PRZYGOTOWANIA OBRONNE SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO Wybrane aspekty ebook

Urszula Staśkiewicz

PRZYGOTOWANIA OBRONNE SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO

Wybrane aspekty

WARSZAWA

2020

Recenzenci:

prof. dr hab. inż. Waldemar Kitler

dr hab. inż. Marian Kuliczkowski

Redakcja merytoryczna:

dr Zbigniew Moszumański

Opracowanie graficzne i projekt okładki:

Agencja Wydawnicza IDEAPRESS Anna Skowrońska

Skład:

Katarzyna Pogrzebska

© Copyright by Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej, 2020.

© Copyright by Urszula Staśkiewicz, 2020.

ISBN 978-83-944423-8-5 (miękka oprawa)

ISBN 978-83-68170-11-5 (pdf)

ISBN 978-83-68170-12-2 (epub)

ISBN 978-83-68170-13-9 (mobi)

Wydanie I

Publikacja sfinansowana ze środków własnych Autorki.

Wydawca:

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej

ul. 11 Listopada 17/19, 03-446 Warszawa

www.two.edu.pl

e-mail: [email protected]

Kontakt:

Lech Mleczko – tel. kom. 608064077

e-mail: [email protected]

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej znajduje się w wykazie wydawnictw publikujących recenzowane monografie naukowe, sporządzonym przez MNiSzW: poz. 652, poziom I – 80 punktów.

Przygotowanie do druku:

Agencja Wydawnicza IDEAPRESS

ul. Łukowska 1/149, 04-113 Warszawa

www.ideapress.pl

Spis treści

Wstęp 7

1. Sytuacja problemowa 11

2. Podstawy teoretyczne i normatywne obronności 23

2.1. Wybrane aspekty teorii obronności państwa 23

2.1.1. Podstawowe terminy z zakresu obronności 23

2.1.2. Obronność jako dyscyplina naukowa 29

2.2. Strategie bezpieczeństwa Polski w latach 1989–2017 34

2.2.1. Budowa samodzielności strategicznej Polski 34

2.2.2. Samodzielność strategiczna Polski

na przełomie XX i XXI wieku 38

2.2.3. System obronny Polski w XXI wieku

w świetle dokumentów strategicznych 40

2.3. Przygotowania obronne w Polsce 48

2.3.1. Przygotowania obronne państwa – istota,

dziedziny, zakres i zasady 48

2.3.2. Przygotowania obronne w Polsce – regulacje

prawne 60

2.3.3. Przygotowania obronne w administracji

publicznej 74

3. Doświadczenia i stan obecny przygotowań obronnych społeczeństwa polskiego 85

3.1. Przygotowania obronne społeczeństwa polskiego

w latach 1918–1939 85

3.1.1. Tło historyczne 85

3.1.2. Przygotowania obronne społeczeństwa –

zarys teoretyczny 90

3.1.2.1. Ustalenia terminologiczne 90

3.1.2.2. Siła narodowa 96

3.1.2.3. Edukacja obronna 101

3.1.3. Praktyka przygotowań obronnych

społeczeństwa polskiego w okresie

dwudziestolecia międzywojennego 103

3.1.3.1. Zarys problematyki 103

3.1.3.2. Regulacje prawne 106

3.1.3.3. Inicjatywy społeczne – Fundusz

Obrony Narodowej 115

3.1.3.4. Kształcenie obronne 118

3.1.3.5. Przygotowanie psychologiczne

społeczeństwa 123

3.2. Edukacja obronna w Polsce w latach 1944–1989 125

3.2.1. Wyjaśnienia terminologiczne 125

3.2.2. Rozwój szkolnictwa w Polsce Ludowej 130

3.2.3. Formy edukacji obronnej w okresie PRL 132

3.2.3.1. Szkoła 132

3.2.3.2. Organizacje 136

3.2.3.3. Harcerstwo 138

3.2.3.4. Hufce przysposobienia wojskowego 141

3.2.3.5. Kształcenie obronne oficerów rezerwy 143

3.2.3.6. Edukacja obronna poprzez media

i kulturę 143

3.2.4. Reformy systemu edukacji obronnej

w okresie PRL 144

3.3. Przygotowanie obronne polskiej młodzieży

współcześnie 150

3.3.1. Ustalenia terminologiczne 150

3.3.2. Edukacja obronna w latach 90. 153

3.3.3. Edukacja obronna w Polsce na początku

XXI wieku 154

4. Organizacje pozarządowe w systemie obronnym państwa 161

4.1. Organizacje pozarządowe – potencjał i możliwości 161

4.2. Organizacje pozarządowe w SOP – przegląd

dotychczasowych badań naukowych 165

4.3. Wykorzystanie organizacji pozarządowych

w systemach obronnych państw europejskich 169

5. Rozwiązania zwiększające poziom przygotowania obronnego społeczeństwa polskiego 175

5.1. Geneza i cel przygotowań obronnych społeczeństwa 175

5.2. Model przygotowań obronnych społeczeństwa 178

5.3. Zmienne wpływające na poziom przygotowań

obronnych społeczeństwa polskiego 184

5.3.1. Powszechny obowiązek służby wojskowej 184

5.3.2. Edukacja młodzieży 187

5.3.3. Tworzenie i usprawnianie OCK 188

5.3.4. Przygotowanie gospodarstw domowych 196

5.3.5. Przygotowanie organizacji pozarządowych 198

5.3.6. Przygotowanie ośrodków kultury i ośrodków

kultu religijnego 201

5.4. Przygotowania obronne społeczeństwa polskiego

w opinii ekspertów 203

Zakończenie 207

Bibliografia 214

Spis ilustracji i tabel 235

Wstęp

Zbrojenie się zapowiada wojnę, a wojna jest kwestią wielkiej wagi.

