Przewodnik po historii literatury Tajwanu ebook

Polish edition copyright © by the National Museum of Taiwan Literature

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed, or transmitted in any form or by any means, including photocopying, recording, or other electronic or mechanical methods, without the prior written permission of the publisher, except in the case of brief quotations embodied in critical reviews and certain other noncommercial uses permitted by copyright law.

Łódź, wydanie I, 2023

Edited by National Museum of Taiwan Literature

Reviewed by Anna Rudakowska () and Yin-Huei Chen ()

Autor przekładu: Eryk Hajndrych

Kolacjonowanie: Su-chuan Chang ()

Redakcja: Ida Świerkocka

Korekta: Małgorzata Denys

Projekt graficzny i typograficzny: Monika Rawska

Na okładce wykorzystano fragment pracy Etana Pavavalunga „6_Me and You”.

© for cover graphic by Etan Pavavalung

This book results from the National Museum of Taiwan Literature’s “Promote Taiwan Literature to Poland” project, a “Literature from Taiwan (LiFT) Book Series” publication plan conducted by Dr. Fu-sheng Shih of the Soochow University, Taipei, Taiwan, and in collaboration with the Wydawnictwo Officyna, Poland.

Wydawnictwa Officyna s.c.

93-114 Łódź, ul. Przędzalniana 99

www.officyna.com.pl, [email protected]

ISBN 978-83-67948-00-5

Na zlecenie Woblink

woblink.com

plik przygotował Marcin Kośka

Rozdział 1

Wstęp

Od życia codziennego do gwiaździstego nieba

„Nie znam się na literaturze. Jest zbyt trudna”.

Wielu z nas myśli właśnie w ten sposób. Nie jest to jednak prawda. Nawet wybitni pisarze mają takie same relacje z pismem co zwykli ludzie. Ich twórczość ma swój początek w życiu.

Na samym początku ludzie pisali, aby „dokumentować” – zapisywać potrzeby codziennego życia oraz swoje myśli, tak by przekazać je innym. Dokładnie tak samo jak współczesny człowiek robi notatki na skrawkach papieru czy dzieli się swoimi przemyśleniami w mediach społecznościowych. Następnie odkryto, że w pisaniu zawarty jest element zabawy. To samo wydarzenie można opisać na wiele sposobów, można bawić się rytmem, zmieniać związki wyrazowe, tak aby uczynić tę samą treść jeszcze ciekawszą.

Dzięki temu podejściu pisanie nabrało wyrazu i zaczęło oddziaływać na czytelników. Niektórzy lubią poezję, inni wolą prozę, niektórzy preferują szczęśliwe zakończenia, a jeszcze inni są fanami tragicznych historii.

Poruszeni przez dzieło literackie, jesteśmy w stanie zmienić swój sposób myślenia i przemienić uczucia w działanie. Zupełnie tak samo jak niektóre przejmujące wydarzenia społeczne mogą sprawić, że decydujemy się przekazać datek pieniężny, oddać głos w wyborach czy wziąć udział w dyskusji.

Wraz z postępem historii ludzie gromadzą coraz większą liczbę utworów literackich, a te, które przetrwały próbę czasu, zostają przekazane kolejnym pokoleniom – i w taki sposób formuje się zbiorowa pamięć całego społeczeństwa.

Każde nowe pokolenie pisarzy, bazując na zbiorowej pamięci, tworzy nowe, kreatywne utwory, które wzbogacają pamięć ludzkości. Taką bazę pamięci możemy nazwać historią literatury. W naturalny sposób bazę pamięci należącą do Tajwanu nazwiemy więc historią literatury tajwańskiej.

Imiona tych autorów i ich dzieła są właśnie najjaśniejszymi gwiazdami tajwańskiej literatury.

