­wał ich uszczyp­nię­ciami.

Kiedy się obu­dził i zro­zu­miał, że sie­dzi w je­zu­ic­kiej aka­de­mii, a nie w łaźni, Piotr I po­smut­niał. Po jego po­liczku po­to­czyła się łza. Car Ro­sji, z na­tury wraż­liwy, za­czął pła­kać. Wkrótce roz­be­czał się na głos i na do­bre roz­sz­lo­chał. Kon­stan­cja, wi­dząc du­chową udrękę cara, nie mo­gła po­zo­stać obo­jętna. Prze­pro­siła wszyst­kich mil­cząco i wy­pro­wa­dziła Pio­tra I na ze­wnątrz. Po­sa­dziła go pod brzózką na dzie­dzińcu Sar­biew­skiego i po­zwo­liła mu się wy­pła­kać.

Kon­stan­cja Słuszka, wi­dząc, że Piotr I musi od­zy­skać spo­kój du­cha, po­sta­no­wiła dzia­łać. Nie zwa­ża­jąc na wy­kręty, za­cią­gnęła za­łza­wio­nego cara do cer­kwi za­konu św. Du­cha. Po­sta­wiła go przed iko­no­sta­sem i ka­zała my­śleć o wiecz­no­ści, grze­chach śmier­tel­nych i In­nych istot­nych rze­czach. Na wi­dok ikon car się uspo­koił. Zro­biło mu się wstyd, kiedy na­gle przy­po­mniał so­bie męki Je­zusa. Do­prawdy, ile wart jest żal cara Ro­sji po po­zo­sta­wio­nym w łaźni Sta­siu w po­rów­na­niu z pie­kłem, ja­kie mu­siał wy­cier­pieć na Gol­go­cie Od­ku­pi­ciel Grze­chów. Na myśl o tym Piotr I za­czął że­gnać się zna­kiem krzyża i uni­że­nie kła­niać. Padł na ko­lana i kil­ka­krot­nie ude­rzył czo­łem w po­sadzkę. Jakby tego było mało, wal­nął się pię­ścią w pod­bró­dek. Kop­nął się ko­la­nem w klatkę pier­siową. Za­czął dłońmi chło­stać po­liczki.

Piotr I za­pa­mię­tał się w tym pro­ce­de­rze i nie mógł prze­stać. Kon­stan­cja, wi­dząc jego rękę zwró­coną prze­ciwko sa­memu so­bie, wy­stra­szyła się nie na żarty. Bo­jąc się, że Piotr I – nie daj Boże! – zrobi so­bie krzywdę, chwy­ciła jego ręce i wło­żyła w nie pło­nącą świeczkę. W ob­li­czu świa­tła car się uspo­koił. Na­gle zmie­nił się jego na­strój i te­raz smut­nym spoj­rze­niem ob­ser­wo­wał pło­myk. Jego twarz wy­peł­niały li­ryzm i wraż­li­wość, wręcz pro­sił się o mat­czyną tro­skli­wość i do­bre słowo. Kiedy Kon­stan­cja to za­uwa­żyła, za­częła mó­wić.

Z po­czątku Słusz­kowa mó­wiła alu­zjami. Spo­koj­nym gło­sem opo­wia­dała ca­rowi o wa­row­nych wzgó­rzach, kur­ha­nach, trój­po­dziale ziemi, nie­wol­nic­twie i feu­da­li­zmie. O pańsz­czyź­nie, czyn­szu i dzie­się­ci­nie. Po­tem wspo­mniała o ko­mi­sji ję­zy­ko­wej, ja­kichś bez­dro­żach toż­sa­mo­ści, wy­zwa­niach re­li­gij­nych, błę­dach sa­mo­okre­śle­nia, lu­kach w sa­mo­świa­do­mo­ści i bra­kach w wy­kształ­ce­niu. Mó­wiła długo, bar­dzo mą­drze i su­ge­styw­nie. Car, choć nie­wiele ro­zu­miał, słu­chał Słusz­ko­wej z przy­jem­no­ścią. Kiedy przyj­rzał się jej po­kry­tej pu­drem twa­rzy, ży­wym oczom i nie­za­my­ka­ją­cym się ustom, po­my­ślał na­wet w pew­nej chwili, że gdyby nie po­zo­sta­wieni w łaźni Sta­szek i Jó­zek, z chę­cią za­pro­siłby tę za­mężną ko­bietę na ro­man­tyczną randkę.