Ktoś, kto się w nią wplątał bez uprzedniego przygotowania,

może być poczytywany za głupca.

Sun Tzu1

XXI wiek – to okres dużych przeobrażeń zarówno na arenie międzynarodowej, jak i w sytuacji wewnętrznej Polski. W Europie pojawiły się nowe zagrożenia, na które państwa zjednoczone w organizacjach międzynarodowych (np. NATO) i ponadnarodowych (Unia Europejska) nie były przygotowane. Warto chociażby zwrócić uwagę na zagrożenia cyberprzestrzeni, terroryzm i niepokój związany z masowymi migracjami. Zmiany te wymuszały ciągłe modyfikowanie systemu obronnego Polski i dostosowywanie go do aktualnej sytuacji, tak aby był zdolny do pełnienia swojej funkcji. W związku z tym także proces przygotowań obronnych ulegał przeobrażeniom. Zmiany musiały zostać wprowadzone zarówno w militarnej, jak i niemilitarnej części systemu obronnego.

Niniejsza monografia dotyczy problematyki przygotowań obronnych części niemilitarnej, a właściwie specyficznego obszaru niemilitarnych przygotowań obronnych – przygotowań obronnych społeczeństwa ze szczególnym uwzględnieniem kwestii edukacji obronnej. Należy bowiem zwrócić uwagę na fakt, że społeczeństwo zawsze bierze udział w wojnie lub w innej formie konfliktu zbrojnego. Czasem jest to udział czynny (np. wsparcie wojska), niekiedy bierny (np. ukrywanie się, próba przetrwania), natomiast zawsze obywatele są jej uczestnikami, gdyż wojna – z definicji – jest zjawiskiem społeczno-politycznym2.

Praca zawiera informacje o teoretycznych i normatywnych podstawach obronności (tj. wyjaśnienie podstawowych terminów z zakresu obronności, przegląd dokumentów strategicznych Polski z lat 1989–2017 i regulacje prawne dotyczące przygotowań obronnych) oraz wyniki analiz historyczno-porównawczych, podczas których porównywano proces przygotowań obronnych społeczeństwa polskiego funkcjonujący obecnie do tego wdrażanego i funkcjonującego w różnych okresach XX wieku w Polsce – w dwudziestoleciu międzywojennym, w okresie Polski Ludowej oraz w latach 90.

Niniejsze wydawnictwo – to także efekt analizy literatury przedmiotu dotyczącej kwestii przygotowań obronnych, albowiem bez mocnych podstaw teoretycznych stworzonych przez takich badaczy, jak m.in. Bolesław Balcerowicz, Jarosław Kardas, Waldemar Kitler, Stanisław Koziej, Marian Kuliczkowski, Jerzy Kunikowski, Józef Marczak, Jacek Pawłowski, Andrzej Pieczywok, Aleksandra Skrabacz i Jan Wojnarowski, nie można byłoby podjąć przedmiotowej problematyki.

Ostatnia część pracy – to ocena aktualnego poziomu przygotowań obronnych społeczeństwa polskiego oraz propozycja rozwiązań, które mogłyby ten poziom podwyższyć, a tym samym pozwolić na uzyskanie oczekiwanych w społeczeństwie polskim postaw oraz wysokiego poziomu wiedzy i umiejętności w zakresie dotyczącym obronności.

Efektem przeprowadzonych badań było dogłębne poznanie zalet, potrzeb oraz luk w obecnym stanie prawnym i organizacyjnym odnoszącym się do funkcjonowania procesu przygotowań obronnych społeczeństwa polskiego. Z tego też wynikła potrzeba ujęcia wyników kilkuletnich badań w formie niniejszego opracowania, które stanowi kontynuację działań autorki na rzecz określenia miejsca i roli społeczeństwa w systemie obronnym państwa w czasie pokoju, w sytuacjach kryzysowych oraz w czasie wojny.

Niniejsza publikacja uzyskała ostateczny kształt dzięki merytorycznemu wsparciu prof. dr. hab. inż. Waldemara Kitlera i dr. hab. inż. Mariana Kuliczkowskiego, którym w tym miejscu składam serdeczne podziękowanie.

Wstęp Wstęp

Rozdział I

Sytuacja problemowa

1. Sytuacja problemowa

Ostatnie lata – to okres dużych zmian. W Europie pojawiły się nowe zagrożenia, na które państwa zjednoczone w organizacjach międzynarodowych (np. w NATO) i ponadnarodowych (Unia Europejska) nie były przygotowane.

Jednym z zagrożeń, wymienionym w Europejskiej strategii bezpieczeństwa, przyjętej przez Radę Europejską w grudniu 2003 r.1, jest terroryzm. Od momentu ataku na World Trade Center w 2001 r. zamachy terrorystyczne stały się realnym zagrożeniem dla państw zachodnich. Oczywiście, państwa europejskie już wcześniej miały styczność z tym problemem (np. RAF w Niemczech, ETA w Hiszpanii), lecz w XXI wieku ewoluował on z zagrożenia regionalnego do zagrożenia globalnego. W 2015 r. liczba ofiar zamachów terrorystycznych w zachodniej Europie wyniosła 148 i była największa od 2004 r., kiedy w wyniku zamachu w Madrycie zginęło 191 osób, a rannych zostało ponad 14002.

Kolejnym dużym zagrożeniem, wynikającym z sytuacji międzynarodowej, jest zwiększony napływ uchodźców. Wojny i konflikty regionalne (głównie w Somalii, Iraku, Syrii i Sudanie, a w ostatnich latach także na Ukrainie) wywołały masową migrację. Zgodnie z danymi pochodzącymi z raportu pt.: Trendy światowe 2012 autorstwa Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR), liczba uchodźców i przesiedleńców jest najwyższa od 1994 r.3. Zjawisko to bardzo mocno jest odczuwalne w całej Europie. W krajach Unii Europejskiej oraz w Szwajcarii, Norwegii, Liechtensteinie i w Islandii od 1 stycznia do 30 czerwca 2015 r. imigranci złożyli łącznie 419020 wniosków o azyl4.