Nasza książka w jedenastu tematach pozwoli czytelnikom w prosty sposób poznać historię literatury tajwańskiej. Pracując nad kolejnymi rozdziałami, korzystano z wiedzy dostępnej na stałej ekspozycji Narodowego Muzeum Literatury Tajwańskiej, choć starano się ją rozszerzyć także o dodatkowe informacje. Nasza książka bierze swój początek w życiu codziennym Tajwańczyków i właśnie z tej perspektywy pozwala czytelnikowi spojrzeć na rozgwieżdżone niebo tajwańskiej literatury.

Tajwańska literatura jest zdecydowanie bogatsza, niż wielu sądzi. Składają się na nią różne style języka chińskiego, japońskiego, tajwańskiego, hakka oraz języków tajwańskiej ludności autochtonicznej. Zawiera teksty zapisywane alfabetem łacińskim oraz te pisane logograficznym pismem chińskim, a nawet utwory przekazywane drogą ustną, których nie zaliczamy do literatury pisanej. Literatura tajwańska formowała się pod wpływem różnorakich tendencji literackich napływających z Europy, Ameryki, Japonii i innych krajów Azji, ale równocześnie wyraża własny, tajwański sposób myślenia. Choć jej historia jest pełna ran, to także historia marzeń o postępie cywilizacyjnym. Odkryjemy w niej zarówno wrażliwość intelektualistów, jak i prostotę ciężko pracujących ludzi, a nade wszystko charakteryzuje ją siła wyobraźni, która trafia do każdego czytelnika.

To, że ukazanie całego spektrum tajwańskiej literatury w zaledwie jedenastu tematach jest niemożliwe, wydaje się rzeczą oczywistą. Mamy jednak nadzieję, że dzięki lekturze czytelnik będzie w stanie zapoznać się z najważniejszymi faktami i zrozumie, skąd przybyły gwiazdy rozbłyskujące na literackim firmamencie i w jaki sposób w pełni podziwiać ich blask. Zachęcamy także do zwrócenia uwagi na to, jak w różnych okresach pisarze różnych prądów literackich poruszali podobne tematy, takie jak natywizm, realizm, estetyzm, język czy eksperymentalizm. W tej samej kwestii to, co „niezmienne”, jest przekazywane dalszym pokoleniom, a to, co „zmienne”, tworzy innowację. Balansowanie między tymi dwoma przeciwnościami tworzy siłę, która napędza i przemienia tajwańską literaturę.

Nadszedł czas na rozpoczęcie naszej opowieści. Zaczniemy ją od epoki, kiedy pismo jeszcze nie istniało, w czasach kiedy niebo, pozbawione świetlnych zanieczyszczeń, błyszczało jasnym i wyraźnym światłem gwiazd…

Od redakcji wydania tajwańskiego

Książka ta powstała jako rozszerzenie stałej wystawy Potęga literatury: pisząc o naszym Tajwanie Narodowego Muzeum Literatury Tajwańskiej. Treść kolejnych rozdziałów odpowiada poszczególnym częściom ekspozycji, a każdy okres w dziejach Tajwanu opisany jest w osobnym, niezależnym rozdziale. Dzięki temu czytelnik może śledzić historię literatury zgodnie z chronologią lub zgłębić tylko interesujący go temat. Całość napisana jest w przystępnym, prostym języku, pozbawionym przypisów. Dodatkowo treść każdego rozdziału jest wzbogacona o fragmenty utworów wielu autorów, tak aby czytelnik mógł lepiej zrozumieć poszczególne zagadnienia. Nasza publikacja, będąc wstępem do historii tajwańskiej literatury, może stanowić materiał dydaktyczny dla uczniów i nauczycieli na wszystkich szczeblach edukacji, a także być pomocną lekturą dla każdej osoby zainteresowanej literaturą Tajwanu.

