KOMUNIKACJA STRATEGICZNA W PRZYGOTOWANIU OBRONNYM Pakiet 2 książki ebook

PRZYGOTOWANIA OBRONNE SPOŁECZEŃSTWA POLSKIEGO

Wybrane aspekty

Urszula Staśkiewicz

WARSZAWA

2020

Recenzenci:

prof. dr hab. inż. Waldemar Kitler

dr hab. inż. Marian Kuliczkowski

Redakcja merytoryczna:

dr Zbigniew Moszumański

Opracowanie graficzne i projekt okładki:

Agencja Wydawnicza IDEAPRESS Anna Skowrońska

Skład:

Katarzyna Pogrzebska

© Copyright by Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej, 2020.

© Copyright by Urszula Staśkiewicz, 2020.

Wydanie I

Publikacja sfinansowana ze środków własnych Autorki.

Wydawca:

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej

ul. 11 Listopada 17/19, 03-446 Warszawa

www.two.edu.pl

e-mail: [email protected]

Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Obronnej znajduje się w wykazie wydawnictw publikujących recenzowane monografie naukowe, sporządzonym przez MNiSzW: poz. 652, poziom I – 80 punktów.

Przygotowanie do druku:

Agencja Wydawnicza IDEAPRESS

ul. Łukowska 1/149, 04-113 Warszawa

www.ideapress.pl

SPIS TREŚCI

Wstęp

1. Sytuacja problemowa

2. Podstawy teoretyczne i normatywne obronności

2.1. Wybrane aspekty teorii obronności państwa

2.1.1. Podstawowe terminy z zakresu obronności

2.1.2. Obronność jako dyscyplina naukowa

2.2. Strategie bezpieczeństwa Polski w latach 1989–2017

2.2.1. Budowa samodzielności strategicznej Polski

2.2.2. Samodzielność strategiczna Polski na przełomie XX i XXI wieku

2.2.3. System obronny Polski w XXI wieku w świetle dokumentów strategicznych

2.3. Przygotowania obronne w Polsce

2.3.1. Przygotowania obronne państwa – istota, dziedziny, zakres i zasady

2.3.2. Przygotowania obronne w Polsce – regulacje prawne

2.3.3. Przygotowania obronne w administracji publicznej

3. Doświadczenia i stan obecny przygotowań obronnych społeczeństwa polskiego

3.1. Przygotowania obronne społeczeństwa polskiego w latach 1918–1939

3.1.1. Tło historyczne

3.1.2. Przygotowania obronne społeczeństwa – zarys teoretyczny

3.1.3. Praktyka przygotowań obronnych społeczeństwa polskiego w okresie dwudziestolecia międzywojennego

3.2. Edukacja obronna w Polsce w latach 1944–1989

3.2.1. Wyjaśnienia terminologiczne

3.2.2. Rozwój szkolnictwa w Polsce Ludowej

3.2.3. Formy edukacji obronnej w okresie PRL

3.2.4. Reformy systemu edukacji obronnej w okresie PRL

3.3. Przygotowanie obronne polskiej młodzieży współcześnie

3.3.1. Ustalenia terminologiczne

3.3.2. Edukacja obronna w latach 90. 153

3.3.3. Edukacja obronna w Polsce na początku XXI wieku

4. Organizacje pozarządowe w systemie obronnym państwa

4.1. Organizacje pozarządowe – potencjał i możliwości

4.2. Organizacje pozarządowe w SOP – przegląd dotychczasowych badań naukowych

4.3. Wykorzystanie organizacji pozarządowych w systemach obronnych państw europejskich

5. Rozwiązania zwiększające poziom przygotowania obronnego społeczeństwa polskiego

5.1. Geneza i cel przygotowań obronnych społeczeństwa

5.2. Model przygotowań obronnych społeczeństwa

5.3. Zmienne wpływające na poziom przygotowań obronnych społeczeństwa polskiego

5.3.1. Powszechny obowiązek służby wojskowej

5.3.2. Edukacja młodzieży

5.3.3. Tworzenie i usprawnianie OCK

5.3.4. Przygotowanie gospodarstw domowych

5.3.5. Przygotowanie organizacji pozarządowych

5.3.6. Przygotowanie ośrodków kultury i ośrodków kultu religijnego

5.4. Przygotowania obronne społeczeństwa polskiego w opinii ekspertów

Zakończenie

Bibliografia Bibliografia

Wstęp

Zbrojenie się zapowiada wojnę, a wojna jest kwestią wielkiej wagi.

Ktoś, kto się w nią wplątał bez uprzedniego przygotowania,

może być poczytywany za głupca.

Sun Tzu1

XXI wiek – to okres dużych przeobrażeń zarówno na arenie międzynarodowej, jak i w sytuacji wewnętrznej Polski. W Europie pojawiły się nowe zagrożenia, na które państwa zjednoczone w organizacjach międzynarodowych (np. NATO) i ponadnarodowych (Unia Europejska) nie były przygotowane. Warto chociażby zwrócić uwagę na zagrożenia cyberprzestrzeni, terroryzm i niepokój związany z masowymi migracjami. Zmiany te wymuszały ciągłe modyfikowanie systemu obronnego Polski i dostosowywanie go do aktualnej sytuacji, tak aby był zdolny do pełnienia swojej funkcji. W związku z tym także proces przygotowań obronnych ulegał przeobrażeniom. Zmiany musiały zostać wprowadzone zarówno w militarnej, jak i niemilitarnej części systemu obronnego.

Niniejsza monografia dotyczy problematyki przygotowań obronnych części niemilitarnej, a właściwie specyficznego obszaru niemilitarnych przygotowań obronnych – przygotowań obronnych społeczeństwa ze szczególnym uwzględnieniem kwestii edukacji obronnej. Należy bowiem zwrócić uwagę na fakt, że społeczeństwo zawsze bierze udział w wojnie lub w innej formie konfliktu zbrojnego. Czasem jest to udział czynny (np. wsparcie wojska), niekiedy bierny (np. ukrywanie się, próba przetrwania), natomiast zawsze obywatele są jej uczestnikami, gdyż wojna – z definicji – jest zjawiskiem społeczno-politycznym2.

Praca zawiera informacje o teoretycznych i normatywnych podstawach obronności (tj. wyjaśnienie podstawowych terminów z zakresu obronności, przegląd dokumentów strategicznych Polski z lat 1989–2017 i regulacje prawne dotyczące przygotowań obronnych) oraz wyniki analiz historyczno-porównawczych, podczas których porównywano proces przygotowań obronnych społeczeństwa polskiego funkcjonujący obecnie do tego wdrażanego i funkcjonującego w różnych okresach XX wieku w Polsce – w dwudziestoleciu międzywojennym, w okresie Polski Ludowej oraz w latach 90.

Niniejsze wydawnictwo – to także efekt analizy literatury przedmiotu dotyczącej kwestii przygotowań obronnych, albowiem bez mocnych podstaw teoretycznych stworzonych przez takich badaczy, jak m.in. Bolesław Balcerowicz, Jarosław Kardas, Waldemar Kitler, Stanisław Koziej, Marian Kuliczkowski, Jerzy Kunikowski, Józef Marczak, Jacek Pawłowski, Andrzej Pieczywok, Aleksandra Skrabacz i Jan Wojnarowski, nie można byłoby podjąć przedmiotowej problematyki.

Ostatnia część pracy – to ocena aktualnego poziomu przygotowań obronnych społeczeństwa polskiego oraz propozycja rozwiązań, które mogłyby ten poziom podwyższyć, a tym samym pozwolić na uzyskanie oczekiwanych w społeczeństwie polskim postaw oraz wysokiego poziomu wiedzy i umiejętności w zakresie dotyczącym obronności.

Efektem przeprowadzonych badań było dogłębne poznanie zalet, potrzeb oraz luk w obecnym stanie prawnym i organizacyjnym odnoszącym się do funkcjonowania procesu przygotowań obronnych społeczeństwa polskiego. Z tego też wynikła potrzeba ujęcia wyników kilkuletnich badań w formie niniejszego opracowania, które stanowi kontynuację działań autorki na rzecz określenia miejsca i roli społeczeństwa w systemie obronnym państwa w czasie pokoju, w sytuacjach kryzysowych oraz w czasie wojny.

Niniejsza publikacja uzyskała ostateczny kształt dzięki merytorycznemu wsparciu prof. dr. hab. inż. Waldemara Kitlera i dr. hab. inż. Mariana Kuliczkowskiego, którym w tym miejscu składam serdeczne podziękowanie.

1. Sytuacja problemowa

Ostatnie lata – to okres dużych zmian. W Europie pojawiły się nowe zagrożenia, na które państwa zjednoczone w organizacjach międzynarodowych (np. w NATO) i ponadnarodowych (Unia Europejska) nie były przygotowane.

Jednym z zagrożeń, wymienionym w Europejskiej strategii bezpieczeństwa, przyjętej przez Radę Europejską w grudniu 2003 r.1, jest terroryzm. Od momentu ataku na World Trade Center w 2001 r. zamachy terrorystyczne stały się realnym zagrożeniem dla państw zachodnich. Oczywiście, państwa europejskie już wcześniej miały styczność z tym problemem (np. RAF w Niemczech, ETA w Hiszpanii), lecz w XXI wieku ewoluował on z zagrożenia regionalnego do zagrożenia globalnego. W 2015 r. liczba ofiar zamachów terrorystycznych w zachodniej Europie wyniosła 148 i była największa od 2004 r., kiedy w wyniku zamachu w Madrycie zginęło 191 osób, a rannych zostało ponad 14002.