Piotr I nie słu­chał już Słusz­ko­wej. Tylko na nią pa­trzył. Po­woli w jego pa­mięci roz­pra­szały się syl­wetka Sa­szy, za­wil­go­cony abo­na­ment dy­rek­tora łaźni wujka Sie­roży, de­li­katne ręce Ogiń­skich, po­tężne fi­gury Gie­droy­ciów, wład­cze ru­chy Chod­kie­wi­czów i ka­mienne uda Pla­te­rów. Na­gle Piotr I uświa­do­mił so­bie, że Kon­stan­cja ko­lejny raz wspo­mina imię wiel­kiego księ­cia li­tew­skiego Ol­gierda. Jakby na­gle obu­dzony, znowu słu­chał głosu Słusz­ko­wej, która opo­wia­dała bajkę o za­mor­do­wa­nych przez Ol­gierda jego wła­snych dwo­rza­nach – pra­wo­sław­nych mę­czen­ni­kach An­to­nim, Ja­nie i Eu­sta­chym. Leżą wła­śnie tu­taj. Po­ga­nie, któ­rzy stali się chrze­ści­jań­skimi świę­tymi: bra­cia Ku­miec i Nie­żyło oraz ich ku­zyn Kru­glec. Umę­czeni przez Ol­gierda ze szcze­gól­nym okru­cień­stwem, a po­tem po­wie­szeni.

Po wy­słu­cha­niu tej hi­sto­rii Piotr I do­stał ataku szału. Choć wy­cho­wany w du­chu eu­ro­pej­skim, za­czął mio­tać się po cer­kwi, tu­pał i wy­gra­żał pię­ściami. Kiedy się uspo­koił, nie mógł po­jąć, jak syn Gie­dy­mina, książę Ol­gierd, który żył w cen­trum Eu­ropy i wy­bu­do­wał w Wil­nie So­bór Prze­czy­stej Bo­gu­ro­dzicy dla swo­jej uko­cha­nej żony, mógł po­stą­pić tak okrut­nie ze swo­imi braćmi w wie­rze.

Car Ro­sji prze­że­gnał się bo­go­boj­nie, po­kło­nił przed wi­szącą tu ikoną ze świę­tymi i znowu za­mie­rzał la­men­to­wać, ale Kon­stan­cja Słuszka, za­po­bie­ga­jąc za­czy­na­ją­cej się hi­ste­rii, za­pro­po­no­wała mu, aby obej­rzał mu­mie mę­czen­ni­ków, a na­wet je do­tknął, je­śli bę­dzie miał ta­kie ży­cze­nie.

Po pod­nie­sie­niu wieka sar­ko­fagu car nie­śmiało do­tknął świę­tego An­to­niego. Był mile zdzi­wiony. Brat zmar­łego, święty Jan, rów­nież nie roz­cza­ro­wał mo­nar­chy. Po­dob­nie ich ku­zyn Eu­sta­chy, zwany Kru­gle­cem. Wszyst­kie trzy ciała były do­sko­nale za­cho­wane. Po pod­nie­sie­niu wiek Piotr I uj­rzał mię­śnie, ścię­gna, skórę, pa­znok­cie i włosy Li­twi­nów utrzy­mane w za­dzi­wia­jąco do­brym sta­nie. Słusz­kowa wy­ja­śniła za­chwy­co­nemu Pio­trowi I, że to praw­dziwy cud, któ­rego nie zdoła wy­ja­śnić na­wet sek­cja zwłok. Ca­rem za­wład­nęła cie­ka­wość. Po­pro­sił, aby Słusz­kowa po­ka­zała mu jesz­cze coś cie­ka­wego.