Książka powstawała pod redakcją pracowników Narodowego Muzeum Literatury Tajwańskiej, autorem tekstów jest pisarz młodego pokolenia Chu Yu-hsün, a całość została wzbogacona zdjęciami z kolekcji muzealnej. W celu rozszerzenia materiału naukowego korzystaliśmy także z badań nad historią tajwańskiej literatury publikowanych na stronie internetowej Wirtualnego Muzeum Literatury Tajwańskiej. Badania są częścią Cyfrowej redakcji historii tajwańskiej literatury, projektu naukowego pod kierownictwem prof. Chi’u Kui-fen z Narodowego Uniwersytetu Chung Hsing. W grupie badaczy znaleźli się prof. Liao Chen-fu, prof. Shih Shu, prof. Fan Ming-ju, prof. Chi’u Kui-fen oraz prof. Ch’en Chih-fan. Nasza książka nie mogłaby powstać bez ich wsparcia, za co wyrażamy najszczersze podziękowania.

Strona internetowa Wirtualnego Muzeum Literatury Tajwańskiej: www.tlvm.com.tw

Rozdział 2

Nasze życie to legenda

Aborygeńska literatura oralna

Pierwszymi mieszkańcami wyspy Tajwan były ludy aborygeńskie. Najwcześniejsza tajwańska literatura w naturalny sposób ma więc swój początek w kulturach aborygeńskich. Zanim języki aborygeńskie zaczęto zapisywać alfabetem łacińskim – sprowadzonym na Tajwan przez Holendrów i Hiszpanów, ludność autochtoniczna nie dysponowała własnym pismem, a jej wczesna literatura przekazywana była wyłącznie w formie ustnej.

Terminem „literatura oralna” określamy mity, legendy, opowieści, pieśni, przysłowia i inne utwory przekazywane ustnie kolejnym pokoleniom. W sytuacji braku języka pisanego literatura oralna pozwalała na rozprzestrzenianie kultury, wiedzy, światopoglądu, a nawet systemu wartości różnych grup etnicznych. Niemożność polegania na piśmie sprawiała, że – od najdawniejszych czasów aż do teraźniejszości – rozwijały się łatwe do zaśpiewania rymy. Wykorzystywano także wątki, które wywierały duże wrażenie na słuchających, co pomagało w zapamiętania treści. Brak pisma powodował, że przekaz ustny cechował się dużą zmiennością, dzięki czemu ta sama historia mogła występować w wielu różnych wariantach, co tworzyło przekaz bogaty w informacje kulturowe. Brak pisma nie stanowił więc wady literatury ustnej – ale raczej jej cechę charakterystyczną. To specyficzny styl literacki istniejący, zanim kultura pisma zdominowała społeczeństwo. Dlatego też literatura oralna ma nie tylko wartość literacką, lecz także może pomóc jej odbiorcom w lepszym zrozumieniu historii, społeczeństwa, kultury i języka.

Historia zapisywania literatury oralnej

Mimo że początkowo literatura oralna przekazywana była wyłącznie za pomocą mowy, to badając ją współcześnie, musimy posiłkować się formą pisaną. Najstarsze, bardzo skąpe zapiski o aborygeńskiej literaturze oralnej pochodzą z czasów dynastii Ming (1368–1644) i Ch’ing (1644–1911). Pierwsze systemowe badania pojawiły się dopiero za rządów japońskich (1895–1945) i były kontynuowane po drugiej wojnie światowej przez Instytut Antropologii Republiki Chińskiej.

W czasach istnienia Królestwa Tungning (1661–1683) i następujących po nim rządach chińskiej dynastii Ch’ing nie prowadzono żadnych systemowych badań nad ludnością aborygeńską. Jedyne zapiski o kulturze rdzennej ludności Tajwanu znajdujemy w piśmiennictwie Chińczyków Han, oficjalnych dokumentach oraz notatkach sporządzonych przez zachodnich misjonarzy. Materiały te jednak ukazują co najwyżej punkt widzenia ciekawskich gości z zewnątrz. Obecnie najstarszym znanym dokumentem poświęconym ludności aborygeńskiej są pochodzące z czasów dynastii Ming Zapiski o wschodnich barbarzyńcach (Tung-fan chi) sporządzone przez Ch’en Ti. Choć w Zapiskach znajdziemy opisy śpiewów i tańców, których autor był świadkiem podczas aborygeńskiej uczty, nie zawierają one tekstów śpiewanych utworów. Znacznie bogatsze opisy znajdziemy w tekście z czasów dynastii Ch’ing Zapiski z wyprawy nad Cieśninę Tajwańską (T’ai-hai Shih-cha Lu) autorstwa chińskiego urzędnika Huang Shu-chinga.