Kolejnym dużym zagrożeniem, wynikającym z sytuacji międzynarodowej, jest zwiększony napływ uchodźców. Wojny i konflikty regionalne (głównie w Somalii, Iraku, Syrii i Sudanie, a w ostatnich latach także na Ukrainie) wywołały masową migrację. Zgodnie z danymi pochodzącymi z raportu pt.: Trendy światowe 2012 autorstwa Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR), liczba uchodźców i przesiedleńców jest najwyższa od 1994 r.3. Zjawisko to bardzo mocno jest odczuwalne w całej Europie. W krajach Unii Europejskiej oraz w Szwajcarii, Norwegii, Liechtensteinie i w Islandii od 1 stycznia do 30 czerwca 2015 r. imigranci złożyli łącznie 419020 wniosków o azyl4.

Następną zmianą, wywołującą zagrożenie państw europejskich, jest konflikt ukraińsko-rosyjski, będący skutkiem rewolucji Euromajdanu5, mającej miejsce na przełomie lat 2013 i 2014. Walki na wschodzie Ukrainy oraz problemy gospodarcze i polityczne spowodowały zwiększoną migrację Ukraińców do państw Unii Europejskiej (w 2010 r. 45 obywateli Ukrainy złożyło w Polsce wniosek o nadanie statusu uchodźcy, w 2013 r. – 46, a w 2014 r. – aż 22536).

Oprócz zwiększonego napływu obywateli Ukrainy, skutkiem sytuacji na Ukrainie było ochłodzenie stosunków dyplomatycznych Unii Europejskiej z Rosją, a tym samym zwiększenie poziomu zagrożenia pokoju w Europie. Na uwagę zasługuje także fakt, że Rosja od kilku lat systematycznie zwiększa wydatki na zbrojenie. Dane w tabeli 1 wskazują, jak duże są to kwoty.

Tab. 1. Wydatki Federacji Rosyjskiej na cele militarne w latach 1993–2015

Wydatki

Lata

1993

1994

1995

2003

2004

2005

2013

2014

2015

mln USD

40695

38471

25312

29227

30549

34716

63800

68378

73694

% PKB

4,2

4,5

3,8

3,7

3,3

3,3

3,8

4,1

4,9

Źródło: Military expenditure by country, in constant (2018) US$ m., 1988–2019, https://www.sipri.org/sites/default/files/Data%20for%20all%20countries%20from%201988%E2%80%932019%20in%20constant%20%282018%29%20USD.pdf [dostęp: 30.10.2019 r.]; Military expenditure by country as percentage of gross domestic product, 1988–2019, https://www.sipri.org/sites/default/files/Data%20for%20all%20countries%20from%201988%E2%80%932019%20as%20a%20share%20of%20GDP.pdf [dostęp: 30.10.2019 r.].

Opisane zmiany zachodzące na arenie międzynarodowej nie mogły pozostać bez wpływu na politykę bezpieczeństwa i obronności w Polsce, która ulegała kilkukrotnym aktualizacjom, aby możliwie najlepiej móc reagować na pojawiające się zagrożenia. Warto w tym miejscu wspomnieć chociażby o Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 r., Strategii obronności Rzeczypospolitej Polskiej z 2009 r. (Strategii sektorowej do Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej), Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2014 r. (poprzedzonej przyjęciem Strategii rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022 oraz przeprowadzeniem pierwszego kompleksowego Strategicznego przeglądu bezpieczeństwa narodowego).

Modernizacji poddano także Siły Zbrojne RP. W 2009 r. zawieszono obowiązkową służbę wojskową7, w 2010 r. powstały Narodowe Siły Rezerwowe (NSR)8, w 2014 r. zmodernizowano system dowodzenia (m.in. wprowadzając dwa główne, połączone dowództwa zamiast czterech odrębnych oraz zmieniając Sztab Generalny WP z organu dowodzenia na ośrodek planowania strategicznego i projektowania rozwoju sił zbrojnych9), a w 2016 r. wprowadzono w życie koncepcję Wojsk Obrony Terytorialnej. Zwiększono także wydatki na zbrojenia, co jest częścią Planu technicznej modernizacji sił zbrojnych na lata 2013–202210.

System bezpieczeństwa narodowego funkcjonujący obecnie w Polsce został scharakteryzowany następująco w Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2014 r.11: „System bezpieczeństwa narodowego obejmuje siły, środki i zasoby przeznaczone przez państwo do realizacji zadań w tym obszarze, odpowiednio zorganizowane, utrzymywane i przygotowywane. Składa się on z podsystemu kierowania i podsystemów wykonawczych, w tym podsystemów operacyjnych (obronny i ochronny) oraz podsystemów wsparcia (społeczne i gospodarcze)”12.

Podsystem kierowania tworzą „[…] organy władzy publicznej i kierownicy jednostek organizacyjnych, wykonujący zadania związane z bezpieczeństwem narodowym, wraz z organami doradczymi i aparatem administracyjnym oraz procedurami funkcjonowania i stosowną infrastrukturą”13.

Podsystemy operacyjne (obronny i ochronny), „[…] są przeznaczone do wykorzystywania szans, podejmowania wyzwań, redukowania ryzyka i przeciwdziałania zagrożeniom o charakterze polityczno-militarnym i pozamilitarnym. Podsystemy społeczne i gospodarcze zasilają je odpowiednimi zdolnościami i zasobami”14.

Podsystem obronny tworzą: Siły Zbrojne RP, dyplomacja, służby specjalne i przemysłowy potencjał obronny, w skład podsystemu ochronnego natomiast są włączone m.in.: służby porządku publicznego, służby bezpieczeństwa powszechnego (ratownictwo i ochrona ludności), instytucje ochrony infrastruktury krytycznej, instytucje przeciwdziałania oraz zwalczania terroryzmu i ekstremizmu, a także instytucje właściwe do spraw cyberbezpieczeństwa.

Podsystemy gospodarcze są tworzone m.in. przez instytucje bezpieczeństwa finansowego, podmioty bezpieczeństwa energetycznego, system rezerw strategicznych i jednostki naukowe. Zasadność istnienia oraz przygotowania podsystemu gospodarczego została uargumentowana w jego celu: „Celem przygotowań podsystemów gospodarczych bezpieczeństwa narodowego jest opracowanie i wdrożenie odpowiednich strategii i programów zapewniania bezpiecznego funkcjonowania podmiotów gospodarczych państwa w czasie zagrożenia i wojny oraz realizacja zadań gospodarczego wsparcia operacyjnych podsystemów systemu bezpieczeństwa narodowego”15.

Podsystemy społeczne – to m.in. system ochrony dziedzictwa narodowego, instytucje edukacji dla bezpieczeństwa oraz system zabezpieczenia społecznego. „Celem przygotowania podsystemów społecznych bezpieczeństwa narodowego jest zapewnienie ich efektywnego funkcjonowania w razie zagrożenia i wojny oraz doskonalenie zasad, procedur i zdolności realizacji zadań społecznego wsparcia podsystemów operacyjnych”16.

Należy jednak zauważyć, że system bezpieczeństwa narodowego tworzą nie tylko instytucje (prywatne czy państwowe), ale także obywatele, którzy są zobowiązani do obrony Polski na mocy Konstytucji (art. 85 ust. 1 „Obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny”17) oraz Ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej18.

Mimo że prawo wymaga od obywateli obrony ojczyzny, ich rola jednak nie została jednoznacznie określona. Tworząc system obronny państwa, określono m.in. zadania Sił Zbrojnych RP, administracji i przedsiębiorców, natomiast brakuje informacji odnośnie do konkretnych zadań obronnych dla osób cywilnych, brakuje wytycznych precyzujących, w jaki sposób obywatele (czy społeczeństwo) mieliby wspierać i (lub) współtworzyć system obronny państwa.

Oczywiście, istnieją regulacje prawne dotyczące świadczeń osób cywilnych na rzecz obrony, lecz brak konkretnych informacji, w jaki sposób obywatele mieliby przygotowywać się na wypadek wojny. Brak też informacji dotyczących czynności, jakie mieliby wykonywać przed wojną, aby w razie jej rozpoczęcia byli odpowiednio przygotowani.

Istotną rolę udziału społeczeństwa w obronności państwa dostrzegły już liczne państwa oraz organizacje międzynarodowe. Warto wspomnieć chociażby o takich państwach, jak Szwecja (na 9 mln obywateli około 600 tys. jest zrzeszonych w 24 organizacjach obronnych, a 100 tys. należy do Ochotniczych Oddziałów Obrony Kraju19), Szwajcaria (wysoko rozwinięty system obrony terytorialnej, broń jest przechowywana w domach, a liczne podziemne schrony umożliwiają ukrycie ludności, materiałów i sprzętu potrzebnego do obrony20), Francja (widoczna i efektywna współpraca systemu militarnego z niemilitarnym) czy Czechy (już w 1996 r. prezydent Vaclav Havel, stwierdził, że „[…] byłoby fatalną pomyłką wierzyć, że skoro wydajemy pieniądze na siły zbrojne, to obrona narodowa jest sprawą wyłącznie wojskową, którą reszta społeczeństwa nie powinna się interesować. Przygotowanie skutecznej obrony państwa jest nie do pomyślenia bez większego lub mniejszego udziału wszystkich instytucji państwowych”21).

Wśród organizacji międzynarodowych dostrzegających rolę ludności w bezpieczeństwie i obronności warto wyróżnić NATO, gdyż w kwietniu 1999 r. Rada Północnoatlantycka przyjęła Koncepcję strategiczną Sojuszu, w której uznano, że „[…] dla powodzenia operacji realizowanych przez NATO ogromne znaczenie mają również związki między siłami Sojuszu i lokalnymi władzami cywilnymi (zarówno rządowymi, jak i pozarządowymi). Współpraca cywilno-wojskowa jest wzajemnie zależna: władze cywilne coraz częściej potrzebują środków wojskowych, z drugiej strony dla operacji militarnych ogromne znaczenie ma wsparcie cywilne, jak np. logistyka, komunikacja, wsparcie medyczne i poparcie społeczne”22.