Kon­stan­cja opro­wa­dzała Pio­tra I po pra­wo­sław­nych cer­kwiach, żeby było mu przy­jem­nie i aby wy­ro­bił so­bie jak naj­bar­dziej przy­chylną opi­nię o Wil­nie. Za każ­dym ra­zem, kiedy gdzieś na ho­ry­zon­cie wy­ra­stał ko­ściół albo, ucho­waj Boże, sy­na­goga, świa­do­mie kie­ro­wała jego spoj­rze­nie w Inną stronę.

Piotr I był za­do­wo­lony, wi­dząc po dro­dze tylko ko­puły cer­kwi. Za­trzy­mał się na krótko przy cer­kwi Prze­nie­sie­nia Re­li­kwii św. Mi­ko­łaja Cu­do­twórcy i szcze­rze się nią za­chwy­cił. Kil­ka­krot­nie ob­szedł na ko­la­nach, ry­jąc no­sem zie­mię, cer­kiew Piat­nicką. Kiedy przy­po­mniał so­bie hi­sto­rię opo­wie­dzianą przez Słusz­kową, znowu nie mógł nad sobą za­pa­no­wać i za­czął się dra­ma­tycz­nie go­rącz­ko­wać. Władca ni­jak nie mógł po­jąć, dla­czego oby­dwie cer­kwie zbu­do­wano za po­zwo­le­niem mor­dercy pra­wo­sław­nych Ol­gierda. Pierw­szą dla jego dru­giej żony, a drugą dla pierw­szej mał­żonki. To ja­kaś schi­zo­fre­nia, po­wta­rzał w my­ślach Piotr I. Swo­ich pra­wo­sław­nych mor­do­wał, a sta­wiał cer­kwie ba­bom, które tra­fiły do po­gan. Sło­wem, nie na­dą­żysz za tymi la­bu­sami3.

Kiedy po obej­ściu wszyst­kich wi­leń­skich cer­kwi Piotr I wspiął się na Górę Gie­dy­mina, ca­łym ser­cem nie­na­wi­dził wiel­kiego księ­cia Ol­gierda. Wstrzą­śnięty przez za­bój­stwa swo­ich braci w wie­rze, stał na wzgó­rzu odu­rzony ich męką, go­towy – gdy tylko nada­rzy się oka­zja – ze­mścić się za wy­rzą­dzoną krzywdę nie tylko na nie­win­nych, ale też na ich re­li­gii.

Piotr I ze zło­ścią po­pa­try­wał na mia­sto, które nie obro­niło pra­wo­sław­nych. Z góry Wilno wy­dało mu się ogrom­nym po­lem ce­buli. Nie­stety, za­nie­dba­nym. Na dru­gim brzegu rzeki go­spo­da­ro­wała jego wie­lo­ty­sięczna ar­mia. Kiedy car Ro­sji zo­ba­czył, jak pieli ona cu­dze ogródki, po­czuł się, jakby był w Mo­skwie. Wszystko tu wy­da­wało się swoj­skie, od dawna znane i nie­zmier­nie miłe.

Pod­czas kiedy Piotr I za­chwy­cał się ko­pu­łami pra­wo­sław­nych cer­kwi, Kon­stan­cja opo­wia­dała le­gendę o śnie za­ło­ży­ciela mia­sta, wiel­kiego księ­cia Gie­dy­mina. Wspo­mniała nie­ska­lane po­gań­skie waj­de­lotki, po­gań­skiego ka­płana Liz­dejkę i wy­ją­cego na wzgó­rzu że­la­znego wilka. Wy­da­wało się, że car jej nie słu­cha, ale za­le­d­wie wy­po­wie­działa imię syna Gie­dy­mina Ol­gierda, znowu za­czął się wsłu­chi­wać.