Następną zmianą, wywołującą zagrożenie państw europejskich, jest konflikt ukraińsko-rosyjski, będący skutkiem rewolucji Euromajdanu5, mającej miejsce na przełomie lat 2013 i 2014. Walki na wschodzie Ukrainy oraz problemy gospodarcze i polityczne spowodowały zwiększoną migrację Ukraińców do państw Unii Europejskiej (w 2010 r. 45 obywateli Ukrainy złożyło w Polsce wniosek o nadanie statusu uchodźcy, w 2013 r. – 46, a w 2014 r. – aż 22536).

Oprócz zwiększonego napływu obywateli Ukrainy, skutkiem sytuacji na Ukrainie było ochłodzenie stosunków dyplomatycznych Unii Europejskiej z Rosją, a tym samym zwiększenie poziomu zagrożenia pokoju w Europie. Na uwagę zasługuje także fakt, że Rosja od kilku lat systematycznie zwiększa wydatki na zbrojenie. Dane w tabeli 1 wskazują, jak duże są to kwoty.

Tab. 1. Wydatki Federacji Rosyjskiej na cele militarne w latach 1993–2015

Wydatki

Lata

1993

1994

1995

2003

2004

2005

2013

2014

2015

mln USD

40695

38471

25312

29227

30549

34716

63800

68378

73694

% PKB

4,2

4,5

3,8

3,7

3,3

3,3

3,8

4,1

4,9

Źródło: Military expenditure by country, in constant (2018) US$ m., 1988–2019, https://www.sipri.org/sites/default/files/Data%20for%20all%20countries%20from%201988%E2%80%932019%20in%20constant%20%282018%29%20USD.pdf [dostęp: 30.10.2019 r.]; Military expenditure by country as percentage of gross domestic product, 1988–2019, https://www.sipri.org/sites/default/files/Data%20for%20all%20countries%20from%201988%E2%80%932019%20as%20a%20share%20of%20GDP.pdf [dostęp: 30.10.2019 r.].

Opisane zmiany zachodzące na arenie międzynarodowej nie mogły pozostać bez wpływu na politykę bezpieczeństwa i obronności w Polsce, która ulegała kilkukrotnym aktualizacjom, aby możliwie najlepiej móc reagować na pojawiające się zagrożenia. Warto w tym miejscu wspomnieć chociażby o Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 r., Strategii obronności Rzeczypospolitej Polskiej z 2009 r. (Strategii sektorowej do Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej), Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2014 r. (poprzedzonej przyjęciem Strategii rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022 oraz przeprowadzeniem pierwszego kompleksowego Strategicznego przeglądu bezpieczeństwa narodowego).

Modernizacji poddano także Siły Zbrojne RP. W 2009 r. zawieszono obowiązkową służbę wojskową7, w 2010 r. powstały Narodowe Siły Rezerwowe (NSR)8, w 2014 r. zmodernizowano system dowodzenia (m.in. wprowadzając dwa główne, połączone dowództwa zamiast czterech odrębnych oraz zmieniając Sztab Generalny WP z organu dowodzenia na ośrodek planowania strategicznego i projektowania rozwoju sił zbrojnych9), a w 2016 r. wprowadzono w życie koncepcję Wojsk Obrony Terytorialnej. Zwiększono także wydatki na zbrojenia, co jest częścią Planu technicznej modernizacji sił zbrojnych na lata 2013–202210.

System bezpieczeństwa narodowego funkcjonujący obecnie w Polsce został scharakteryzowany następująco w Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2014 r.11: „System bezpieczeństwa narodowego obejmuje siły, środki i zasoby przeznaczone przez państwo do realizacji zadań w tym obszarze, odpowiednio zorganizowane, utrzymywane i przygotowywane. Składa się on z podsystemu kierowania i podsystemów wykonawczych, w tym podsystemów operacyjnych (obronny i ochronny) oraz podsystemów wsparcia (społeczne i gospodarcze)”12.

Podsystem kierowania tworzą „[…] organy władzy publicznej i kierownicy jednostek organizacyjnych, wykonujący zadania związane z bezpieczeństwem narodowym, wraz z organami doradczymi i aparatem administracyjnym oraz procedurami funkcjonowania i stosowną infrastrukturą”13.

Podsystemy operacyjne (obronny i ochronny), „[…] są przeznaczone do wykorzystywania szans, podejmowania wyzwań, redukowania ryzyka i przeciwdziałania zagrożeniom o charakterze polityczno-militarnym i pozamilitarnym. Podsystemy społeczne i gospodarcze zasilają je odpowiednimi zdolnościami i zasobami”14.

Podsystem obronny tworzą: Siły Zbrojne RP, dyplomacja, służby specjalne i przemysłowy potencjał obronny, w skład podsystemu ochronnego natomiast są włączone m.in.: służby porządku publicznego, służby bezpieczeństwa powszechnego (ratownictwo i ochrona ludności), instytucje ochrony infrastruktury krytycznej, instytucje przeciwdziałania oraz zwalczania terroryzmu i ekstremizmu, a także instytucje właściwe do spraw cyberbezpieczeństwa.

Podsystemy gospodarcze są tworzone m.in. przez instytucje bezpieczeństwa finansowego, podmioty bezpieczeństwa energetycznego, system rezerw strategicznych i jednostki naukowe. Zasadność istnienia oraz przygotowania podsystemu gospodarczego została uargumentowana w jego celu: „Celem przygotowań podsystemów gospodarczych bezpieczeństwa narodowego jest opracowanie i wdrożenie odpowiednich strategii i programów zapewniania bezpiecznego funkcjonowania podmiotów gospodarczych państwa w czasie zagrożenia i wojny oraz realizacja zadań gospodarczego wsparcia operacyjnych podsystemów systemu bezpieczeństwa narodowego”15.