Chęć aktywizacji społeczeństwa i zwiększenia umiejętności obronnych ludności jest widoczna na przykładzie próby zreformowania systemu edukacji i systemu szkolenia rezerw dla wojska – mowa tu o klasach mundurowych i związanych z nimi programami edukacyjnymi oraz programami współpracy ze służbami mundurowymi.

Niemniej, mimo iż państwo polskie zaczyna coraz wyraźniej dostrzegać rolę ludności w bezpieczeństwie i obronności, brakuje konkretnych regulacji dotyczących sposobu przygotowań obronnych społeczeństwa. Z licznych badań wynika, że kwestia przygotowań obronnych społeczeństwa jest marginalizowana, a nawet sama chęć obywateli do obrony Ojczyzny jest niewielka.

Badania przeprowadzone przez Instytut Badań Rynkowych i Społecznych IBRIS w listopadzie 2016 r. wskazują, że aż 30% dorosłych Polaków stanęłoby do walki w obronie kraju w organizacjach wojskowych, paramilitarnych lub sanitarnych, gdyby nasz kraj stał się obiektem ataku ze strony innego państwa. Ponad 77% respondentów, w sytuacji agresji na Polskę, starałoby się przede wszystkich ochronić siebie i bliskich w miejscu zamieszkania (41,1%) lub w bezpiecznym miejscu na terenie Polski (36,5%). Blisko 23% badanych chciałoby w sytuacji bezpośredniego zagrożenia opuścić Polskę i szukać bezpiecznego miejsca za granicą23.

Według raportu Instytutu Sobieskiego: „[…] Od kilku lat kwota przyznawanych dotacji na realizację projektów zgłoszonych przez organizacje pozarządowe do MON utrzymuje się na poziomie około 8 mln zł. Warto zaznaczyć, że zgodnie z informacjami podanymi w Wykazie organizacji pozarządowych, które wykonały w 2013 r. zadania publiczne zlecone przez Ministerstwo Obrony Narodowej, na łączną sumę 8 530 376,50 zł, rozdysponowaną między różnego rodzaju organizacje, stowarzyszenia paramilitarne otrzymały jedynie 28 500 zł. Oznacza to, że MON praktycznie nie wspierało finansowo, przynajmniej do 2013 roku, organizacji paramilitarnych, które w efekcie mogły liczyć jedynie na wsparcie finansowe życzliwych samorządów, sponsorów oraz – w kwestii materialnej, infrastrukturalnej i szkoleniowej – jednostek wojskowych. […] Poza utworzeniem FOP [Federacji Organizacji Proobronnych] oraz dopuszczeniem możliwości wejścia do systemu szkolenia przygotowującego do służby wojskowej (przy czym trudno ocenić praktyczne możliwości zrealizowania takiego zamysłu), MON nie podjęło żadnych poważniejszych decyzji w sprawie organizacji paramilitarnych”24.

Także system obrony cywilnej znajduje się aktualnie na niewystarczającym poziomie. Co prawda, z formalnego punktu widzenia, został on stworzony w celu funkcjonowania głównie w czasie wojny (w czasie pokoju ma za zadanie jedynie wspieranie odpowiednich służb w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwaniu ich skutków)25, niemniej fakt, iż od kilku lat znajduje się on w coraz gorszej kondycji, nie może ujść uwadze podczas dokonywania analiz ogólnego poziomu przygotowania obronnego Polski i Polaków.

Zgodnie z raportem Najwyższej Izby Kontroli dotyczącym przygotowania systemu ochrony ludności przed klęskami żywiołowymi oraz sytuacjami kryzysowymi: „Obrona cywilna kraju funkcjonuje praktycznie tylko na papierze”26. Jest to związane m.in. z istotnym spadkiem stanu osobowego formacji obrony cywilnej. Między rokiem 2009 a 2011 liczba formacji OCK zmniejszyła się z 19 618 do 14 492. Oznacza to zmniejszenie się stanu osobowego z 272 275 osób w 2009 r. do 188 513 w 2011 r.27.

Warto w tym miejscu zamieścić ocenę opracowaną przez Szefa Obrony Cywilnej Kraju dotyczącą m.in.: systemu wykrywania, ostrzegania i alarmowania („zdecydowaną większość funkcjonujących syren stanowią syreny elektryczne starego typu, nieposiadające możliwości awaryjnego zasilania oraz przekazywania komunikatów głosowych”28), ewakuacji ludności na wypadek masowego zagrożenia życia i zdrowia („szacuje się, że w planach ewakuacji, w skali kraju przewidziano możliwość przemieszczenia 7 mln 343 tys. osób, co stanowi 19,2% wszystkich obywateli kraju, przy czym założono, że 59,9% osób przewidzianych do ewakuacji uczestniczyć będzie w tym procesie przy wykorzystaniu własnych środków transportowych”29) oraz budownictwa ochronnego („systematyczny spadek liczby budowli ochronnych, szczególnie służących ukryciu: w 2011 r. o następne 7 tys.”30). Szef Obrony Cywilnej Kraju (OCK), oceniając i diagnozując stan przygotowania obrony cywilnej w Polsce, stwierdził, że wskazane jest rozważenie możliwości zwiększenia nakładów finansowych w budżetach Szefa OCK i wojewódzkich szefów obrony cywilnej31.

Problem niedofinansowania obrony cywilnej i systemu ochrony ludności przez wiele lat nie został rozwiązany. W 2019 r. na oficjalnej stronie Najwyższej Izby Kontroli zamieszczono następującą informację: „W Polsce nie funkcjonuje skuteczny system ochrony ludności. Organy odpowiedzialne za realizację zadań z zakresu zarządzania kryzysowego oraz obrony cywilnej nie stworzyły adekwatnych do występujących zagrożeń struktur, nie wdrożyły skutecznych procedur oraz nie zapewniły niezbędnych zasobów umożliwiających właściwe zarządzanie w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych. Dostrzegając zaangażowanie i gotowość niesienia pomocy w razie wystąpienia różnego rodzaju katastrof przez funkcjonariuszy straży pożarnych, Policji, żołnierzy oraz zwykłych obywateli, NIK zwraca uwagę, iż nieprzygotowanie odpowiednich planów i procedur oraz niezapewnienie warunków do odpowiedniej koordynacji działań, może obniżać skuteczność działań służb odpowiedzialnych za ochronę ludności, zwłaszcza w razie wystąpienia sytuacji kryzysowej”32.

Zmieniająca się rzeczywistość oraz stale pojawiające się w mediach informacje o kolejnych zamachach terrorystycznych, napływie uchodźców, potrzebie zachowania własnej tożsamości narodowej w dobie globalizacji i manewrach wojskowych prowadzonych przez Rosję, nie mogły pozostać bez wpływu na sytuację społeczną w Polsce. Mimo iż z danych statystycznych wynika, że Polacy czują się bezpiecznie (w badaniach przeprowadzonych przez CBOS w 2016 r. 80% Polaków uznało Polskę za kraj, w którym żyje się bezpiecznie, a 95% przyznało, że miejsce, w którym mieszka, można nazwać bezpiecznym i spokojnym33), jest widoczna wśród obywateli chęć zwiększenia poczucia bezpieczeństwa i podwyższenia stopnia umiejętności obronnych. Jest obserwowany intensywny rozwój organizacji paramilitarnych i wzrost liczby strzeleckich klubów sportowych (w 2013 r. sportowych klubów strzeleckich zarejestrowanych w Polskim Związku Strzelectwa Sportowego było 210, w 2014 r. – 242, a w 2016 r. – już 313)34. W 2012 r. powstały takie stowarzyszenia, jak: FIA – Wierni w Gotowości pod Bronią, Polska Organizacja Wojskowa, Związek Strzelecki Rzeczypospolitej, a w 2013 r. – Związek Strzelecki „Strzelec” Józefa Piłsudskiego (obecnie deklaruje, że posiada 1400 strzelców i 120 „orląt” – dzieci do 15 roku życia)35 oraz Krakowska Legia Akademicka.

W ostatnich latach jest zauważalne także rozbudzenie społeczności internetowej, czego przykładami są: popularyzacja organizacji ROMB (Ruch Obywatelski Miłośników Broni) oraz aktywizacja środowiska działającego wokół portalu ObronaNarodowa.pl (Ruchu na Rzecz Obrony Terytorialnej odwołującego się do koncepcji Romualda Szeremietiewa oraz Józefa Marczaka i Ryszarda Jakubczaka z lat 90. ubiegłego wieku).

Powstają także specjalne hobbystyczne grupy osób przygotowujących się na wystąpienie sytuacji ekstremalnych, np. preppersi czy survivalowcy. Jest widoczna także popularyzacja postaw patriotycznych oraz propaństwowych.

Władze publiczne zdają się nie w pełni dostrzegać ani potencjału społecznego, ani zmian pojawiających się w społeczeństwie i nie odpowiadają na potrzeby swoich obywateli związane z chęcią zdobycia wiedzy oraz umiejętności niezbędnych w sytuacji zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny. Obecnie w koncepcji systemu obronnego państwa nie przewiduje się bowiem szczególnej roli obywateli – społeczeństwa w obronności państwa.

Podsumowując rozważania, można stwierdzić, że obecna sytuacja społeczno-polityczna budzi obawy polskich obywateli dotyczące możliwości utrzymania aktualnego stanu bezpieczeństwa państwa jako całości oraz bezpieczeństwa samego społeczeństwa, a wraz z tymi obawami wzrasta wśród obywateli świadomość oraz potrzeba zwiększenia umiejętności obronnych. Polskie ustawodawstwo jednakże, mimo iż wymaga od obywateli postawy proobronnej, nie do końca określiło w swoich aktach normatywnych rolę, jaką w systemie obronnym miałoby odgrywać społeczeństwo.