Car Ro­sji do­wie­dział się od Słusz­ko­wej, że wielki książę Gie­dy­min miał wielu sy­nów. W jego drze­wie ge­ne­alo­gicz­nym był Lu­bart, Jaw­nuta, Mon­wid, Na­ry­munt, Ko­riat, a na­wet Kiej­stut – oj­ciec Wi­tolda Wiel­kiego. Car nad­sta­wił uszu. Za­czął do­py­ty­wać: czy cza­sem ten syn Kiej­stuta – Wi­told Wielki – nie wy­dał swo­jej je­dy­nej córki Zo­fii za wiel­kiego księ­cia mo­skiew­skiego Wa­syla I Dy­mi­tro­wi­cza? Kiedy uzy­skał od­po­wiedź twier­dzącą, słu­chał da­lej. Do­wie­dział się od Słusz­ko­wej, że córka Wi­tolda Wiel­kiego do­cze­kała się syna – Wa­syla II Śle­pego, któ­rego na­stępcą był Iwan III, a tego z ko­lei Wa­syl III. To bar­dzo za­cie­ka­wiło cara. Kiedy usły­szał, że Wa­syla III za­stą­pił Iwan IV, zwany Groź­nym, z ra­do­ści na­wet za­kla­skał. Nie po­zwo­lił Słusz­ko­wej mó­wić da­lej. Za­czął wy­mie­niać jak w pa­cie­rzu, że Alek­sego Mi­cha­ło­wi­cza zmie­nił Fio­dor III, póź­niej Iwan IV, a po­tem Piotr I, czyli on – peł­no­prawny car Ro­sji. Wo­bec tego wielki książę li­tew­ski Gie­dy­min – oj­ciec Kiej­stuta i dzia­dek Wi­tolda Wiel­kiego – jest bez­po­śred­nim przod­kiem wszyst­kich ca­rów Ro­sji. Nie­ważne, że we­dług li­nii żeń­skiej. Do­piero te­raz al­bo­wiem Piotr I ro­zu­mie, dla­czego na Li­twie czuje się jak w domu.

Kiedy Piotr I zdo­był te hi­sto­ryczne wia­do­mo­ści i od­na­lazł swoje praw­dziwe po­cho­dze­nie, na­gle po­czuł się Li­twi­nem. Na­brał chęci, aby od­zy­skać to, co mu się jako ca­rowi Ro­sji zgod­nie z pra­wem na­le­żało – nie tylko stare zie­mie Wiel­kiego Księ­stwa Li­tew­skiego, ale także jego lu­dzi i nie­ru­cho­mo­ści. Mało tego, Piotr I za­czął gło­śno ma­rzyć o ol­brzy­miej re­kom­pen­sa­cie, jaką prę­dzej czy póź­niej bę­dzie mu­siała za­pła­cić mu Pol­ska za bez­praw­nie za­warte z na­le­żącą do niego Li­twą umowy, ta­kie jak ta w Kre­wie czy Lu­bli­nie.

Kon­stan­cja przy­gry­zła wargi, sły­sząc te ma­ja­cze­nia Pio­tra I. Za­częła ża­ło­wać, że opo­wie­działa mu le­gendę o księ­ciu Gie­dy­mi­nie. Nie­stety było za późno, żeby coś zmie­nić.

Kiedy Piotr I ga­dał o ko­niecz­no­ści przy­wró­ce­nia hi­sto­rycz­nej spra­wie­dli­wo­ści, na Gó­rze Gie­dy­mina po­ja­wił się Do­mi­nik Mi­chał Słuszka. Za­py­tał cara, czy nie nu­dzi się w ru­inach zamku Gie­dy­mina, i otrzy­mał od­po­wiedź prze­czącą. Piotr I czuje się tu al­bo­wiem bar­dzo do­brze, po­nie­waż stoi na ziemi swo­ich uko­cha­nych przod­ków, gdzie każdy ka­myk jest mu drogi. Słuszka po­smut­niał. Ale nie od­pu­ścił. Za­py­tał, czy car bę­dzie długo tu stał, i za­pro­po­no­wał nie­winną roz­rywkę – wy­bi­ja­nie są­sia­dom okien o zmroku. Al­bo­wiem Sa­pie­ho­wie, zdrajcy i so­jusz­nicy Szwe­dów, wła­śnie ucie­kli z mia­sta. Ich pa­łac jest te­raz pu­sty. Wie­czo­rem można za­tem set­nie się uba­wić. Już dał roz­kaz swoim dwo­rza­nom, aby na­zbie­rali ka­mieni.

