Sarajewskie Marlboro ebook

NIEOMIJALNY SZCZEGÓŁ BIOGRAFII

Wycieczka

Miejsce głowy jest na poduszce, cała reszta to istny koszmar. Czujesz, jak tracisz miękki grunt pod sobą. Kołyszą się wszyscy uśpieni ludzie, twoja skroń uderza w ramię matki. Uchylasz powiekę i widzisz taniec słupów pod nogami, złudzenie optyczne prostych figur geometrycznych, które zawraca cię w sen. Budzi cię niespodziewane uczucie mdłości, jesteś w autobusie, otoczony urzędnikami agencji finansowej[1], którzy jadą na wycieczkę do Jajca. Nikt oprócz twojej matki nie zabrał dzieci; musisz zobaczyć wodospady, stwierdziła surowo, i nie ma teraz znaczenia, że twoje wnętrzności pchają się na zewnątrz, że w głowie masz mętne bagno, które nigdy nie stanie się bystrym nurtem. Słyszysz w myślach rytmiczne stukanie grubej szyby autobusu, przed oczyma przemykają ci obrazy, te, co dopiero później, może za dziesięć lat, zmienią się w znane pejzaże szeroko rozumianych stron rodzinnych, o których z zachwytem i przesadą mówi się znajomym z innych krajów i innych stron rodzinnych.

Jest deszczowy dzień, pod mostami płynie wezbrana Bosna – pogoda całkiem nieodpowiednia na wycieczkę. Urzędnicy w średnim wieku wesoło gadają i obserwują jasnowłose sekretarki, które w wielkich torbach plażowych mają pieczone kurczaki, szminkę i grzebienie, tabletki plivadonu, olejek do opalania i małe kobiece rzeczy, których, jak dowiem się znacznie później, używa się tylko raz w miesiącu, ale ten raz zawsze wypada wtedy, kiedy jedzie się na wycieczkę albo idzie na jakąś imprezę.

Patrzysz, jak jakiś maluch wyprzedza autobus; jest w nim czterech chłopaków. Widziani z góry przypominają wesołe krasnale, które ten deszcz cieszy. Ścigają się po lśniącym, mokrym świecie z każdym, kogo napotkają. Wydaje ci się, że nikt inny z autobusu na nich nie patrzy. Ludzie są zajęci ważniejszymi sprawami; w środku tygodnia dostali wolny dzień i teraz trzeba go wykorzystać. Szczerbaty Džemo wziął wojskową manierkę, którą puszcza w koło i dla hecy podaje ją także tobie. Myślisz, że jest tam woda, ale uderza cię ostry zapach płynu, którym pielęgniarka przeciera ramię przed szczepieniem. W tym momencie twoje wnętrzności w końcu wydostały się na zewnątrz, siedzenie przed sobą obryzgałeś jakąś gorzką, żółtawą papką, taką lepką, że jeszcze długo zostanie w nozdrzach.

Autobus zwalnia i zatrzymuje się na środku drogi. Kierowca wysiada, a za nim wszyscy pasażerowie. Matka każe ci zostać, ale nie chcesz być sam w autobusie. Podchodzisz do sporej grupy ludzi, prześlizgujesz im się między nogami i widzisz całkowicie zgniecionego malucha, z którego sterczy ręka. Matka zasłania ci dłonią oczy, nie patrzysz, dopóki nie posadzi cię znowu na fotelu. Bladzi podróżni wracają za tobą, nikt nie mówi ani słowa, tylko jedna z trzech blondynek narzeka, że to nam zepsuło wycieczkę. Jakie to? Nie pytasz, bo wiesz, że wypadłbyś głupio. Ludzie w maluchu są martwi, ale chyba tylko ciebie to nie wzrusza. Nikt ich nie znał, więc po co teraz rozpaczać? Džemo zaczyna opowiadać o wypadkach drogowych, które przeżył i o których słyszał. Myślisz, że każda podróż, jeśli Džemo mówi prawdę, kończy się w zgniecionym maluchu. Nie wydaje ci się straszne, że i twój autobus mógłby być obiektem czyichś bladych spojrzeń, a czyjaś matka zasłaniałaby oczy przed twoją ręką. Sytuacja nie jest nawet pozbawiona uroku. Nie wiesz dlaczego, ale przychodzi ci na myśl, że przyjemnie jest być w centrum takiej uwagi. Nie jest ci już niedobrze, napina ci się ptaszek w spodniach, a błogość przenika żyły. Wreszcie się obudziłeś i oprzytomniałeś. Zagadujesz matkę, machasz nogami, prosisz Džema o manierkę, rozśmieszasz otoczenie, jesteś w centrum uwagi i jest ci dobrze, jakbyś zginął.