2. Podstawy teoretyczne i normatywne obronności

2.1. Wybrane aspekty teorii obronności państwa

2.1.1. Podstawowe terminy z zakresu obronności

Przystępując do rozważań dotyczących problematyki obronności, a szczególnie przygotowań obronnych społeczeństwa, zasadne jest zdefiniowanie na początku pojęć, którymi będzie się operować. Należy bowiem zwrócić uwagę, że obrona, obronność, obrona narodowa i obronność państwa – to terminy, które wydają się być synonimicznymi, lecz w rzeczywistości ich definicje są różne, tak jak jest różny ich zakres przedmiotowy.

Zgodnie ze „Słownikiem terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego” termin „obrona” (ang. defense) – to „rodzaj działań bojowych wojsk zawczasu planowanych i przygotowanych w oparciu o umocnienia terenowe, lub organizowany doraźnie, mający na celu przeciwdziałanie napaści nieprzyjaciela”1. T. Kotarbiński w „Traktacie o dobrej robocie” natomiast stwierdził, że obrona jest działaniem przeciwko natarciu: „Ten naciera, kto usiłuje spowodować zmianę niezgodną z celem przeciwnika; ten się zachowuje obronnie, kto usiłuje do tej zmiany nie dopuścić. […] natarcie polega na czynie konstrukcyjnym lub destrukcyjnym, obrona – na czynie zachowawczym lub zapobiegawczym”2.

Pojęcie „obronność” jest definiowane przez słownik jako „[…] jedna z podstawowych dziedzin działalności państwa, mająca na celu przeciwdziałanie wszelkiego rodzaju zagrożeniom”3. Z kolei w Strategii obronności Rzeczypospolitej Polskiej „obronność” była określana jako „[…] dziedzina bezpieczeństwa narodowego, stanowiącą sumę wszystkich cywilnych i wojskowych przedsięwzięć mających na celu zapobieganie i przeciwstawienie się wszelkim potencjalnym zagrożeniom bezpieczeństwa państwa, zarówno militarnym, jak i pozamilitarnym, mogącym doprowadzić do kryzysu polityczno-militarnego”4. S. Koziej natomiast określił obronność jako „[…] zdolność państwa do przeciwstawiania się najniebezpieczniejszym zagrożeniom, jakimi są zagrożenia wojenne”5.

Kolejnym pojęciem jest „obrona narodowa” (ang. national defense), definiowana w cytowanym wcześniej słownikujako „[…] działalność mająca na celu odpowiednie przygotowanie i wykorzystanie sił i środków będących do dyspozycji państwa dla przeciwdziałania wszelkiego rodzaju zagrożeniom zewnętrznym i wewnętrznym godzącym w interes narodowy”6. Warto w tym miejscu wspomnieć, że słownik z 1994 r. definiuje „obronę narodową” nieco inaczej – „[…] całokształt sił i środków (instytucji) społeczeństwa (narodu) oraz ich poczynania związane z przeciwdziałaniem zagrożeniom godzącym w interes narodowy”7.

Problematykę obrony narodowej poruszał w licznych pracach W. Kitler. W książce „Obrona cywilna (niemilitarna) w Polsce”8 wyraził przekonanie, że „[…] państwo jako instytucja polityczna i terytorialna forma organizacji (dosłownie – organizowania się) społeczeństwa, wykorzystując własne możliwości oraz korzyści płynące ze współpracy z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych, podejmuje działania we wszystkich sferach swojej aktywności dla ochrony i obrony interesów życiowych z całokształtu interesów bezpieczeństwa narodowego”9, a tę sferę aktywności państwa określił mianem „obrona narodowa”. Natomiast w swojej rozprawie habilitacyjnej10, poruszając kwestię obrony narodowej, zaproponował następującą jej definicję:

Kolejnym ważnym terminem jest „obronność państwa” (ang. defenses of the state). Słownikowa definicja tego pojęcia brzmi: „[…] dziedzina bezpieczeństwa państwa, dotycząca przeciwstawiania się zewnętrznym zagrożeniom polityczno-militarnym przy wykorzystaniu wszystkich dysponowanych przez państwo sił i środków (militarnych i niemilitarnych)”12. A. Tomaszewski natomiast przez pojęcie „obronność państwa” rozumie „[…] odpowiednio zorganizowane i przygotowane zasoby oraz podejmowane działania w kraju i na arenie międzynarodowej (w tym zawieranie układów i sojuszy) w celu uzyskania określonej zdolności do monitorowania zagrożeń, głównie zewnętrznych o charakterze militarnym, oraz skutecznego przeciwdziałania im”13.

Analizując problematykę definiowania pojęć z zakresu obronności, R. Lelito doszedł do następujących wniosków: „[…] Obrona oznacza w swym podstawowym znaczeniu działanie, czyli walczenie, bronienie, wzbranianie, przeciwstawianie się niebezpieczeństwom. Jest ona synonimem walki, czyli obroną defensywną, akcją obronną, oporem i przeciwdziałaniem. Z kolei obronność jest identyfikowana jako możliwość, zdolność i gotowość, a zatem przygotowanie do wcześniej zdefiniowanej obrony. Obronność oznacza zatem potrzebę oraz konieczność obrony podmiotu oraz jego zdobyczy w różnych sferach wobec pojawiających się zagrożeń. Jest stanem, a nie działaniem podmiotu, pozwalającym w sytuacjach niebezpiecznych na obronę jego ważnych interesów. W tym kontekście jako obronność państwa należy uznać przygotowanie państwa, jego struktur, a zwłaszcza armii do działalności obronnej ukierunkowanej na przeciwdziałanie zagrożeniom militarnym”14.

Następnym istotnym pojęciem z zakresu obronności jest „system obronny państwa” (ang. defensive system of the state). Określono go jako „[…] skoordynowany wewnętrznie zbiór elementów ludzkich, materiałowych i organizacyjnych zapewniających możliwości przeciwstawienia się zagrożeniom wojennym, zgodnie z celami i zamiarem obrony. Tworzą go podsystemy: militarny, niemilitarny oraz kierowania. Jego strukturę przedmiotową tworzą zadania realizowane przez poszczególne elementy i ogniwa we wszystkich sferach działalności w ramach przygotowań obronnych w czasie pokoju, a także w czasie zagrożenia i wojny”15.

Problematyka systemu obronnego państwa jest kwestią niezwykle złożoną, a także poruszaną przez wielu teoretyków i praktyków obronności. Jednym z nich jest K. Krakowski, który, analizując polski system obronny, stwierdził, że „[…] system obronny w teorii i praktyce jest identyfikowany jako zbiór elementów systemu funkcjonalnego państwa odpowiedzialnych za zapewnienie bezpieczeństwa przede wszystkim zewnętrznego. Cechami szczególnymi systemu obronnego jest jego: odpowiedzialność i powszechność, celowość, ciągłość, niejawność (skrytość), specjalizacja i współdziałanie”16. Powszechność – precyzuje K. Krakowski – przejawia się w powszechnym obowiązku obrony wynikającym zarówno z Konstytucji, jak i ustawy o powszechnym obowiązku obrony, a celowość systemu obronnego jest widoczna w jego ukierunkowaniu na monitorowanie, przeciwdziałanie i neutralizowanie zagrożeń. Z kolei ciągłość polega na działaniu podczas każdego ze stanów funkcjonowania państwa: stanu wojny, stanu klęski żywiołowej, stanu wyjątkowego i stanu normalnego. Niejawność odnosi się zaś do utajniania szczegółów planistycznych i organizacyjnych sfery obronnej. Specjalizacja jest natomiast rozumiana jako przydzielanie konkretnych zadań wyspecjalizowanym, do wykonywania tych konkretnych zadań, organom państwa (elementom systemu)17.

J. Wojnarowski, charakteryzując system (podsystem) obronny państwa [SOP], zwrócił uwagę, że powinien on pełnić trzy zasadnicze funkcje:

System obronny można także rozpatrywać w ujęciu organizacyjnym. I tak, „[…] w ujęciu organizacyjnym do systemu obronnego należy zaliczyć podsystem kierowania identyfikowany – jako system kierowania i dowodzenia (w czasie wojny – wojenny system dowodzenia), Siły Zbrojne RP – jako element wykonawczy i system pozamilitarny, który możemy identyfikować jako administrację rządową i samorządową, podmioty gospodarcze i społeczne oraz ogół obywateli realizujących zadania na rzecz obronności. Sprawność SOP jest determinowana harmonijnym współdziałaniem tworzących go podsystemów i systemów otoczenia go wspierających”19.

Niemniej należy pamiętać, że sam system obronny państwa nie wystarcza, aby zapewnić bezpieczeństwo. Niezwykle ważne są także inne czynniki, jak na przykład odpowiednie stosunki międzynarodowe (np. tworzenie układów lub sojuszy) i poziom rozwoju państwa, gdyż jak zauważa A. Tomaszewski, „[...] obronność funkcjonuje w określonym środowisku, które tworzą: sytuacja polityczno-militarna w otoczeniu oraz związane z nią zagrożenia, potencjał gospodarczy i terytorium państwa, a także jego powiązania polityczne i gospodarcze z innymi podmiotami międzynarodowymi. Są to podstawowe czynniki warunkujące zarówno potrzeby w zakresie obronności, jak i zdolności obronne państw”20.

System obronny państwa podlega ciągłym przeobrażeniom. Jest to istotna cecha tego systemu, gdyż musi on być zdolny do reagowania w zmieniającym się środowisku bezpieczeństwa.