Podsystemy społeczne – to m.in. system ochrony dziedzictwa narodowego, instytucje edukacji dla bezpieczeństwa oraz system zabezpieczenia społecznego. „Celem przygotowania podsystemów społecznych bezpieczeństwa narodowego jest zapewnienie ich efektywnego funkcjonowania w razie zagrożenia i wojny oraz doskonalenie zasad, procedur i zdolności realizacji zadań społecznego wsparcia podsystemów operacyjnych”16.

Należy jednak zauważyć, że system bezpieczeństwa narodowego tworzą nie tylko instytucje (prywatne czy państwowe), ale także obywatele, którzy są zobowiązani do obrony Polski na mocy Konstytucji (art. 85 ust. 1 „Obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny”17) oraz Ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej18.

Mimo że prawo wymaga od obywateli obrony ojczyzny, ich rola jednak nie została jednoznacznie określona. Tworząc system obronny państwa, określono m.in. zadania Sił Zbrojnych RP, administracji i przedsiębiorców, natomiast brakuje informacji odnośnie do konkretnych zadań obronnych dla osób cywilnych, brakuje wytycznych precyzujących, w jaki sposób obywatele (czy społeczeństwo) mieliby wspierać i (lub) współtworzyć system obronny państwa.

Oczywiście, istnieją regulacje prawne dotyczące świadczeń osób cywilnych na rzecz obrony, lecz brak konkretnych informacji, w jaki sposób obywatele mieliby przygotowywać się na wypadek wojny. Brak też informacji dotyczących czynności, jakie mieliby wykonywać przed wojną, aby w razie jej rozpoczęcia byli odpowiednio przygotowani.

Istotną rolę udziału społeczeństwa w obronności państwa dostrzegły już liczne państwa oraz organizacje międzynarodowe. Warto wspomnieć chociażby o takich państwach, jak Szwecja (na 9 mln obywateli około 600 tys. jest zrzeszonych w 24 organizacjach obronnych, a 100 tys. należy do Ochotniczych Oddziałów Obrony Kraju19), Szwajcaria (wysoko rozwinięty system obrony terytorialnej, broń jest przechowywana w domach, a liczne podziemne schrony umożliwiają ukrycie ludności, materiałów i sprzętu potrzebnego do obrony20), Francja (widoczna i efektywna współpraca systemu militarnego z niemilitarnym) czy Czechy (już w 1996 r. prezydent Vaclav Havel, stwierdził, że „[…] byłoby fatalną pomyłką wierzyć, że skoro wydajemy pieniądze na siły zbrojne, to obrona narodowa jest sprawą wyłącznie wojskową, którą reszta społeczeństwa nie powinna się interesować. Przygotowanie skutecznej obrony państwa jest nie do pomyślenia bez większego lub mniejszego udziału wszystkich instytucji państwowych”21).

Wśród organizacji międzynarodowych dostrzegających rolę ludności w bezpieczeństwie i obronności warto wyróżnić NATO, gdyż w kwietniu 1999 r. Rada Północnoatlantycka przyjęła Koncepcję strategiczną Sojuszu, w której uznano, że „[…] dla powodzenia operacji realizowanych przez NATO ogromne znaczenie mają również związki między siłami Sojuszu i lokalnymi władzami cywilnymi (zarówno rządowymi, jak i pozarządowymi). Współpraca cywilno-wojskowa jest wzajemnie zależna: władze cywilne coraz częściej potrzebują środków wojskowych, z drugiej strony dla operacji militarnych ogromne znaczenie ma wsparcie cywilne, jak np. logistyka, komunikacja, wsparcie medyczne i poparcie społeczne”22.

Chęć aktywizacji społeczeństwa i zwiększenia umiejętności obronnych ludności jest widoczna na przykładzie próby zreformowania systemu edukacji i systemu szkolenia rezerw dla wojska – mowa tu o klasach mundurowych i związanych z nimi programami edukacyjnymi oraz programami współpracy ze służbami mundurowymi.

Niemniej, mimo iż państwo polskie zaczyna coraz wyraźniej dostrzegać rolę ludności w bezpieczeństwie i obronności, brakuje konkretnych regulacji dotyczących sposobu przygotowań obronnych społeczeństwa. Z licznych badań wynika, że kwestia przygotowań obronnych społeczeństwa jest marginalizowana, a nawet sama chęć obywateli do obrony Ojczyzny jest niewielka.

Badania przeprowadzone przez Instytut Badań Rynkowych i Społecznych IBRIS w listopadzie 2016 r. wskazują, że aż 30% dorosłych Polaków stanęłoby do walki w obronie kraju w organizacjach wojskowych, paramilitarnych lub sanitarnych, gdyby nasz kraj stał się obiektem ataku ze strony innego państwa. Ponad 77% respondentów, w sytuacji agresji na Polskę, starałoby się przede wszystkich ochronić siebie i bliskich w miejscu zamieszkania (41,1%) lub w bezpiecznym miejscu na terenie Polski (36,5%). Blisko 23% badanych chciałoby w sytuacji bezpośredniego zagrożenia opuścić Polskę i szukać bezpiecznego miejsca za granicą23.