W rozdziale Sześć badań nad tubylczymi zwyczajami (Fan-su liu-k’ao) autor zapisków sklasyfikował i szczegółowo opisał obyczaje ślubne i pogrzebowe wszystkich znanych mu plemion aborygenów równinnych. Zanotował także oryginalne teksty wielu „tubylczych pieśni” zapisane fonetycznie znakami chińskimi wraz z tłumaczeniem na język chiński. Przykładem jest Wiosenna pieśń z osady Matou.

A-chia-an-lü-yen (Ciężko jest zasnąć w noc),

Yin-na-ma-wu-li-kuei-chih-yao (Spotkałem przepiękną dziewczynę),

Chiao-ma-kuei-chiao-lao-yin-mao-fan (Śniłem o niej zeszłej nocy),

Mei-sheng-chiao-ye-yin-mao-fu (Dziś stanąłem przed jej drzwiami),

Hai-ju-wei-sheng-chih-lien (Ciężko opisać moją radość)!

Sześć badań nad tubylczymi zwyczajami zawiera w sumie teksty 34 pieśni i stanowi najstarszy znany zbiór pieśni aborygenów nizinnych. W zebranych utworach możemy wyszczególnić kilka powtarzających się motywów – obok opisów miłości pojawiają się bowiem słowa kluczowe, takie jak „polowanie na jelenie” czy „płacenie danin”, które odzwierciedlają metody pozyskiwania zysku i ciężar obciążeń podatkowych ówczesnej ludności rdzennej.

W okresie rządów japońskich, ze względu na potrzeby rządu kolonialnego, wielu uczonych mających podstawy nowoczesnej myśli naukowej poświęcało się badaniom nad kulturą rdzennej ludności Tajwanu. Uczeni w celu skategoryzowania różnych plemion prowadzili badania porównawcze aborygeńskich mitów, a także spisali wiele utworów literatury oralnej. Do najsłynniejszych uczonych tego okresu należą: Kanori Inō, Ryūzō Torii, Yūkichi Sayama, Yoshimichi Kojima i Ushinosuke Mori.

Wśród wydawnictw tego okresu niezwykle bogatą wartość badawczą ma opublikowany w 1923 roku przez Yūkichiego Sayamę Zbiór legend tubylców (Seiban densetsu-shū), który bazuje na Raporcie z badań nad ludami tubylczymi (Banzoku chōsa hōkoku sho) oraz innych wcześniejszych pracach badawczych. Zbiór zawiera 785 podań ustnych ludności aborygeńskiej i stanowi podsumowanie pierwszych niemal 30 lat japońskich badań nad tajwańską ludnością autochtoniczną.

Po drugiej wojnie światowej rząd Republiki Chińskiej kontynuował badania antropologiczne rozpoczęte przez badaczy japońskich. Tajwańska Prowincjonalna Komisja Badań Historycznych wydała Historię aborygenów tajwańskich (T’ai-wan yüan-chu-min shih), w której również zawarto wiele przykładów literatury oralnej. Od lat osiemdziesiątych XX wieku coraz więcej badaczy zajmuje się badaniami nad literaturą oralną. Są wśród nich między innymi: Chin Jung-hua, Hsu Tuan-jung, Liu Hsiu-mei, Hu Wan-ch’uan i Li Fu-ch’ing. Kiedy wraz ze zniesieniem stanu wojennego w 1987 roku nastąpił gwałtowny rozwój literatury aborygeńskiej, dla wielu nowych pisarzy o pochodzeniu aborygeńskim literatura oralna okazała się ważnym źródłem inspiracji. Przykładem może być Syman Rapongan, który w Mitologii zatoki Patai (Pa-tai wan te shen-hua) spisał w unikatowej formie wiele mitów przekazywanych drogą ustną na Wyspie Orchidei (Lanyü).