Kiedy car to usły­szał, nie po­tra­fił od­rzu­cić pro­po­zy­cji. Roz­bu­dzony gen li­tew­ski wręcz wo­łał te­raz do niego, aby za­szko­dzić są­sia­dowi. Nie­istotne, wła­snemu czy nie.

VII. Kró­lew­ski po­da­ru­nek

Piotr I spał słodko, zmę­czony chu­li­gań­skimi wy­bry­kami. Śnił o cel­nie rzu­co­nym ka­mie­niu i wy­bi­tych oknach Sa­pie­hów, a po­tem o swoim przodku, wiel­kim księ­ciu li­tew­skim Gie­dy­mi­nie, który pi­sał mu list do Mo­skwy. W li­ście tym Gie­dy­min za­pra­szał Pio­tra I do Wilna. Kra­so­mów­czo wa­bił i za­chę­cał swo­jego po­tomka, aby przy­był tu – pie­szo, ka­retą albo konno, nie­ważne – i za­miesz­kał na stałe. Nie sam, ale z liczną ar­mią ro­syj­ską, tre­no­wa­nymi niedź­wie­dziami, ma­triosz­kami i gładko ogo­lo­nymi bo­ja­rami. Gie­dy­min prze­ko­ny­wał, że znaj­dzie się tu miej­sce dla wszyst­kich: dla cze­bu­ra­szek i ko­ło­bo­ków, ko­ście­jów i Wa­niek Du­ra­ków, Wa­sy­lis, a na­wet dla wiel­kich paź­dzier­ni­ków.

Kon­stan­cja Słuszka już od pew­nego czasu bez­sku­tecz­nie bu­dziła cara Ro­sji. Roz­darła jego ulu­biony bę­ben, ude­rza­jąc w niego ze wszyst­kich stron. Do­brze, że pod łóż­kiem był za­pa­sowy. Po­ło­żyła go obok po­duszki i znowu bęb­niła, pró­bu­jąc ape­lo­wać do po­czu­cia obo­wiązku Pio­tra I, al­bo­wiem dzień wcze­śniej obie­cał on ge­ne­ra­łom, że bę­dzie uczest­ni­czył w po­ran­nej musz­trze. Nie­stety, na­wet to nie po­mo­gło. I do­piero kiedy znie­cier­pli­wiona Słusz­kowa krzyk­nęła, że do cara przy­byli go­ście, Piotr I otwo­rzył oczy.

Kiedy roz­warł po­wieki, zo­ba­czył Józka i Sta­sia. W no­gach łóżka stała prze­wią­zana czer­woną wstążką skrzy­nia. Car wy­sko­czył z łóżka, kiedy usły­szał, że czeka na niego nie­spo­dzianka. Nie­cier­pli­wie do­padł skrzyni i po roz­wią­za­niu wstęgi otwo­rzył ją. W środku sie­dział wsa­dzony do wa­zonu czar­no­skóry chło­piec. Miał mniej wię­cej dzie­sięć lat. Był śliczny. Miał krę­cone włosy. Wy­glą­dał na nieco wy­lęk­nio­nego.

Car chwy­cił chłopca pod pa­chy i wy­cią­gnął go. Uważ­nie obej­rzał go pod świa­tło. Ob­wą­chał. Po­obra­cał. Kiedy czo­chrał mu włosy, usły­szał, że to pre­zent. Chłopcy z łaźni zrzu­cili się, ile kto mógł, i ku­pili w skle­pie su­we­nir dla cara Ro­sji, żeby miał co wspo­mi­nać po po­wro­cie do domu.