Według raportu Instytutu Sobieskiego: „[…] Od kilku lat kwota przyznawanych dotacji na realizację projektów zgłoszonych przez organizacje pozarządowe do MON utrzymuje się na poziomie około 8 mln zł. Warto zaznaczyć, że zgodnie z informacjami podanymi w Wykazie organizacji pozarządowych, które wykonały w 2013 r. zadania publiczne zlecone przez Ministerstwo Obrony Narodowej, na łączną sumę 8 530 376,50 zł, rozdysponowaną między różnego rodzaju organizacje, stowarzyszenia paramilitarne otrzymały jedynie 28 500 zł. Oznacza to, że MON praktycznie nie wspierało finansowo, przynajmniej do 2013 roku, organizacji paramilitarnych, które w efekcie mogły liczyć jedynie na wsparcie finansowe życzliwych samorządów, sponsorów oraz – w kwestii materialnej, infrastrukturalnej i szkoleniowej – jednostek wojskowych. […] Poza utworzeniem FOP [Federacji Organizacji Proobronnych] oraz dopuszczeniem możliwości wejścia do systemu szkolenia przygotowującego do służby wojskowej (przy czym trudno ocenić praktyczne możliwości zrealizowania takiego zamysłu), MON nie podjęło żadnych poważniejszych decyzji w sprawie organizacji paramilitarnych”24.

Także system obrony cywilnej znajduje się aktualnie na niewystarczającym poziomie. Co prawda, z formalnego punktu widzenia, został on stworzony w celu funkcjonowania głównie w czasie wojny (w czasie pokoju ma za zadanie jedynie wspieranie odpowiednich służb w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwaniu ich skutków)25, niemniej fakt, iż od kilku lat znajduje się on w coraz gorszej kondycji, nie może ujść uwadze podczas dokonywania analiz ogólnego poziomu przygotowania obronnego Polski i Polaków.

Zgodnie z raportem Najwyższej Izby Kontroli dotyczącym przygotowania systemu ochrony ludności przed klęskami żywiołowymi oraz sytuacjami kryzysowymi: „Obrona cywilna kraju funkcjonuje praktycznie tylko na papierze”26. Jest to związane m.in. z istotnym spadkiem stanu osobowego formacji obrony cywilnej. Między rokiem 2009 a 2011 liczba formacji OCK zmniejszyła się z 19 618 do 14 492. Oznacza to zmniejszenie się stanu osobowego z 272 275 osób w 2009 r. do 188 513 w 2011 r.27.

Warto w tym miejscu zamieścić ocenę opracowaną przez Szefa Obrony Cywilnej Kraju dotyczącą m.in.: systemu wykrywania, ostrzegania i alarmowania („zdecydowaną większość funkcjonujących syren stanowią syreny elektryczne starego typu, nieposiadające możliwości awaryjnego zasilania oraz przekazywania komunikatów głosowych”28), ewakuacji ludności na wypadek masowego zagrożenia życia i zdrowia („szacuje się, że w planach ewakuacji, w skali kraju przewidziano możliwość przemieszczenia 7 mln 343 tys. osób, co stanowi 19,2% wszystkich obywateli kraju, przy czym założono, że 59,9% osób przewidzianych do ewakuacji uczestniczyć będzie w tym procesie przy wykorzystaniu własnych środków transportowych”29) oraz budownictwa ochronnego („systematyczny spadek liczby budowli ochronnych, szczególnie służących ukryciu: w 2011 r. o następne 7 tys.”30). Szef Obrony Cywilnej Kraju (OCK), oceniając i diagnozując stan przygotowania obrony cywilnej w Polsce, stwierdził, że wskazane jest rozważenie możliwości zwiększenia nakładów finansowych w budżetach Szefa OCK i wojewódzkich szefów obrony cywilnej31.

Problem niedofinansowania obrony cywilnej i systemu ochrony ludności przez wiele lat nie został rozwiązany. W 2019 r. na oficjalnej stronie Najwyższej Izby Kontroli zamieszczono następującą informację: „W Polsce nie funkcjonuje skuteczny system ochrony ludności. Organy odpowiedzialne za realizację zadań z zakresu zarządzania kryzysowego oraz obrony cywilnej nie stworzyły adekwatnych do występujących zagrożeń struktur, nie wdrożyły skutecznych procedur oraz nie zapewniły niezbędnych zasobów umożliwiających właściwe zarządzanie w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych. Dostrzegając zaangażowanie i gotowość niesienia pomocy w razie wystąpienia różnego rodzaju katastrof przez funkcjonariuszy straży pożarnych, Policji, żołnierzy oraz zwykłych obywateli, NIK zwraca uwagę, iż nieprzygotowanie odpowiednich planów i procedur oraz niezapewnienie warunków do odpowiedniej koordynacji działań, może obniżać skuteczność działań służb odpowiedzialnych za ochronę ludności, zwłaszcza w razie wystąpienia sytuacji kryzysowej”32.

Zmieniająca się rzeczywistość oraz stale pojawiające się w mediach informacje o kolejnych zamachach terrorystycznych, napływie uchodźców, potrzebie zachowania własnej tożsamości narodowej w dobie globalizacji i manewrach wojskowych prowadzonych przez Rosję, nie mogły pozostać bez wpływu na sytuację społeczną w Polsce. Mimo iż z danych statystycznych wynika, że Polacy czują się bezpiecznie (w badaniach przeprowadzonych przez CBOS w 2016 r. 80% Polaków uznało Polskę za kraj, w którym żyje się bezpiecznie, a 95% przyznało, że miejsce, w którym mieszka, można nazwać bezpiecznym i spokojnym33), jest widoczna wśród obywateli chęć zwiększenia poczucia bezpieczeństwa i podwyższenia stopnia umiejętności obronnych. Jest obserwowany intensywny rozwój organizacji paramilitarnych i wzrost liczby strzeleckich klubów sportowych (w 2013 r. sportowych klubów strzeleckich zarejestrowanych w Polskim Związku Strzelectwa Sportowego było 210, w 2014 r. – 242, a w 2016 r. – już 313)34. W 2012 r. powstały takie stowarzyszenia, jak: FIA – Wierni w Gotowości pod Bronią, Polska Organizacja Wojskowa, Związek Strzelecki Rzeczypospolitej, a w 2013 r. – Związek Strzelecki „Strzelec” Józefa Piłsudskiego (obecnie deklaruje, że posiada 1400 strzelców i 120 „orląt” – dzieci do 15 roku życia)35 oraz Krakowska Legia Akademicka.