Obecny stan wiedzy na temat obronności państwa kształtował się przez setki lat. Każda bitwa, każda wojna, powstawanie i upadki mocarstw były podstawą do analiz sposobów i metod obrony państwa. Pierwsze znane dzieło na ten temat powstało już w VI wieku p.n.e. Mimo tak bogatej wiedzy i doświadczenia wciąż nie wiemy jednak wszystkiego o obronie i obronności państwa, gdyż każde nowe zagrożenie zmusza do weryfikacji dotychczasowych metod działania. Być może okaże się, że dotychczasowe działania przy współczesnych zagrożeniach, związanych chociażby z rozwojem technologii, są nieadekwatne i należy zrewidować podejście do przedmiotowej problematyki.

2.1.2. Obronność jako dyscyplina naukowa

Problematyka obronności, bezpieczeństwa i wojny od wieków interesowała badaczy (przykładem takiego odwiecznego zainteresowania jest dzieło Sun Tzu Sztuka wojny21 powstałe w starożytnych Chinach), a zagadnienia z nią związane były poruszane przez przedstawicieli różnych nauk, m.in.: filozoficznych, socjologicznych, historycznych, politologicznych, ekonomicznych i wojskowych. Niewątpliwą przyczyną takiego zainteresowania jest fakt, że wojna od zawsze towarzyszyła człowiekowi, a sentencja Si vis pacem, para bellum22 jest wciąż aktualna. Ponadto, jak współcześnie zauważają polemolodzy, „[…] wojna okazuje się być koniecznym warunkiem utrzymania pokoju i zachowania bezpieczeństwa, jest etapem pośrednim w kształtowaniu celowościowo uwarunkowanej zgody i harmonii w każdej strukturze społecznej”23.

W 2011 r. w Polsce dostrzeżono wyjątkowość problematyki obronności i postanowiono uznać nauki o obronności za odrębną dyscyplinę naukową należącą do obszaru nauk społecznych24. Wcześniej problematyka ta mieściła się w naukach wojskowych (należących do obszaru nauk humanistycznych). Nauki o obronności stały się więc jedną z najnowszych dyscyplin naukowych w Polsce. Jednak, jak zauważył M. Lutostański, „[…] wraz z wprowadzeniem nowej klasyfikacji pojawiły się liczne kontrowersje. Dotyczyły one między innymi aspektu semantyczno-rzeczowego nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności”25. Z. Trejnis wspomniał zaś, że „[…] trudno jednoznacznie zdefiniować tożsamość poznawczą i metodologię nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności, a wielu badaczy zadaje sobie pytanie, czy to rozgraniczenie było potrzebne i ważne z jakichś innych powodów niż administracyjne?”26.

Zgodnie z informacją zamieszczoną w „Leksykonie obronności”, „[…] nauki o obronności obejmują teoretyczne podstawy praktycznych rozwiązań w zakresie przygotowania i działania systemu obronnego w różnych warunkach i stanach jego funkcjonowania”27. Inny badacz – B. Szulc stwierdził zaś, że „[…] nauki o obronności obejmują problematykę obronną we wszystkich sferach konstytucyjnej egzystencji państwa i jego obywateli oraz wszelką działalność obronną w skali międzynarodowej. Ich celem jest identyfikowanie wszelkich zagrożeń i kreowanie wieloaspektowych działań narodowych i międzynarodowych systemów obronnych”28. Cytowany wcześniej W. Kitler uważa natomiast, że nauki o obronności:

Przedmiotem badań nauk o obronności, jak zauważa B. Pacek, „[…] są przygotowania obronne państwa i rozwój systemu obronnego państwa, w tym sił zbrojnych, a także organizacja i prowadzenie działań obronnych, operacji wojskowych, dowodzenia oraz szkolenia wojsk”30. Stwierdza on także, że przedmiotem badań tych nauk jest również teoria sztuki wojennej. Natomiast należy wspomnieć, że do 2011 r. problematyką wojen zajmowały się głównie dwie dyscypliny naukowe: stosunki międzynarodowe i nauki wojskowe.

Kwestię sztuki wojennej poruszał W. Lidwa, który uznał, że „[…] jako teoria i praktyka zbrojnych działań wojennych sztuka wojenna jawi się jako nauka, której podstawą badań jest problematyka przygotowania i prowadzenia walki zbrojnej. W drugim zaś znaczeniu postrzega się ją zwykle jako praktykę postępowania dowódców i wojsk w zakresie przygotowania i prowadzenia walki. Zbliżony podział dotyczy także podstawowych jej składowych: strategii, sztuki operacyjnej i taktyki”31. Analizowaniem sztuki wojennej (w tym konkretnym przypadku chodzi o jej składową, tj. strategię) zajmowali się także J. Marczak i J. Pawłowski, którzy zgodnie uznali, że „[…] ze wszystkich części sztuki wojennej, strategia jest dziedziną wiedzy i działalnością najtrudniejszą, a zarazem twórczą i niepowtarzalną, czyli mającą cechy sztuki. Te cechy strategii czynią ją dziedziną trudno dostępną”32.

Po 2011 r. jedną z najpilniejszych potrzeb w zakresie nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie stało się więc rozgraniczenie przedmiotów badań tych dyscyplin. Rozgraniczenia takiego dokonał m.in. B. Szulc. Wyniki przedstawiono w tabeli 2.

Tab. 2. Najpilniejsze potrzeby w zakresie nauk o obronności i nauk o bezpieczeństwie

Zakresy przedmiotowe badań

Nauki o bezpieczeństwie

Nauki o obronności

1. Aktualny stan różnego rodzaju bezpieczeństwa według przyjętych parametrów zmiennych

1. Zagrożenia w kontekście przygotowania przeciwdziałań

2. Aktualne zagrożenia poszczególnych rodzajów bezpieczeństwa

2. Możliwości przeciwstawienia się istniejącym wyzwaniom i zagrożeniom

3. Tendencje zmian następujących w poszczególnych stanach

3. Funkcjonowanie systemu obronnego i jego zmian

4. Czynniki wpływające na stan bezpieczeństwa w analizowanych obszarach

4. Formy i metody działania systemu obronnego

5. Możliwości zmian w obszarach bezpieczeństwa w aspekcie zmieniających się zagrożeń

5. Przebieg i możliwości zmian w procesie edukacji obronnej społeczeństwa

6. Poczucie bezpieczeństwa przez władze i obywateli

6. Nowe metody i narzędzia przeciwdziałania zagrożeniom

7. Wpływ zaspakajania potrzeb w zakresie bezpieczeństwa

7. Możliwości współdziałania elementów ochronno-obronnych w międzynarodowych stosunkach obronnych

Źródło: B. Szulc, Problemy metodologiczne nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności, w: Drogą bezpieczeństwa i obronności. Jubileusz 70-lecia urodzin profesora Czesława Jareckiego, red. B. Pączek, Wydawnictwo BP, Gdynia 2015, s. 283–284.

W 2018 r. miała miejsce duża reforma szkolnictwa wyższego – została przyjęta przez Sejm RP Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce33. Na jej podstawie ustanowiono nowy podział dziedzin i dyscyplin naukowych34. Zgodnie z nowym rozporządzeniem nauki o obronności stały się częścią nauk o bezpieczeństwie, a nauki o bezpieczeństwie zostały w dziedzinie nauk społecznych. Mimo że omawiane rozporządzenie weszło w życie z dniem 1 października 2018 r., to jednak do końca kwietnia 2019 r. można było uzyskać stopień naukowy w naukach o obronności, gdyż zarówno ustawa z dnia 20 lipca 2018 r., jak i rozporządzenie z dnia 20 września 2018 r. przewidywały tzw. okres przejściowy.

Wspomniana reforma ma zarówno zwolenników, jak i przeciwników. Zważywszy, że obronność była jedną z najmłodszych dyscyplin naukowych w Polsce, możliwe, iż jej dorobek i odmienność od innych dyscyplin nie był wystarczający, aby w nowym systemie uznać ją za osobną dyscyplinę. Możliwe jest także, że nie dano jej wystarczająco dużo czasu, aby nauka ta wykazała swoją wyjątkowość, gdyż na wykazanie się odrębnością miała w polskim systemie szkolnictwa wyższego tylko 7 lat.

Reasumując, należy stwierdzić, że obronność jest specyficzną nauką, budzącą wiele kontrowersji zarówno pod względem jej zakresu przedmiotowego, jak i kwestii stworzenia z niej odrębnej dyscypliny naukowej. Niewątpliwie bezpieczeństwo i obronność, jako młode dyscypliny naukowe, musiały sprostać wyzwaniom przed nimi stojącym, odnaleźć swoją tożsamość i wykreować swoją odrębność. Obronność, jako odrębna dyscyplina, nie przetrwała jednak okresu próby.

Niewątpliwie zaś obronność jest jedną z najważniejszych dziedzin działalności państwa, której celem jest przeciwdziałanie wszelkiego rodzaju zagrożeniom. Bez stałego utrzymywania obronności państwa na wysokim poziomie, państwo stałoby się niezdolne do odparcia ataków.

2.2. Strategie bezpieczeństwa Polski w latach 1989–2017

2.2.1. Budowa samodzielności strategicznej Polski

Niniejszy rozdział dotyczy problematyki prowadzenia przez Polskę w latach 1989–2017 polityki bezpieczeństwa i obrony. Okres ten charakteryzuje się ogromnymi zmianami zarówno na arenie międzynarodowej, jak i w Polsce, a także zmianami w kwestii bezpieczeństwa państwa polskiego. Zmiany te wymuszały ciągłe modyfikowanie i dostosowywanie do aktualnej sytuacji systemu obronnego Polski, tak aby był zdolny do pełnienia swojej funkcji, a w związku z tym zmieniały się także dokumenty strategiczne dotyczące bezpieczeństwa i obrony Polski.