Jajce jest zrobione z ogromnych klocków lego. Czyjaś wielka ręka ułożyła je jakby według schematu. Prawdziwy jest tylko wodospad. Wielki i groźny. Cały czas siedzisz pod pochyłym dachem w ogródku restauracji. Džemo opowiada o dziewczynie, która z powodu chłopaka skoczyła ze szczytu wodospadu. On, kiedy o tym usłyszał, skoczył także. Ale dziewczyna nie zginęła, tylko nazajutrz pojawiła się w mieście. Pytała ludzi, gdzie jest jej chłopak, a ludzie powiedzieli, że skoczył za nią. Zasmuciło ją to i znowu rzuciła się do wody. Nikt prócz ciebie nie wierzył Džemowi. Spytałeś go, czy chłopak po skoku pojawił się żywy. Nie. I nie potrafiłeś pojąć, jak kobieta, a kobiety są słabsze od mężczyzn, może raz ujść z życiem, a chłopak nie mógł ani razu. Zaproponowałeś Džemowi, żebyście skoczyli, i zobaczyłoby się, kto przeżyje. Džemo nie chciał.

Pod Jajcem, powiedział, są jakieś korytarze, z których, kiedy się do nich wejdzie, nie można wyjść. Wrzucają tam chłopców, którzy palą w szkolnych ubikacjach. To cię przeraziło. Nigdy nie paliłeś, ale ktoś mógłby pomyśleć, że może jednak, i wrzucić cię do środka. Straszne byłoby błądzenie przez całe życie w mroku.

Poszliście do jakiejś sali z portretami bohaterów. Tutaj towarzysz Tito zrobił Jugosławię[2]. Zapytałeś, czy towarzysz Tito zrobił także Jajce. Džemo odpowiedział, że nie, ale tak jakby. Tego nie zrozumiałeś. Według ciebie tylko towarzysz Tito był wystarczająco wielki, żeby ułożyć klocki lego nad wodospadem. To „nie, ale tak jakby” Džema mocno śmierdzi, jak i jego manierka.

W jakiejś restauracji jedliście wszyscy razem. Ty zjadłeś szaszłyki, które w drodze powrotnej w tym samym autobusie zwymiotowałeś. Nieważne, przyjemnie było je jeść.

Na dworze była już noc i nie wyprzedził was żaden maluch, nie zatrzymaliście się ani razu i nikt nie zginął. Džemo nie opowiadał więcej o wypadkach. Mówił o czymś innym, co chyba także nie było prawdą. Albo było prawdą tylko w tej jednej chwili, zanim wszyscy razem zamknęliście oczy i obudziliście się, kiedy niebo było już czerwone jak płonący dach nad światłami Sarajewa.

REKONSTRUKCJA ZDARZEŃ

Kaktus

Żyła w stałym lęku, że coś ważnego i pięknego w życiu przegapi. Często podróżowała, a jeszcze częściej wpadała w rozpacz, że nie podróżuje. Uważała, że prawdziwa zabawa i szczęście zawsze były gdzie indziej, miała mnóstwo planów, jak je schwytać za ogon, jak w nieustannym ruchu znaleźć ten kryształowy moment, kiedy, przynajmniej tak mówią sny, życie staje się bajką.