Pod­czas gdy car oglą­dał chłopca, Jó­zek za­czął opo­wia­dać, że z po­czątku chcieli po­da­ro­wać Pio­trowi I ma­łego Wiet­nam­czyka albo mi­nia­tu­ro­wego Pig­meja, jed­nak nie było ich w skle­pach Akro­pol i Pa­no­rama. Można było, oczy­wi­ście, za­mó­wić „przez firmę”, jed­nak Wiet­nam­czyka przy­wieź­liby do­piero za mie­siąc, a na Pig­meja trzeba by było cze­kać co naj­mniej pół roku, po­nie­waż jest te­raz na nich duży po­pyt i zda­rzają się rzadko. Ko­mi­niarz Sa­sza pro­po­no­wał zresztą, aby wziąć z wi­tryny dla cara Eski­mosa z Ala­ski, ale ten był bez ro­do­wodu i do tego z de­fek­tami – w ogóle nie miał zę­bów. Dla­tego po na­ra­dzie chłopcy po­sta­no­wili ku­pić tego, któ­rego przy­wie­ziono wprost z Abi­sy­nii. Kon­sul­tant han­dlowy bar­dzo go bo­wiem chwa­lił i obie­cał, że nie bę­dzie z czar­no­skó­rym pro­ble­mów. Na dnie skrzyni jest gwa­ran­cja. Chłopca można zwró­cić w ciągu dwóch lat, je­śli to­war się nie spodoba albo ze­psuje pod­czas uży­cia.

Car, słu­cha­jąc Józka, zaj­rzał chłopcu do ust. Po­stu­kał w zęby, obej­rzał ję­zyk i gar­dło. Z za­cie­ka­wie­niem spraw­dzał uszy i Inne or­gany. Wtedy wtrą­cił się Sta­siek. Za­pew­niał, że chło­piec nie bę­dzie zły i że nie wy­li­nieje. Jest cał­ko­wi­cie zdrowy. Do gwa­ran­cji do­łą­czono jego do­ku­men­ta­cję me­dyczną. Cho­ro­wał on, jak wszyst­kie dzieci w jego wieku, na: odrę, ospę wietrzną, try­per, świnkę, ró­życzkę, ostre za­pa­le­nie krtani oraz lekką po­stać pie­lusz­ko­wego za­pa­le­nia skóry.

Car nad­sta­wił uszu. Za­czął jesz­cze uważ­niej oglą­dać swój pre­zent. Kiedy spraw­dzał mię­dzy pal­cami, Sta­siek za­czął uspo­ka­jać Pio­tra I, że nie musi bać się o świerzb, pa­so­żyty czy inne za­razki. Po­dobne eg­zem­pla­rze już nie pierw­szy rok ho­duje Ma­donna. Chłopca tego sa­mego po­cho­dze­nia miał Mi­chael Jack­son i Inne sławy tego świata. Poza tym dziś w Ho­ly­wood sze­rzy się moda, aby mieć ich o wiele wię­cej niż jed­nego czy dwóch.

Uspo­ko­jony Piotr I za­py­tał, czy dziecko ma imię. Nie, od­po­wie­dział Jó­zek. Chłop­czyk, jak wszyst­kie afry­kań­skie dzi­kusy, nie ma ani imie­nia, ani na­zwi­ska. Nie wie na­wet, kiedy się uro­dził i kim są jego ro­dzice. Ja­kiś Sie­rotka przy­wiózł go na Li­twę jesz­cze jako nie­mowlę. Nie­stety z po­wodu aler­gii nie mógł trzy­mać go ani w swoim dwo­rze, ani w kmie­ciej cha­cie. Od­dał go do przy­tułku. Kiedy roz­po­czął się tam re­mont, prze­nie­siono go do biura rze­czy zna­le­zio­nych. Póź­niej do an­ty­kwa­riatu. Po­tem do skle­pów: Akro­polu, Pa­no­ramy i Ozasa. Tu­taj bez mała dzie­sięć lat cze­kał, aż ktoś go kupi. Dy­rek­cja już stra­ciła na­dzieję. Chciała go de­por­to­wać.