Kwestia transformacji Polski z państwa nieposiadającego własnej strategii w dziedzinie bezpieczeństwa (a wręcz, jak to określił S. Koziej, „[…] stanu ubezwłasnowolnienia”35)36 do państwa posiadającego samodzielność strategiczną oraz fakt zmiany sojusznika i przejścia z Układu Warszawskiego do NATO stały się podstawą do przeprowadzenia badań dotyczących historii tych przeobrażeń oraz możliwych przyszłych skutków związanych z prowadzoną aktualnie polityką bezpieczeństwa i obronności.

Do lat 90. ubiegłego wieku Polska nie miała w pełni własnej strategii bezpieczeństwa, w tym strategii obronności. Zmiana nadeszła w 1989 r., kiedy wybory parlamentarne zakończyły się zdecydowanym zwycięstwem opozycji solidarnościowej (kandydaci wspierani przez Komitet Obywatelski zdobyli wszystkie mandaty przeznaczone dla bezpartyjnych, a także objęli 99% miejsc w Senacie). W wyniku wyborów czerwcowych Polska stała się pierwszym państwem tzw. bloku wschodniego, w którym przedstawiciele opozycji demokratycznej uzyskali realny wpływ na sprawowanie władzy37. Tymi wyborami Polacy opowiedzieli się za samodzielnością. Wiązało się to także z przyszłym zerwaniem współpracy z Układem Warszawskim i koniecznością stworzenia własnej polityki bezpieczeństwa i obrony.

Pierwsze lata po wyborach w 1989 r. były więc dla Polski czasem dążenia do osiągnięcia samodzielności strategicznej, opierającej się na wyjściu z ubezwłasnowolnienia w ramach Układu Warszawskiego. Dążenia Polski miały także swoje odzwierciedlenia w budowaniu silniejszej pozycji w ramach struktur Sojuszu Północnoatlantyckiego i Unii Europejskiej. „[…] Głównym wyzwaniem w tym czasie – w pierwszej fazie kształtowania narodowej obronności – było zerwanie z mentalnością «operatora», czyli wykonawcy zadań strategicznych przychodzących z zewnątrz, i zainicjowanie budowy pełnowymiarowej, kreatywnej narodowej kultury strategicznej, opartej na interesach narodowych”38. Polska, chcąc zaistnieć na arenie międzynarodowej, musiała zacząć tworzyć własne prawo i własny system bezpieczeństwa, w tym także system obronny.

Pierwszym dokumentem charakteryzującym i strukturyzującym polski system obronny była Doktryna obronna Rzeczypospolitej Polskiej, przyjęta Uchwałą Komitetu Obrony Kraju z dnia 21 lutego 1990 r. w sprawie doktryny obronnej Rzeczypospolitej Polskiej39.

Doktryna określała nadrzędny cel Rzeczypospolitej Polskiej (zagwarantowanie najżywotniejszych interesów Narodu Polskiego), fundament doktryny (zabezpieczenie integralności terytorialnej kraju), podstawę bezpieczeństwa Narodu Polskiego (Siły Zbrojne), wskazywała na najistotniejsze zagrożenia (konflikt w Europie Środkowej, użycie broni jądrowej) oraz przypisywała zadania obronie cywilnej (w czasie pokoju i w czasie wojny), a także określała zadania administracji państwowej40.

Doktryna jednak już w momencie uchwalania był dokumentem nieprzystającym do aktualnej sytuacji Polski. Co prawda, nie wymuszała ona współpracy z Układem Warszawskim, lecz jej podstawowym założeniem był udział Polski w jego strukturach. Jak zauważył S. Koziej, „[…] Tempo zmian było jednak wówczas tak szybkie, że niemal w chwili przyjęcia stała się ona nieaktualna. Mało tego, już w toku prac nad doktryną było jasne, że przyjmuje się zbyt zachowawcze założenia, nie uwzględniając np. perspektywy nieuniknionego już wówczas rozpadu Układu Warszawskiego”41.

Podsumowując, należy podkreślić, że Doktryna obronna z 1990 r. była dokumentem okresu przejściowego, który nie miał szans na powodzenie już w momencie wejścia w życie. Założenia nie były bowiem wystarczająco nowoczesne dla zmieniającej się rzeczywistości.

Postanowiono więc stworzyć nową doktrynę bezpieczeństwa, a zadanie to przypisano międzyresortowemu zespołowi pod kierownictwem Jerzego Milewskiego, ówczesnego szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego. Komisja opracowała dwa dokumenty: „Założenia polskiej polityki bezpieczeństwa” oraz „Polityka bezpieczeństwa i strategii obronnej Rzeczypospolitej Polskiej”. Obydwa dokumenty zostały przyjęte na posiedzeniu Komitetu Obrony Kraju w dniu 2 listopada 1992 r. Podsumowując te dwa dokumenty, można pokusić się o stwierdzenie, że była to „[…] pierwsza tak odważnie sformułowana polska myśl strategiczna, która wskazywała jakże istotne cele w dziedzinie bezpieczeństwa państwa – zarówno w wymiarze zewnętrznym, jak i wewnętrznym. W warunkach dynamicznych przeobrażeń politycznych, gospodarczych i społecznych lat dziewięćdziesiątych XX wieku, dokumenty te przetrwały aż do 2000 r., a ich niewątpliwym sukcesem było osiągnięcie podstawowego celu strategicznego w dziedzinie zapewnienia bezpieczeństwa państwa w ramach przynależności do struktur Sojuszu Północnoatlantyckiego”42.

Niewątpliwie do sukcesu tych dokumentów przyczynił się fakt, że bezpieczeństwo państwa nie było postrzegane w nich tylko w kontekście militarnym (oraz przez pryzmat konfliktu Wschodu z Zachodem), ale dotyczyło też kwestii politycznych, gospodarczych, ekologicznych, społecznych i etnicznych. Należy też dodać, że opisując możliwe konflikty, dokumenty te nie wskazywały jako główne zagrożenia konfliktów jądrowych i wojny globalnej, ale zagrożenia pozamilitarne oraz groźbę konfliktów zbrojnych o charakterze lokalnym i regionalnym. Zwalczanie wszelkich zagrożeń oparto na zwiększaniu znaczenia współpracy międzynarodowej i dążeniu do integracji z zachodnimi strukturami bezpieczeństwa. Zagrożenia wojenne miały zostać eliminowane za pomocą środków politycznych i dyplomatycznych. Jeśli żaden ze środków nie podołałby przeciwstawieniu się zagrożeniom, przewidywano udział siły militarnej o zasobach adekwatnych do skali zagrożenia. W przypadku natomiast zagrożeń na mniejszą skalę strategia obronna przewidywała rozwiązania samodzielne działaniami obronno-interwencyjnymi.

„Rewolucyjnym zapisem była także myśl o pełnej integracji z państwami ukształtowanych demokracji Europy Zachodniej i to we wszystkich sferach wymienionego bezpieczeństwa państwa. Podkreślono wręcz, że tylko poprzez szybkie i skuteczne włączenie Polski do procesu integracji zachodnioeuropejskiej (zarówno w sferze współpracy politycznej, militarnej, jak i gospodarczej) nasz kraj może nadrobić wieloletnie opóźnienia cywilizacyjne i stać się równorzędnym partnerem dla państw rozwiniętych Europy Zachodniej”43.

Strategia ustanowiła też system obronny Rzeczypospolitej Polskiej, utrzymywany w czasie pokoju i rozwijany na czas wojny oraz zagrożenia, który składał się z trzech elementów:

Opisane dokumenty, przyjęte przez Komitet Obrony Kraju, były więc dla polskiej polityki obronnej przełomowe, a podsumowując lata 90. ubiegłego wieku, można stwierdzić, że droga Polski do ukształtowania samodzielności strategicznej nie była łatwa. Brakowało strategicznego myślenia wybiegającego w przyszłość. Barierą były także trudności z odejściem od dotychczasowych założeń i próba tworzenia nowych celów. Udało się jednak trudności te pokonać i Polska zaistniała w zachodnim systemie bezpieczeństwa, tworzonym przez niezwykle istotne na arenie międzynarodowej organizacje – Organizację Traktatu Północnoatlantyckiego oraz Unię Europejską.

2.2.2. Samodzielność strategiczna Polski na przełomie XX i XXI wieku

Kolejne dziesięciolecie przyniosło następne zmiany na arenie międzynarodowej. Pojawiła się więc potrzeba zaktualizowania dokumentów strategicznych dotyczących bezpieczeństwa i obronności. Opracowanie nowego dokumentu powierzono międzyresortowemu zespołowi pod kierownictwem ministra spraw zagranicznych. Opracowana przez zespół „Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej” została przyjęta na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 4 stycznia 2000 r. Była to pierwsza w historii Polski strategia bezpieczeństwa, a jej sektorowe rozwinięcie w kwestiach obrony narodowej stanowiła „Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej”.

Dokument ten, mimo że w pewnym sensie przełomowy, miał jednak wiele słabości. Wątpliwości wzbudzał chociażby sam sposób jego legitymizacji. Nie posiadał on bowiem kontrasygnaty Prezydenta RP. Oficjalną podstawą działania międzyresortowego zespołu, powołanego do przygotowania projektu strategii bezpieczeństwa RP oraz przyjęcia strategii jedynie na forum rządu był zapis w Konstytucji o tym, że to Rada Ministrów zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne państwa.

Same prace nad dokumentem także budziły sprzeciw. Zarzuca się im brak debaty na temat wizji polskiego bezpieczeństwa i potrzeb dotyczących obronności. Nie prowadzono bowiem profesjonalnych konsultacji społecznych oraz nie dyskutowano nad problemem na forum parlamentu.

Dość szybko rozpoczęto więc prace nad nowymi dokumentami strategicznymi, zwłaszcza że oprócz kwestii formalnych związanych ze Strategią bezpieczeństwa RP, pojawiły się nowe okoliczności wymagające aktualizacji koncepcji bezpieczeństwa i obronności, m.in. przeobrażenia w NATO, zbliżające się przystąpienie do Unii Europejskiej oraz atak na Word Trade Center i konflikt afgański.