Pod koniec grudnia 1990 roku zadecydowała, że Nowy Rok przywitamy z tłumem nieznajomych ludzi na Hvarze. Podekscytowana przedstawiła tę decyzję jako propozycję, miałem kilka uwag, ale tak ją zasmuciły, że w końcu uznałem wyjazd za nasz wspólny pomysł. Przedostatniego dnia roku spotkaliśmy się na Marijindvorze. Był ranek, wczesny ranek, tramwaje jeszcze nie jeździły. Poznałem mnóstwo zblazowanych facetów i dziewczyn w odświętnych sukniach, które bezbłędnie kojarzą mi się z pijatyką. Nas dwanaścioro plus masa rzeczy, plus wesoła suka bokserka zajęliśmy miejsca w trzech samochodach. Dwa golfy ruszyły pierwsze, a za nim na poły rozwalony citroën dyane. Mieliśmy nim jechać my dwoje, łysiejący student elektroniki, jego gruba, brzydka dziewczyna i pies. Auto było oklejone taśmą samoprzylepną, wiało ze wszystkich stron, a nogi prawie wyłaziły przez podłogę. Wlekliśmy się nieznośnie wolno drogą na południe, gruba dziewczyna gadała o paryskich perfumach, a pies bezustannie puszczał głośne, smrodliwe bąki. Za każdym razem kokieteryjnie się uśmiechałem, rzucałem jakąś ogólną uwagę i diabelnie się starałem, by moja dziewczyna myślała, że świetnie się bawię. Na Ivan planinę dyane pełzła dwadzieścia na godzinę, w Konjicu dwa razy kichnęła i nieodwołalnie znieruchomiała. Bokserka znowu głośno walnęła nam prosto w nos i wesoło zaszczekała. Wysiedliśmy, zatrzymały się też golfy i rozpoczęła się narada, co robić. W każdej kombinacji my okazywaliśmy się nadwyżką. I kiedy już podjęto decyzję, kto pojedzie dalej pociągiem, a kto samochodem, ująłem ją za rękę i szepnąłem:

– Może jednak wrócimy?

Nie spojrzała na mnie gniewnie, jak oczekiwałem, tylko wzruszyła ramionami i westchnęła.

– Kto im to powie?

– Powiedz ty, jesteś mężczyzną.

– Lepiej ty, ty ich znasz. No i jeśli ja powiem, wypadnie, żeśmy się obrazili.

Oczywiście zaćwierkała, że my wracamy do Sarajewa. I miłe, i przykre decyzje zawsze umiałem w ładnych słowach przerzucić na innych.

Do pociągu zostało nam dwie i pół godziny. Usiedliśmy w zimnej, pustej sali hotelowej. Badaliśmy się nawzajem wzrokiem, prowadziliśmy grę drobnych czułych dotknięć.

– Naprawdę szkoda – skłamałem.

Ona obwiniała się, że zepsuła mi sylwestra. Pieszczotami i małymi męskimi sposobami przekonywałem ją, że tak nie jest.

– Przykro mi także z powodu prezentu.

Zawsze lubiłem dostawać prezenty, uparłem się więc, by ten akt dokonał się w Konjicu. Ona protestowała, bo sytuacja nie wydawała jej się wystarczająco uroczysta. Wciąż jeszcze miała nadzieję na ten kryształowy moment. Ale mówiłem już, że jestem mistrzem w przekonywaniu. Ostrożnie otworzyła plecak i jeszcze ostrożniej wyjęła z niego jubileuszowy winiak w pudełku.

– Otwórz!

Paczuszka była lekka i stało się jasne, że nie ma w niej butelki. Zresztą byłoby to głupie. W środku zobaczyłem coś ładnie zapakowanego w biały papier. Palcami pokazała mi, żebym otwierał jak najostrożniej. W miniaturowej doniczce był równie miniaturowy kaktus. Nie większy od kciuka nowo narodzonego dziecka.

Nigdy jej nie mówiłem, że nienawidzę roślin w pokojach. Wymagają uwagi i porządku, wymagają, żeby o nich myśleć, a ja nawet nie wiedziałem, jak trzeba myśleć o ludziach, których kocham. Kiedy umarła babcia, wszystkie kwiaty w moim pokoju uschły. Było mi smutno, choć ich nie znosiłem.

Uśmiechnąłem się, pocałowałem ją i w paru słowach wyraziłem zachwyt. Kiedy uwierzyła, że jest prawdziwy, wyjąłem Chanel 5 (kupowałem je oczywiście, myśląc o Marilyn) i eseje Susan Sontag O fotografii. Nigdy nie dawałem jej tylko książki, bo uważała, prawdopodobnie słusznie, że książki darowuję z myślą o sobie, nie o niej.

Kaktus ustawiłem w na poły słonecznym miejscu w moim pokoju, koło gipsowej figury świętego Vlaha i kamyka z dziurką pośrodku, który przynosi szczęście. Po kilku miesiącach zaczęła się wojna w Chorwacji, film Špeglja, Plitvice, Borovo Selo[3]...

Podlewałem go regularnie co pięć dni i starałem się nie przesuwać doniczki. Kiedyś dawno babcia mi powiedziała, że kaktusów nie wolno przestawiać. Mogą stać tylko w jednym miejscu. Nie ma większego znaczenia, jakie to miejsce i czy jest najładniejsze, ważne, żeby było ich. Dbałem o kaktusa i sam się sobie dziwiłem, jak to się dzieje, że nie robię mu krzywdy.