W ostatnich latach jest zauważalne także rozbudzenie społeczności internetowej, czego przykładami są: popularyzacja organizacji ROMB (Ruch Obywatelski Miłośników Broni) oraz aktywizacja środowiska działającego wokół portalu ObronaNarodowa.pl (Ruchu na Rzecz Obrony Terytorialnej odwołującego się do koncepcji Romualda Szeremietiewa oraz Józefa Marczaka i Ryszarda Jakubczaka z lat 90. ubiegłego wieku).

Powstają także specjalne hobbystyczne grupy osób przygotowujących się na wystąpienie sytuacji ekstremalnych, np. preppersi czy survivalowcy. Jest widoczna także popularyzacja postaw patriotycznych oraz propaństwowych.

Władze publiczne zdają się nie w pełni dostrzegać ani potencjału społecznego, ani zmian pojawiających się w społeczeństwie i nie odpowiadają na potrzeby swoich obywateli związane z chęcią zdobycia wiedzy oraz umiejętności niezbędnych w sytuacji zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny. Obecnie w koncepcji systemu obronnego państwa nie przewiduje się bowiem szczególnej roli obywateli – społeczeństwa w obronności państwa.

Podsumowując rozważania, można stwierdzić, że obecna sytuacja społeczno-polityczna budzi obawy polskich obywateli dotyczące możliwości utrzymania aktualnego stanu bezpieczeństwa państwa jako całości oraz bezpieczeństwa samego społeczeństwa, a wraz z tymi obawami wzrasta wśród obywateli świadomość oraz potrzeba zwiększenia umiejętności obronnych. Polskie ustawodawstwo jednakże, mimo iż wymaga od obywateli postawy proobronnej, nie do końca określiło w swoich aktach normatywnych rolę, jaką w systemie obronnym miałoby odgrywać społeczeństwo.

Rozdział II

Podstawy teoretyczne...

2. Podstawy teoretyczne i normatywne obronności

2.1. Wybrane aspekty teorii obronności państwa

2.1.1. Podstawowe terminy z zakresu obronności

Przystępując do rozważań dotyczących problematyki obronności, a szczególnie przygotowań obronnych społeczeństwa, zasadne jest zdefiniowanie na początku pojęć, którymi będzie się operować. Należy bowiem zwrócić uwagę, że obrona, obronność, obrona narodowa i obronność państwa – to terminy, które wydają się być synonimicznymi, lecz w rzeczywistości ich definicje są różne, tak jak jest różny ich zakres przedmiotowy.

Zgodnie ze „Słownikiem terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego” termin „obrona” (ang. defense) – to „rodzaj działań bojowych wojsk zawczasu planowanych i przygotowanych w oparciu o umocnienia terenowe, lub organizowany doraźnie, mający na celu przeciwdziałanie napaści nieprzyjaciela”1. T. Kotarbiński w „Traktacie o dobrej robocie” natomiast stwierdził, że obrona jest działaniem przeciwko natarciu: „Ten naciera, kto usiłuje spowodować zmianę niezgodną z celem przeciwnika; ten się zachowuje obronnie, kto usiłuje do tej zmiany nie dopuścić. […] natarcie polega na czynie konstrukcyjnym lub destrukcyjnym, obrona – na czynie zachowawczym lub zapobiegawczym”2.

Pojęcie „obronność” jest definiowane przez słownik jako „[…] jedna z podstawowych dziedzin działalności państwa, mająca na celu przeciwdziałanie wszelkiego rodzaju zagrożeniom”3. Z kolei w Strategii obronności Rzeczypospolitej Polskiej „obronność” była określana jako „[…] dziedzina bezpieczeństwa narodowego, stanowiącą sumę wszystkich cywilnych i wojskowych przedsięwzięć mających na celu zapobieganie i przeciwstawienie się wszelkim potencjalnym zagrożeniom bezpieczeństwa państwa, zarówno militarnym, jak i pozamilitarnym, mogącym doprowadzić do kryzysu polityczno-militarnego”4. S. Koziej natomiast określił obronność jako „[…] zdolność państwa do przeciwstawiania się najniebezpieczniejszym zagrożeniom, jakimi są zagrożenia wojenne”5.

Kolejnym pojęciem jest „obrona narodowa” (ang. national defense), definiowana w cytowanym wcześniej słownikujako „[…] działalność mająca na celu odpowiednie przygotowanie i wykorzystanie sił i środków będących do dyspozycji państwa dla przeciwdziałania wszelkiego rodzaju zagrożeniom zewnętrznym i wewnętrznym godzącym w interes narodowy”6. Warto w tym miejscu wspomnieć, że słownik z 1994 r. definiuje „obronę narodową” nieco inaczej – „[…] całokształt sił i środków (instytucji) społeczeństwa (narodu) oraz ich poczynania związane z przeciwdziałaniem zagrożeniom godzącym w interes narodowy”7.