Grafika 2-1 Drumla

Drumla jest instrumentem często używanym przez rdzenną ludność Tajwanu. Służy jako istotne narzędzie przekazywania wiadomości, a także do zapewnienia rozrywki podczas zalotów, ceremonii ślubnych oraz do akompaniamentu podczas tańców.

Grafika 2-2Zbiór legend tubylców (Seiban densetsu-shû)

Zapis mitów i legend tajwańskich aborygenów zebrany przez japońskich antropologów Yūkichiego Sayamę i Yoshihisę Ōnishiego. Zbiór stanowi ważny dokument w badaniach nad kulturą aborygeńską.

Grafika 2-3Mity tajwańskiej ludności aborygeńskiej w językach rdzennych (T’ai-wan yüan-chu-min te mu-yü ch’uan-shuo)

W 1990 roku poeta Ch’en Ch’ien-Wu zebrał legendy aborygenów w ich językach ojczystych.

Grafika 2-4Gdzie jest tajwańska literatura ludowa? (T’ai-wan min-chien wen-hsüeh tsai na-li?)

Manuskrypt uczonego Hu Wan-ch’uana w którym głosi, że literatura oralna jest tajwańską literaturą ludową i aby zostać zachowaną w pełnej postaci, wymaga dokładnego zebrania i spisania jeszcze za życia pokolenia, które ją pamięta.

Wszystkie wyżej wymienione świadectwa pisane nie są w stanie w pełnej formie ukazać pochodzenia i ewolucji literatury oralnej, są tylko jednym z wariantów powstałych na bazie wielu wersji nagromadzonych przez lata. Mimo to możemy dzięki nim chociaż częściowo poznać piękno literatury oralnej tajwańskich aborygenów.

Gatunki literatury oralnej

Liu Hsiu-mei i Ts’ai K’o-hsin w Wołanie gór i mórz – Literatura ustna tajwańskiej ludności rdzennej (Shan-hai te chao-huan – T’ai-wan yüan-chu-min k’ou-ch’uan wen-hsüeh) podzielili literaturę oralną na cztery główne gatunki: mity, podania ustne, opowieści ludowe, pieśni i przysłowia.

Dalsza część książki dostępna w wersji pełnej

Rozdział 3

Opisać świat za pomocą rymu

Tajwańska literatura klasyczna

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział 4

Z Kościoła do społeczeństwa

Rozwój literatury w języku tajwańskim

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział 5

Marzenia i rany postępu cywilizacyjnego

Nowa literatura chińskojęzyczna za rządów japońskich

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział 6

Pieśń podczas alarmu przeciwlotniczego

Literatura czasów wojny

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział 7

Walka partyzancka w czasach ucisku

Literatura antykomunistyczna i twórczość nieoficjalna

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział 8

Jedyne okno w celi

Służba Informacyjna Stanów Zjednoczonych i modernizm

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział 9

Ponowne odkrywanie siebie

Literatura natywistyczna i powrót do rzeczywistości

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział 10

Rozrywka w lustrze pragnień

Rozwój literatury popularnej

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział 11

Finalny chór

Zniesienie stanu wojennego i eksplozja tematów

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział 12

Ponownie odnaleźć swoje imię

Tajwańska literatura po 1990 roku

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział 13

Posłowie

Skały historii i gwiazdy przyszłości

Dostępne w wersji pełnej