Piotr I de­li­kat­nie przy­tu­lił chłopca do piersi. Kiedy po­czuł, że prze­stra­szony chło­piec drży, obie­cał, że nikt go ni­gdy nie de­por­tuje. Piotr I daje na to słowo ho­noru cara Ro­sji. Dziecko po­ło­żyło swoją kę­dzie­rzawą główkę na ra­mię cara, jakby ro­zu­miało jego słowa. Wes­tchnęło, błogo za­mknęło oczy i za­mru­czało jak ko­tek.

Pio­tra I, kiedy tak pie­ścił chłopca, za­lały uczu­cia ro­dzi­ciel­skie. Za przy­kła­dem kró­lo­wej es­trady Ma­donny po­sta­no­wił go usy­no­wić. Roz­ma­rzył się, że pod do­brą opieką i od­po­wied­nio wy­cho­wany być może sta­nie się on kie­dyś ge­ne­ra­łem albo sław­nym spe­cja­li­stą od for­ty­fi­ka­cji. Kiedy po­dzie­lił się swoim taj­nym ma­rze­niem ze Słusz­kami i zo­ba­czył na ich twa­rzach iro­niczne uśmie­chy, tym bar­dziej się za­wziął. Chcąc po­ka­zać, że jego za­miary nie są wy­ssane z palca, po­sta­no­wił na­tych­miast ochrzcić dziecko. Na­zwać go Abra­ha­mem, nadać mu – na po­hy­bel! – otcze­stwo od swo­jego imie­nia i dać na­zwi­sko sław­nego przy­wódcy Per­sów Han­ni­bala. Kiedy za­pa­lił się do tej idei, wy­dał roz­kaz, aby bez­zwłocz­nie urzą­dzić chrzest. Do tego celu wy­brał cer­kiew św. Pa­ra­skiewy Piąt­nicy, którą kil­ka­krot­nie ob­szedł na ko­la­nach i szcze­gó­łowo obej­rzał. Poza tym, we­dług cara, to miej­sce sym­bo­liczne. To tu­taj, w nie­gdy­siej­szej po­gań­skiej świą­tyni boga Ra­gu­tisa, nie raz mo­dlił się jego przo­dek Gie­dy­min, wielki książę li­tew­ski.

O Ile wszystko było ja­sne co do miej­sca, czasu i ojca chrzest­nego, o tyle kan­dy­da­tura ko­biety bu­dziła wąt­pli­wo­ści Pio­tra I. Słusz­kowa wy­obra­żała so­bie oczy­wi­ście, że to wła­śnie ona sta­nie się matką chrzestną. Jed­nak car Ro­sji miał inne wy­obra­że­nie. Nie chciał zra­nić Kon­stan­cji i za­zna­czył, że do­sko­nale pa­mięta, ile do­brego zro­biła ona dla cara, jed­nak z wiel­kim ża­lem nie po­wo­łał jej na funk­cję matki chrzest­nej. Kiedy zo­ba­czył, że ko­bieta po­smut­niała, przy­po­mniał jej, że jesz­cze całe ży­cie przed nią i dla­tego w przy­szło­ści do­czeka się nie­jed­nego chrze­śniaka. Słusz­kowa przy­gry­zła wargi, kiedy to usły­szała. Po jej po­liczku po­to­czyła się łza. Wów­czas Do­mi­nik Mi­chał Słuszka, wi­docz­nie chcąc osią­gnąć ja­kąś tajną ko­rzyść, za­pro­po­no­wał Pa­cównę. Piotr I ka­te­go­rycz­nie się temu sprze­ci­wił. Nie pa­so­wała mu żadna z Ogiń­skich, a na wspo­mnie­nie o bę­dą­cej już w po­waż­nym wieku Chod­kie­wi­czo­wej za­de­mon­stro­wał od­ruch wy­miotny. Wów­czas Słuszka od­wa­żył się – choć, we­dług niego, nie było to tra­dy­cyjne, ale za to ory­gi­nalne – za­pro­po­no­wać na matkę chrzestną sa­mego sie­bie. Ta myśl spodo­bała się Pio­trowi I. Jed­nak kiedy spoj­rzał na umę­czoną pi­jań­stwem twarz wo­je­wody po­łoc­kiego, nie owi­ja­jąc w ba­wełnę przy­znał, że z taką, za prze­pro­sze­niem, matką chrzestną, bę­dzie mu wstyd po­ja­wić się w cer­kwi. W ta­kim wy­padku chęt­niej wy­brałby Józka albo na­wet Sta­sia.