Problematykę obrony narodowej poruszał w licznych pracach W. Kitler. W książce „Obrona cywilna (niemilitarna) w Polsce”8 wyraził przekonanie, że „[…] państwo jako instytucja polityczna i terytorialna forma organizacji (dosłownie – organizowania się) społeczeństwa, wykorzystując własne możliwości oraz korzyści płynące ze współpracy z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych, podejmuje działania we wszystkich sferach swojej aktywności dla ochrony i obrony interesów życiowych z całokształtu interesów bezpieczeństwa narodowego”9, a tę sferę aktywności państwa określił mianem „obrona narodowa”. Natomiast w swojej rozprawie habilitacyjnej10, poruszając kwestię obrony narodowej, zaproponował następującą jej definicję:

Kolejnym ważnym terminem jest „obronność państwa” (ang. defenses of the state). Słownikowa definicja tego pojęcia brzmi: „[…] dziedzina bezpieczeństwa państwa, dotycząca przeciwstawiania się zewnętrznym zagrożeniom polityczno-militarnym przy wykorzystaniu wszystkich dysponowanych przez państwo sił i środków (militarnych i niemilitarnych)”12. A. Tomaszewski natomiast przez pojęcie „obronność państwa” rozumie „[…] odpowiednio zorganizowane i przygotowane zasoby oraz podejmowane działania w kraju i na arenie międzynarodowej (w tym zawieranie układów i sojuszy) w celu uzyskania określonej zdolności do monitorowania zagrożeń, głównie zewnętrznych o charakterze militarnym, oraz skutecznego przeciwdziałania im”13.

Analizując problematykę definiowania pojęć z zakresu obronności, R. Lelito doszedł do następujących wniosków: „[…] Obrona oznacza w swym podstawowym znaczeniu działanie, czyli walczenie, bronienie, wzbranianie, przeciwstawianie się niebezpieczeństwom. Jest ona synonimem walki, czyli obroną defensywną, akcją obronną, oporem i przeciwdziałaniem. Z kolei obronność jest identyfikowana jako możliwość, zdolność i gotowość, a zatem przygotowanie do wcześniej zdefiniowanej obrony. Obronność oznacza zatem potrzebę oraz konieczność obrony podmiotu oraz jego zdobyczy w różnych sferach wobec pojawiających się zagrożeń. Jest stanem, a nie działaniem podmiotu, pozwalającym w sytuacjach niebezpiecznych na obronę jego ważnych interesów. W tym kontekście jako obronność państwa należy uznać przygotowanie państwa, jego struktur, a zwłaszcza armii do działalności obronnej ukierunkowanej na przeciwdziałanie zagrożeniom militarnym”14.

Następnym istotnym pojęciem z zakresu obronności jest „system obronny państwa” (ang. defensive system of the state). Określono go jako „[…] skoordynowany wewnętrznie zbiór elementów ludzkich, materiałowych i organizacyjnych zapewniających możliwości przeciwstawienia się zagrożeniom wojennym, zgodnie z celami i zamiarem obrony. Tworzą go podsystemy: militarny, niemilitarny oraz kierowania. Jego strukturę przedmiotową tworzą zadania realizowane przez poszczególne elementy i ogniwa we wszystkich sferach działalności w ramach przygotowań obronnych w czasie pokoju, a także w czasie zagrożenia i wojny”15.

Problematyka systemu obronnego państwa jest kwestią niezwykle złożoną, a także poruszaną przez wielu teoretyków i praktyków obronności. Jednym z nich jest K. Krakowski, który, analizując polski system obronny, stwierdził, że „[…] system obronny w teorii i praktyce jest identyfikowany jako zbiór elementów systemu funkcjonalnego państwa odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa przede wszystkim zewnętrznego. Cechami szczególnymi systemu obronnego jest jego: odpowiedzialność i powszechność, celowość, ciągłość, niejawność (skrytość), specjalizacja i współdziałanie”16. Powszechność – precyzuje K. Krakowski – przejawia się w powszechnym obowiązku obrony wynikającym zarówno z Konstytucji, jak i ustawy o powszechnym obowiązku obrony, a celowość systemu obronnego jest widoczna w jego ukierunkowaniu na monitorowanie, przeciwdziałanie i neutralizowanie zagrożeń. Z kolei ciągłość polega na działaniu podczas każdego ze stanów funkcjonowania państwa: stanu wojny, stanu klęski żywiołowej, stanu wyjątkowego i stanu normalnego. Niejawność odnosi się zaś do utajniania szczegółów planistycznych i organizacyjnych sfery obronnej. Specjalizacja jest natomiast rozumiana jako przydzielanie konkretnych zadań wyspecjalizowanym, do wykonywania tych konkretnych zadań, organom państwa (elementom systemu)17.

J. Wojnarowski, charakteryzując system (podsystem) obronny państwa [SOP], zwrócił uwagę, że powinien on pełnić trzy zasadnicze funkcje:

System obronny można także rozpatrywać w ujęciu organizacyjnym. I tak, „[…] w ujęciu organizacyjnym do systemu obronnego należy zaliczyć podsystem kierowania identyfikowany – jako system kierowania i dowodzenia (w czasie wojny – wojenny system dowodzenia), Siły Zbrojne RP – jako element wykonawczy i system pozamilitarny, który możemy identyfikować jako administrację rządową i samorządową, podmioty gospodarcze i społeczne oraz ogół obywateli realizujących zadania na rzecz obronności. Sprawność SOP jest determinowana harmonijnym współdziałaniem tworzących go podsystemów i systemów otoczenia go wspierających”19.

Niemniej należy pamiętać, że sam system obronny państwa nie wystarcza, aby zapewnić bezpieczeństwo. Niezwykle ważne są także inne czynniki, jak na przykład odpowiednie stosunki międzynarodowe (np. tworzenie układów lub sojuszy) i poziom rozwoju państwa, gdyż jak zauważa A. Tomaszewski, „[...] obronność funkcjonuje w określonym środowisku, które tworzą: sytuacja polityczno-militarna w otoczeniu oraz związane z nią zagrożenia, potencjał gospodarczy i terytorium państwa, a także jego powiązania polityczne i gospodarcze z innymi podmiotami międzynarodowymi. Są to podstawowe czynniki warunkujące zarówno potrzeby w zakresie obronności, jak i zdolności obronne państw”20.

System obronny państwa podlega ciągłym przeobrażeniom. Jest to istotna cecha tego systemu, gdyż musi on być zdolny do reagowania w zmieniającym się środowisku bezpieczeństwa.