W 2000 r. powstała „Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej”. Poprzednie dokumenty dotyczące obronności były nazywane doktrynami, a zatem już sama nazwa wskazywała, że dokument ten znacząco różni się od wcześniejszych. Warto przytoczyć słowa S. Kozieja w tej sprawie: „[…] w tym względzie przyjęto podejście stosowane w państwach NATO, gdzie najwyższe koncepcje państwowe nazywa się strategiami, natomiast termin «doktryna» odnosi się do sfery bezpośrednio wykonawczej, w tym zwłaszcza wojskowej. Po raz pierwszy wprowadzono do formalnego obiegu pojęcie «strategia obronności», zastępując nim dotychczasowe pojęcie «strategia obronna». Obronność jest traktowana w tym dokumencie jako jedna z dziedzin bezpieczeństwa państwa, dotycząca przeciwstawiania się zewnętrznym zagrożeniom polityczno-militarnym przy wykorzystaniu wszystkich dysponowanych przez państwo sił i środków (militarnych i niemilitarnych). Tak rozumiana «strategia obronności» formułuje odpowiedzi na trzy główne rodzaje pytań: jakie są podstawowe uwarunkowania strategiczne obronności państwa, w tym jego interesy narodowe, cele strategiczne i warunki ich osiągania, jakie są optymalne koncepcje (sposoby) osiągania celów strategicznych oraz – jakie siły i środki powinno wydzielić państwo do realizacji tych koncepcji?”44.

Kolejnym nowym dokumentem była, przyjęta 22 lipca 2003 r. na posiedzeniu Rady Ministrów, a podpisana przez Prezydenta RP w dniu 8 września 2003 r., „Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej”, przygotowana przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych przy współudziale wszystkich resortów.

W dokumencie położono główny nacisk na kształtowanie bezpieczeństwa międzynarodowego, a dopiero na drugim planie wskazano na krajowe potrzeby w zakresie wymagań bezpieczeństwa państwa.

Nowym elementem w Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej była „[…] Szczególna rola służb wywiadowczych w świetle charakteru nowych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa”45. Rola ta miała polegać na:

Mimo jednak nowego podejścia do problematyki bezpieczeństwa i obronności, szybko zmieniająca się rzeczywistość (zwiększone zagrożenie terrorystyczne, powstające cyberzagrożenia, wzrost znaczenia problematyki bezpieczeństwa pozamilitarnego) wymusiła wprowadzenie kolejnej nowelizacji strategii, a tym samym wejście w XXI wiek.

2.2.3. System obronny Polski w XXI wieku w świetle dokumentów strategicznych

Polska weszła w XXI wiek, będąc członkiem NATO i Unii Europejskiej. Sytuacja geopolityczna, a tym samym środowisko bezpieczeństwa znacznie się różniły od tych z końca XX wieku. W związku z tym uznano, że przyjęta w 2003 r. Strategia bezpieczeństwa narodowego nie jest adekwatna do sytuacji politycznej i powstałych zagrożeń oraz że „[…] nie spełnia kryteriów dojrzałej wykładni”47. Dlatego też należało zweryfikować kwestie bezpieczeństwa i obronności państwa.

W 2007 r. przyjęto więc nowy dokument – „Strategię bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej”48. Jej krytycy zauważają, że powstała w zbyt dużym pośpiechu i w atmosferze kryzysu politycznego, co miało wpływ na jej wartość merytoryczną49. Twórcy tej strategii zaznaczali jednak, że dokument „[…] jest wyrazem nowego podejścia do sprawy bezpieczeństwa narodowego przez określenie interesów narodowych i celów strategicznych w zgodzie z Konstytucją RP”50. Należy także dodać, że strategia była skorelowana ze strategiami sojuszniczymi – „Europejską strategią bezpieczeństwa” i „Koncepcją strategiczną NATO”.

Charakterystyczną cechą Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 r. jest zdefiniowanie podsystemu kierowania bezpieczeństwem narodowym. W pewnym sensie jest to nowy element zawarty w polskich strategiach. Warto jednak wspomnieć, że problematyka ta została szczegółowo określona już w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2004 r. w sprawie przygotowania systemu kierowania bezpieczeństwem narodowym51. Głównymi celami strategicznymi, wymienionymi w tej strategii, są:

Innym ważnym dokumentem strategicznym dotyczącym problematyki bezpieczeństwa i obronności jest „Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej 2009 r. Strategia sektorowa do Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej” (dalej: Strategia obronności). Wskazuje ona zewnętrzne uwarunkowania obronności Rzeczypospolitej Polskiej (środowisko bezpieczeństwa międzynarodowego i uwarunkowania polityki bezpieczeństwa i obronnej), opisuje koncepcję obronności Rzeczypospolitej Polskiej (cele strategiczne w dziedzinie obronności, podstawowe założenia Strategii obronności RP, obronność państwa w czasie pokoju, reagowanie na zewnętrzne zagrożenie państwa, obronę przed agresją zbrojną), opisuje System obronny państwa (wymagania wobec systemu obronnego państwa, podsystem kierowania obronnością państwa, podsystem militarny – Siły Zbrojne RP oraz podsystem niemilitarny), określa rolę Sił Zbrojnych RP w systemie obronnym państwa (misje i zadania Sił Zbrojnych RP, poziom zdolności operacyjnych Sił Zbrojnych RP, strukturę organizacyjną Sił Zbrojnych RP, miejsce i rolę organów dowodzenia Sił Zbrojnych RP w podsystemie kierowania obronnością), charakteryzuje przygotowania obronne państwa (przygotowania podsystemu kierowania obronnością państwa, przygotowania podsystemu militarnego, przygotowania podsystemu niemilitarnego) i określa kierunki transformacji systemu obronnego państwa (transformacje podsystemu militarnego, transformacje podsystemu niemilitarnego)53.

Jednym z nowszych dokumentów strategicznych dotyczących bezpieczeństwa i obronności Polski jest „Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej” z 2014 r. Zatwierdził ją 5 listopada 2014 r. Prezydent RP Bronisław Komorowski na wniosek Prezesa Rady Ministrów54.

Przyjęcie nowej strategii bezpieczeństwa narodowego poprzedziły dwa ważne wydarzenia:

Nowy system planowania i zarządzania długoterminowym rozwojem państwa został wprowadzony na podstawie Uchwały nr 67 Rady Ministrów z dnia 9 kwietnia 2013 r. w sprawie przyjęcia „Strategii rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022”55. Na mocy tej uchwały z dniem 16 maja 2013 r. przestała obowiązywać Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej. Strategia sektorowa do Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 23 grudnia 2009 r., oraz Strategia udziału Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w operacjach międzynarodowych, przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 13 stycznia 2009 r. Załącznikiem do uchwały była Strategia rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022, zawierająca diagnozę systemu bezpieczeństwa narodowego, określająca wyzwania, trendy rozwojowe i wizję rozwoju systemu bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, cele strategii i kierunki interwencji, system realizacji strategii oraz ramy finansowe strategii.

Strategiczny przegląd bezpieczeństwa narodowego był pierwszym tak kompleksowym przeglądem bezpieczeństwa narodowego. Był on koordynowany przez Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, z udziałem ekspertów z różnych dziedzin bezpieczeństwa, przedstawicieli administracji rządowej i samorządowej oraz organizacji pozarządowych. Rezultatem tych prac był niejawny raport Komisji pt.: „Strategiczny przegląd bezpieczeństwa narodowego”, podsumowujący pracę czterech zespołów problemowych. Informacja o rezultatach przeglądu została przyjęta przez Radę Bezpieczeństwa Narodowego w listopadzie 2012 r. Jedną z rekomendacji wspomnianego raportu było opracowanie nowej strategii bezpieczeństwa narodowego, która zastąpiłaby dokument obowiązujący od 2007 r. Innym ważnym wynikiem Przeglądu była opublikowana w maju 2013 r. „Biała księga bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej”56. Treści zawarte w obu tych dokumentach wsparły opracowanie nowej strategii bezpieczeństwa narodowego57.

Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2014 r. podkreśla istotną dla bezpieczeństwa Polski oraz dla bezpieczeństwa międzynarodowego współpracę organizacji międzynarodowych (ONZ) oraz ponadnarodowych (UE), a także niezwykle ważną rolę sojuszy (NATO). W strategii tej Polska deklaruje chęć zacieśniania współpracy z tymi instytucjami („Rzeczpospolita Polska wspiera reformy państw Partnerstwa Wschodniego oraz opowiada się za ich ściślejszym powiązaniem z UE i NATO”58; „Polska jest wiarygodnym członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych, odpowiedzialnej za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego oraz Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, istotnego elementu europejskiego systemu kooperatywnego bezpieczeństwa”59).

W omawianej strategii zostały określone interesy narodowe w dziedzinie bezpieczeństwa:

Jako główne zagrożenia bezpieczeństwa międzynarodowego w tej strategii wymieniono:

Novum w Strategii bezpieczeństwa narodowego RP z 2014 r. polega na systemowym podejściu do problematyki bezpieczeństwa. Nie występuje bowiem m.in. sztywny podział na problemy globalne i regionalne, lecz pojawiło się natomiast tzw. podejście systemowe, które „[…] pozwoliło na wyodrębnienie i wskazanie, odpowiedzialnych za realizację Strategii bezpieczeństwa narodowego, podmiotów związanych z bezpieczeństwem Polski: ministrów kierujących działaniami administracji rządowej, kierowników urzędów centralnych, wojewodów, organów samorządu terytorialnego i innych. Ponadto, po raz pierwszy Strategię bezpieczeństwa narodowego wpisano w tak kompleksowy system innych dokumentów strategicznych, przyjętych założeń długo- i średnioterminowych, będących efektem polskiej refleksji strategicznej. W efekcie otrzymujemy nowoczesną Strategię bezpieczeństwa narodowego, odpowiadającą współczesnym realiom i odzwierciedlającą radykalne zmiany, jakie zaszły w ostatnich latach w globalnym, regionalnym i lokalnym środowisku bezpieczeństwa”62.