Sta­siek, kiedy usły­szał swoje imię, mo­men­tal­nie za­czął snuć nie­re­alne na­dzieje. Wy­obra­żał so­bie na­iw­nie, że kiedy sta­nie się matką chrzestną, po­wiążą go z ca­rem Ro­sji więzy po­kre­wień­stwa, a kiedy ten za­nie­może albo, nie daj Bóg, umrze, to przej­mie po nim wła­dzę. Wów­czas bę­dzie rzą­dził ca­łym bez­kre­sem Ro­sji i jej skar­bem, za­wo­juje Szwe­cję i Prusy. Na­kła­dzie Fran­cu­zom do tył­ków, prze­trze­pie Wło­chów, osku­bie Hisz­pa­nię, upo­ko­rzy Por­tu­ga­lię, a An­glię rzuci na czwo­raka. Nie­stety, speł­nie­nie nie było są­dzone tym ma­rze­niom, po­nie­waż spoj­rze­nie cara skie­ro­wało się na Józka.

Jó­zek, kiedy car o nim wspo­mniał, z po­czątku się wy­stra­szył, co po­my­śli o tym jego re­li­gijna matka i oj­ciec o wy­bu­cho­wym cha­rak­te­rze, kiedy jed­nak przy­po­mniał so­bie, że dąży do oświe­ce­nia, rów­nież się roz­ma­rzył.

Jó­zek po­strze­gał sie­bie jako bar­dzo tro­skliwą i ca­łym ser­cem od­daną no­wym obo­wiąz­kom matkę chrzestną. Swo­jego syna chrzest­nego Abra­hama Pio­tro­wi­cza Han­ni­bala wi­dział oto­czo­nego mi­ło­ścią i mat­czy­nym cie­płem. Jó­zek nie za­po­mniał też o ojcu chrzest­nym – Pio­trze ı. Za­wsze wie­czo­rem po po­wro­cie z pracy będą na niego cze­kały cie­płe kap­cie, wy­godna po­domka i smaczna, pa­ru­jąca w kuchni ko­la­cja. Car Ro­sji usią­dzie na ta­bo­re­cie przy stole i ude­rzy wi­del­cem w kie­li­szek. Wtedy Jó­zek wy­cią­gnie z lo­dówki ka­rafkę i na­leje wódki. Piotr I wy­pije i za­kąsi. A kiedy prze­trze już usta rę­ka­wem, chwyci Józka w ob­ję­cia i za­cznie go­rąco ca­ło­wać.

Piotr I pod­jął de­cy­zję, za­nim Jó­zek skoń­czył ma­rzyć. Ka­zał Słusz­ko­wej pro­sić go­ści, a Słuszce za­przę­gać ka­retę i wieźć go, jak ob­wie­ścił, na miej­sce chrztu, aby mógł wy­peł­nić swoją obiet­nicę.

Ku zdzi­wie­niu Słusz­ko­wej w cer­kwi Piat­nic­kiej ze­brali się tylko męż­czyźni. Wszy­scy byli wy­jąt­kowo czy­ści, ogo­leni i zdrowo za­ru­mie­nieni, po­nie­waż do­piero co przy­byli z łaźni. Wśród przed­sta­wi­cieli ary­sto­kra­cji i sław­nych ro­dów Wilna ra­mię w ra­mię tło­czyli się tu miej­scy ko­mi­nia­rze i szkla­rze, dru­ka­rze i szewcy, krawcy, mu­ra­rze, a na­wet kil­ka­dzie­siąt włó­czę­gów ze Śni­pi­szek i In­nych wi­leń­skich przed­mieść.