Obecny stan wiedzy na temat obronności państwa kształtował się przez setki lat. Każda bitwa, każda wojna, powstawanie i upadki mocarstw były podstawą do analiz sposobów i metod obrony państwa. Pierwsze znane dzieło na ten temat powstało już w VI wieku p.n.e. Mimo tak bogatej wiedzy i doświadczenia wciąż nie wiemy jednak wszystkiego o obronie i obronności państwa, gdyż każde nowe zagrożenie zmusza do weryfikacji dotychczasowych metod działania. Być może okaże się, że dotychczasowe działania przy współczesnych zagrożeniach, związanych chociażby z rozwojem technologii, są nieadekwatne i należy zrewidować podejście do przedmiotowej problematyki.

2.1.2. Obronność jako dyscyplina naukowa

Problematyka obronności, bezpieczeństwa i wojny od wieków interesowała badaczy (przykładem takiego odwiecznego zainteresowania jest dzieło Sun Tzu Sztuka wojny21 powstałe w starożytnych Chinach), a zagadnienia z nią związane były poruszane przez przedstawicieli różnych nauk, m.in.: filozoficznych, socjologicznych, historycznych, politologicznych, ekonomicznych i wojskowych. Niewątpliwą przyczyną takiego zainteresowania jest fakt, że wojna od zawsze towarzyszyła człowiekowi, a sentencja Si vis pacem, para bellum22 jest wciąż aktualna. Ponadto, jak współcześnie zauważają polemolodzy, „[…] wojna okazuje się być koniecznym warunkiem utrzymania pokoju i zachowania bezpieczeństwa, jest etapem pośrednim w kształtowaniu celowościowo uwarunkowanej zgody i harmonii w każdej strukturze społecznej”23.

W 2011 r. w Polsce dostrzeżono wyjątkowość problematyki obronności i postanowiono uznać nauki o obronności za odrębną dyscyplinę naukową należącą do obszaru nauk społecznych24. Wcześniej problematyka ta mieściła się w naukach wojskowych (należących do obszaru nauk humanistycznych). Nauki o obronności stały się więc jedną z najnowszych dyscyplin naukowych w Polsce. Jednak, jak zauważył M. Lutostański, „[…] wraz z wprowadzeniem nowej klasyfikacji pojawiły się liczne kontrowersje. Dotyczyły one między innymi aspektu semantyczno-rzeczowego nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności”25. Z. Trejnis wspomniał zaś, że „[…] trudno jednoznacznie zdefiniować tożsamość poznawczą i metodologię nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności, a wielu badaczy zadaje sobie pytanie, czy to rozgraniczenie było potrzebne i ważne z jakichś innych powodów niż administracyjne?”26.

Zgodnie z informacją zamieszczoną w „Leksykonie obronności”, „[…] nauki o obronności obejmują teoretyczne podstawy praktycznych rozwiązań w zakresie przygotowania i działania systemu obronnego w różnych warunkach i stanach jego funkcjonowania”27. Inny badacz – B. Szulc stwierdził zaś, że „[…] nauki o obronności obejmują problematykę obronną we wszystkich sferach konstytucyjnej egzystencji państwa i jego obywateli oraz wszelką działalność obronną w skali międzynarodowej. Ich celem jest identyfikowanie wszelkich zagrożeń i kreowanie wieloaspektowych działań narodowych i międzynarodowych systemów obronnych”28. Cytowany wcześniej W. Kitler uważa natomiast, że nauki o obronności:

Przedmiotem badań nauk o obronności, jak zauważa B. Pacek, „[…] są przygotowania obronne państwa i rozwój systemu obronnego państwa, w tym sił zbrojnych, a także organizacja i prowadzenie działań obronnych, operacji wojskowych, dowodzenia oraz szkolenia wojsk”30. Stwierdza on także, że przedmiotem badań tych nauk jest również teoria sztuki wojennej. Natomiast należy wspomnieć, że do 2011 r. problematyką wojen zajmowały się głównie dwie dyscypliny naukowe: stosunki międzynarodowe i nauki wojskowe.

Kwestię sztuki wojennej poruszał W. Lidwa, który uznał, że „[…] jako teoria i praktyka zbrojnych działań wojennych sztuka wojenna jawi się jako nauka, której podstawą badań jest problematyka przygotowania i prowadzenia walki zbrojnej. W drugim zaś znaczeniu postrzega się ją zwykle jako praktykę postępowania dowódców i wojsk w zakresie przygotowania i prowadzenia walki. Zbliżony podział dotyczy także podstawowych jej składowych: strategii, sztuki operacyjnej i taktyki”31. Analizowaniem sztuki wojennej (w tym konkretnym przypadku chodzi o jej składową, tj. strategię) zajmowali się także J. Marczak i J. Pawłowski, którzy zgodnie uznali, że „[…] ze wszystkich części sztuki wojennej, strategia jest dziedziną wiedzy i działalnością najtrudniejszą, a zarazem twórczą i niepowtarzalną, czyli mającą cechy sztuki. Te cechy strategii czynią ją dziedziną trudno dostępną”32.

Po 2011 r. jedną z najpilniejszych potrzeb w zakresie nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie stało się więc rozgraniczenie przedmiotów badań tych dyscyplin. Rozgraniczenia takiego dokonał m.in. B. Szulc. Wyniki przedstawiono w tabeli 2.

Tab. 2. Najpilniejsze potrzeby w zakresie nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie

Zakresy przedmiotowe badań

Nauki o bezpieczeństwie

Nauki o obronności

1. Aktualny stan różnego rodzaju bezpieczeństwa według przyjętych parametrów zmiennych

1. Zagrożenia w kontekście przygotowania przeciwdziałań

2. Aktualne zagrożenia poszczególnych rodzajów bezpieczeństwa

2. Możliwości przeciwstawienia się istniejącym wyzwaniom i zagrożeniom