Z najnowszych dokumentów dotyczących bezpieczeństwa i obronności Polski warto zwrócić uwagę na „Koncepcję obronną Rzeczypospolitej Polskiej” z 2017 r. (dalej: Koncepcja). Mimo że nie jest to dokument takiej rangi, jak Strategia obronności z 2009 r. (która „[…] jest dokumentem konkretyzującym oraz rozwijającym zapisy dotyczące obronności zawarte w Strategii bezpieczeństwa narodowego RP, przyjętej przez Radę Ministrów, a następnie zatwierdzonej przez Prezydenta RP w dniu 13 listopada 2007 r. Postanowienia niniejszej Strategii stanowią wytyczne dla dokumentów z dziedziny obronności tworzonych na niższych szczeblach”63) czy Strategia bezpieczeństwa narodowego RP z 2014 r., ponieważ Koncepcję tworzy MON, nie jest zatwierdzana przez Prezydenta RP. W związku z tym jest to dokument pełniący funkcję doradczą, m.in. do stworzenia nowej strategii. Niemniej jednak, Koncepcja zawiera interesujące wnioski ze Strategicznego przeglądu obronnego z 2016 r., a zawarta w niej ocena środowiska bezpieczeństwa Polski oraz ocena systemu obronnego Polski będzie niewątpliwie wpływać na kształtowanie systemu bezpieczeństwa i systemu obronnego Polski, czego dowodem była zapowiedź przygotowania w 2018 r. rekomendacji do nowej Strategii bezpieczeństwa narodowego64 oraz podpisania przez Prezydenta RP Andrzeja Dudę Strategii bezpieczeństwa narodowego Rzeczpospolitej Polskiej w 2020 r.65.

Zgodnie z Koncepcją, najważniejsze dla Polski pozostają Wojska Lądowe oraz Siły Powietrzne. Istotne też jest przywrócenie świadomości narodowej. Siły Zbrojne RP w 2032 r. mają być gotowe pod każdym względem na ewentualne zakłócenia pokoju w regionie, w tym posiadać nowoczesny sprzęt, wyszkolonych żołnierzy i mieć przećwiczone procedury działania66.

W ocenie MON „[…] wydarzenia ostatnich lat, takie jak agresja Federacji Rosyjskiej na Ukrainę, destabilizacja Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej czy kolejne zamachy terrorystyczne, pokazują rosnące zagrożenia dla Polski”67, a w poprzednich latach „[…] brakowało rzetelnej oceny geopolitycznej sytuacji naszego kraju, a także prognozy opartej na uważnej obserwacji trendów rozwijających się w otoczeniu. Skutkiem tego było błędne przeświadczenie, że ryzyko konfliktu zbrojnego w naszej części Europy jest minimalne, zagrożenia zaś należy upatrywać głównie wśród aktorów niepaństwowych”68.

Wspomniana opinia istotnie różni się od oceny środowiska bezpieczeństwa zawartej w Strategii obronności z 2009 r., w której zamieszczono informację, że „[…] w globalnym środowisku bezpieczeństwa utrzymuje się stan niskiego prawdopodobieństwa wybuchu konfliktu zbrojnego na dużą skalę przy jednocześnie obserwowanym wzroście możliwości wystąpienia konfliktów o charakterze lokalnym”69.

Inną różnicą między Strategią obronności z 2009 r. a Koncepcją jest kwestia podejścia do sojuszów. Zgodnie ze strategią „[…] członkostwo w Sojuszu Północnoatlantyckim i Unii Europejskiej oraz strategiczne partnerstwo ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki są głównymi punktami odniesienia dla polskiej polityki zagranicznej i obronnej”70. „[…] W przypadku gdy rozwój kryzysu będzie zmierzał nieuchronnie do konfrontacji zbrojnej, na wniosek władz narodowych zostaną rozwinięte na terytorium Polski Sojusznicze Siły Wzmocnienia. W skład zgrupowania obronnego połączonych sił sojuszniczych wejdą również Siły Zbrojne RP. Zadaniem tego zgrupowania będzie przeciwdziałanie agresji, odparcie napaści zbrojnej oraz uniemożliwienie rozwinięcia działań ofensywnych”71. Natomiast w Koncepcji uznano, że „[…] podstawowym narzędziem zapewnienia bezpieczeństwa jej obywatelom pozostają Siły Zbrojne RP”72 i w 2032 r., „[…] po raz pierwszy we współczesnej historii Polski, będziemy dysponować efektywnym potencjałem odstraszania. Chcemy być zdolni do obrony Polski i, w razie potrzeby, niesienia pomocy sojusznikom. To jest nasz absolutny priorytet”73.

2.3. Przygotowania obronne w Polsce

2.3.1. Przygotowania obronne państwa – istota, dziedziny, zakres i zasady

Jednym z podstawowych obowiązków państwa polskiego jest zapewnienie bezpieczeństwa swoim obywatelom. Obowiązek ten wynika wprost z Konstytucji74. Niemniej jednak, zapewnienie bezpieczeństwa nie jest możliwe bez zapewnienia skutecznej obrony przed zagrożeniami zewnętrznymi. Na poziomie państwa taką obronę zapewniać ma skutecznie działający system obronny państwa (SOP). W Polsce system taki jest częścią składową zintegrowanego systemu bezpieczeństwa narodowego stworzonego i rozwijanego „[…] dla zapewnienia realizacji interesów narodowych i celów strategicznych w dziedzinie bezpieczeństwa”75.

Zgodnie ze Strategią bezpieczeństwa narodowego RP z 2014 r. „[…] celem przygotowania podsystemu obronnego jest utrzymanie i jakościowa transformacja potencjału bezpieczeństwa narodowego w dziedzinie obronnej, z uwzględnieniem pierwszoplanowej potrzeby posiadania zdolności niezbędnych do zapewnienia bezpośredniego bezpieczeństwa własnego narodu i obywateli oraz terytorium i struktur państwa”76. Polski system obronny państwa „[…] stanowi skoordynowany zbiór elementów kierowania i elementów wykonawczych, a także realizowanych przez nie funkcji i procesów oraz zachodzących między nimi relacji. SOP tworzą wszystkie siły i środki przeznaczone do realizacji zadań obronnych, odpowiednio do tych zadań zorganizowane, utrzymywane i przygotowywane. Organizacja i funkcjonowanie SOP są oparte na przepisach prawa powszechnie obowiązującego, a także na postanowieniach wynikających z umów i traktatów międzynarodowych, których Polska jest stroną”77.

Aby SOP skutecznie odgrywał swoją rolę, co oznacza także, że będzie zdolny do funkcjonowania w razie zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa i w czasie wojny, niezbędne jest jego odpowiednie przygotowanie – tzw. przygotowanie obronne.

W niniejszym podrozdziale określono istotę przygotowań obronnych państwa, wskazano ich zakres oraz scharakteryzowano dziedziny, których dotyczy cały proces przygotowań obronnych, i zasady, które w tym procesie obowiązują.

Przygotowania obronne są definiowane jako część działalności państwa w dziedzinie obronnej, obejmująca całokształt przedsięwzięć planistycznych, organizacyjnych i rzeczowo-finansowych realizowanych przez organy administracji publicznej oraz inne organy i instytucje państwowe, a także przedsiębiorców i organizacje społeczne zapewniających przygotowanie systemu obronnego państwa do przeciwdziałania wszelkiego rodzaju zagrożeniom żywotnych interesów narodowych78. Celem przygotowań obronnych „[…] jest utrzymanie stałej gotowości obronnej i zapewnienie możliwości sprawnego osiągania jej wyższych stanów, jak również odpowiednie przygotowanie struktur organizacyjnych państwa i samych obywateli do sprawnego działania i przetrwania w warunkach nadzwyczajnych (kryzysowych i wojennych)”79.

M. Kuliczkowski i L. Sawicki twierdzą, że „[…] Przygotowania obronne państwa są realizowane w dwóch współzależnych obszarach (sferach): koncepcyjnym i realizacyjnym. Sfera koncepcyjna przejawia się w wypracowywaniu zasad, założeń i celów polityki obronnej (polityki bezpieczeństwa) – z jednej strony, a z drugiej – w konkretyzowaniu polityki obronnej pod postacią programów obronnych. Sfera realizacyjna przejawia się przede wszystkim w przekładaniu programów obronnych na wykonawcze plany obronne”80.

Przygotowania obronne dotyczą zarówno sfery militarnej, jak i niemilitarnej systemu obronnego państwa. W obszarze przygotowań obronnych podsystemu militarnego „[…] są realizowane przedsięwzięcia zmierzające do zwiększenia potencjału Sił Zbrojnych RP w ramach istniejących możliwości finansowych państwa, z akcentem na aspekty jakościowe”81, pozamilitarne przygotowania obronne zaś – to „[…] proces realizowany przez wszystkie niemilitarne podmioty systemu obronnego państwa, obejmujące całokształt przedsięwzięć planistycznych, organizacyjnych i rzeczowo-finansowych, mających na celu przygotowanie sił i środków oraz sposobów (procedur) działania tych podmiotów do zapewnienia przetrwania państwa i jego obywateli w razie wystąpienia zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa i w czasie wojny”82.

Ponieważ niniejsza publikacja dotyczy w szczególności niemilitarnej części przygotowań obronnych, warto wskazać zasady, które w nich obowiązują. Są to (za M. Kuliczkowskim i L. Sawickim):