I zamiast zginąć jak wszystkie te sympatyczne podarunki, które kupcy specjalnie wystawiają przed świętami, on zaczął rosnąć. Stroszył kolce, delikatne jak u malutkiego jeża, tył i łagodnie przechylał się ku słońcu. Już nie wyglądał jak kciuk niemowlaka. Kiedy ona przychodziła do pokoju, była szczęśliwa, że kaktus nie utopił się w moim niedbalstwie.

– Zaczyna być podobny do ciebie.

– Kaktus?

– Właściwie nie do ciebie, tylko do pewnej części twojego ciała.

Ja niczego takiego, przyznaję, nie zauważyłem, ale kiedy to powiedziała, zacząłem go za takiego uważać. Kaktus stał się małym wesołym szczegółem w naszym życiu, tym szczegółem, który sprawia, że wszystkie miłości wychodzą z zadanych ram i stają się warte wspominania.

W dniach, kiedy został zniszczony Vukovar, poczułem lodowaty oddech na plecach. Życie stawało się bardzo poważną sprawą, inną niż wszystko, co o nim wiedziałem. Każdy błąd mógł być fatalny, czułem to, choć wciąż jeszcze nie rozumiałem jak i dlaczego.

Pod koniec marca 1992 roku ona wyjechała z miasta. Zdawało się, że wyjeżdża jak na wycieczkę. Bez pożegnania.

W pierwszych dniach kwietnia przeniosłem się do piwnicy. W koronę jabłoni trafił granat moździerzowy. Szyby popękały, a odłamek nie większy od ziarnka ryżu rozbił stare austriackie lustro na toaletce koło szafy. Szkło trzasnęło z regularnością południków na mapie geograficznej. Telefony wciąż jeszcze działały i spróbowałem jej to opowiedzieć. Nie rozumiała. Myślała pewnie, że trochę mi się pokręciło w głowie.

Co pięć dni szedłem na górę i podlewałem kaktusa. Teraz był przechylony w stronę pozycji czetników. Lękliwie patrzyłem ku słońcu i w każdej chwili oczekiwałem kuli. Na dole było ciepło, wilgotno i swojsko. Pachniało zgniłymi ziemniakami, pył węglowy szczypał w oczy. Pewnie i w macicy nie jest lepiej.

Ona uwierzyła, że śmierć istnieje tylko w Sarajewie. Stała się patetyczna i całkiem daleka. Pytała mnie, czy chcę, żebyśmy pojechali do Nowej Zelandii. Odpowiedziałem, że jestem w piwnicy, że ten kraj leży bardzo daleko i nie sądzę, abym był w nim szczególnie szczęśliwy. O kaktusa nigdy nie pytała. Ja nie chciałem o nim wspominać.

Ludzie się zmieniają, kiedy są sami w ciemności. To dzieje się nieodczuwalnie. Znam opowieść o człowieku, który zwyczajnie poszedł do łóżka, a rano obudził się zupełnie siwy. Nikomu nie umiał powiedzieć, co mu się śniło. W tamtych dniach żyłem w rozpaczliwym strachu przed zimnem.

Pewnego rana, piątego dnia, cała woda w mieszkaniu zamarzła. Dopiero wtedy przyszło mi do głowy, że kaktus źle znosi zimno. Wziąłem go do piwnicy i postawiłem naprzeciwko pieca, w którym paliliśmy miałem węglowym. Ani za blisko, ani za daleko. Dokładnie tak, jak według mnie odpowiada i kaktusom, i ludziom.

Nazajutrz leżał na krawędzi doniczki. Jak leżał? Zwyczajnie, czubkiem w dół, jakby słońce było gdzieś pod spodem. Podlałem go ostatni raz, choć wiedziałem, że to już koniec.

Wojna nauczyła mnie sztucznego uspokajania uczuć i nerwów. Kiedy ktoś zaczyna mówić o sprawach, które mogłyby mną szczególnie wstrząsnąć, w środku zapala mi się czerwona lampka, taka jak ta, która usuwa szumy z taśmy magnetofonowej, i nic już nie czuję. Ale kiedy myślę o tym kaktusie, nic nie pomaga. Jest niby mały derywat smutku, na pozór niegroźny, jak gorzki migdał i cyjanek. Niektórych ludzi od dawna smuciło, że konie umierają stojąc, a mnie zasmuca to, że kaktusy padają jak chłopczyk z ballady Goethego. Nie jest to nawet takie ważne, może tylko jako ostrzeżenie, że w życiu należy się wystrzegać szczegółów. I niczego innego.

Kradzież

W naszym ogrodzie rosła jabłoń, której owoce najlepiej było widać z ich okien. Nadaremnie Rade i Jela przynosili swoim córkom owoce z targu; żadne jabłko na świecie nie było tak atrakcyjne jak nasze. Kiedy rodzice szli do pracy, dziewczynki przeskakiwały płot i zrywały najdojrzalsze owoce. Przepędzałem je, rzucałem grudkami błota i kamieniami, broniłem swojej posiadłości, chociaż ani te jabłka, ani żadne inne specjalnie mnie nie pociągały. Żeby się zemścić, młodsza córka powiedziała mojej matce, że dostałem pałę z matematyki. Stara pognała do szkoły, przekonała się, że to prawda, i całymi dniami maltretowała mnie równaniami z dwiema niewiadomymi. Przez te iksy i ipsylony moje życie stało się nie do zniesienia, postanowiłem więc odpłacić się wszystkimi dostępnymi środkami. Dobrze się ukryłem i cały dzień czekałem na złodziejki. One się oczywiście pojawiły, ja wyskoczyłem z krzaków, złapałem młodszą za włosy i powlokłem do naszego mieszkania, żeby ją zamknąć w spiżarni, a jak matka przyjdzie z pracy, niech ją osądzi. Mała darła się i wściekle broniła, aż w końcu została mi w ręce garść włosów i strzępek skóry z jej głowy. Pobiegłem do domu i zamknąłem się na klucz, a po jakimś czasie usłyszałem Radego, który wrzeszczał pod oknem, że mnie zabije. To samo powtórzył mojej matce, ona odpowiedziała mu podobnie. Godzinami wymieniali z okna do okna wyzwiska. Ona wymyślała mu od gangsterów z Kalinovika, on się rewanżował cuchnącą rozwódką.

Przez następnych dwadzieścia lat nikt z nikim się nie witał, a siostry nigdy więcej nie przyszły kraść. Mijały sierpnie i wrześnie, jabłka były równie piękne, my rośliśmy, nie zamieniwszy ani jednego spojrzenia, rodzice starzeli się, nie zapominając wyzwisk. Dziewczyny wyszły za mąż i wyjechały w świat, ale wszystko pozostało tak samo.

W pierwszych dniach wojny policja przeprowadziła rewizję w mieszkaniu Radego i Jeli, znalazła dwie strzelby myśliwskie i karabin automatyczny. Sąsiedzi się przerazili, mówiło się tylko o tym, kogo i jak Rade chciał i mógł zabić. Rade przestał wychodzić z mieszkania. Prawdopodobnie czekał, kiedy w końcu po niego przyjdą. Jela chodziła na targ, po pomoc humanitarną i po wodę, aż do dnia, kiedy dziesięć metrów od niej wybuchł granat i urwał jej rękę. Wtedy sąsiedzi po długim czasie znowu zobaczyli Radego. Sto lat starszy niż zaledwie przed kilkoma miesiącami, wyszedł z domu z garnuszkiem zupy i trzema pomarszczonymi cytrynami. Codziennie z wzrokiem przykutym do asfaltu chodził do szpitala, panicznie przestraszony, że jego oczy mogłyby napotkać jakieś inne oczy.

W tym wojennym sierpniu jabłka obrodziły ładniejsze i lepsze niż kiedykolwiek. Nie było takich od rajskich czasów. Wdrapałem się na czubek drzewa, skąd było widać pozycje czetników na Trebeviciu. Pochylony nad przepaścią rwałem je z takim zapałem, z jakim Sknerus McKwacz rozrzuca pieniądze po skarbcu. Kiedy dosięgłem to, które było tylko pół metra od okna Radego, zobaczyłem go w głębi pokoju. Jak skamieniały wisiałem na gałęzi, Rade cofnął się o parę milimetrów. Nie wiem dlaczego, ale nie chciałem, żeby wyszedł.

– Co słychać, wujku Rade?

– Uważaj, synu, wysoko jesteś, żebyś nie upadł...

– Jak się czuje ciocia Jela?

– Cóż, trzyma się tej odrobiny życia jedną ręką. Mówią, że wkrótce wyjdzie ze szpitala.

Rozmawialiśmy tak długie dwie minuty. Jedną ręką trzymałem się gałęzi, w drugiej ściskałem reklamówkę z jabłkami. Poczułem jakąś słabość, większą niż wszystkie granaty, niż znalezione i nieznalezione karabiny. Wysoko w koronie drzewa, pod jego oknem, wszystko, co wiedziałem o sobie i o innych, traciło sens.

– Wiesz, synu, kiedy stracisz rękę, długo ci się wydaje, że ją masz. To coś z psychiką. Noszę jej tę trochę czegoś, co ugotuję, ale nie ma w tym życia. Patrzę na fasolę, na cienką zupkę, i mówię Jelo, a ona nic. Potem ona mówi Rade, a ja nic. My, synu, jesteśmy akurat na tyle żywi, żebyśmy się nawzajem widzieli i stwierdzili, że żywi nie jesteśmy. To wszystko. Patrzę teraz na te jabłka, jest w nich tyle życia. Ich to nie dotyczy, one nie wiedzą. Nie śmiem nawet o nich wspomnieć...

Wychyliłem się ku oknu i podałem mu reklamówkę. Patrzył na mnie zaskoczony, pokręcił głową. Ścisnęło mnie coś w gardle i tylko ruszałem ustami. Wisiałem tak pół minuty, jeśli czetnicy mnie widzieli, na pewno byli zaskoczeni. Rade trząsł się jak człowiek, z którego naprawdę nic już nie zostało. Tylko to drżenie nieszczęsnego zwierzątka. W końcu wyciągnął rękę, ale wciąż nie mógł nic powiedzieć.

Nazajutrz Rade przyszedł do nas i setki razy przepraszając, że nie chciałby przeszkadzać, dał nam coś zawiniętego w gazetę. Poszedł tak szybko, że o nic nie zdążyłem go zapytać. W paczuszce był mały słoiczek z marmoladą z jabłek.

Jela wkrótce wyszła ze szpitala. Nadal żyli zamknięci za swoim oknem, a Rade wychodził tylko po pomoc humanitarną. Kiedyś, gdy stał w kolejce za moją matką, szepnął: „Dziękuję”. I powtórzył, że w jabłkach jest życie.

W następnych miesiącach ludzie w mundurach dwa razy przychodzili po niego, zabierali go i przyprowadzali z powrotem. Sąsiedzi zerkali przez dziurki od klucza i po to chyba, żeby uspokoić sumienia, przypominali sobie o tamtych strzelbach. Niektórzy powtarzali, że Rade jednak chciał kogoś zabić, inni milczeli. Już sama myśl o nim wywoływała ból. Najprościej byłoby go nienawidzić, ale jakoś się nie dało.

Nie wiadomo, kto zabił Radego i Jelę. Odeszli po cichu, przemienieni w strach. Może jestem głupi, kiedy to mówię, ale pamiętam go tylko po tej marmoladzie i po tym, że nigdy, nawet w nocy, nie wychylił się, żeby zerwać jabłko.

Garbus

Wojna zaczęła się w roku jego pełnoletniości. Dopiero przywykł do nieco gładszych miejskich ulic, zapachu benzyny, ropy i ołowiu, tańca z najdalszego lewego pasa na najdalszy prawy i przez most, zanim zapali się żółte. Większą część życia spędził na Ravnej Romanii, u niejakiego Miloša, który używał go do najcięższych i najbrudniejszych prac. Kiedy zobaczyłem go pierwszy raz, śmierdział stajennym gnojem, cementem i rakiją i właśnie wrócił z budowy wspaniałej restauracji, do której zamiast kierowców zachodzą dziś czetnicy. Z Milošem bardzo szybko dobiłem targu, bo chciał się go co rychlej pozbyć. We wsi, w której najsłabszym autem był golf, prastary garbus budził powszechny śmiech.

Zapadł już mrok, kiedy zjechaliśmy z Romanii przez Pale, przez tunele. Nad jednym świecił się napis: „Idzie Tito przez Romaniję...”. Te trzy kropki zawsze mnie zdumiewały, miałem wrażenie, że ukrywają coś nieprzyzwoitego. Mój stary nazistowski elegant nie dbał o zdobycze rewolucji, tylko głośno buczał, spokojnie i rytmicznie, niby jakiś buddyjski mnich.

Przed domem znalazłem mu na największym spadku miejsce do parkowania, z najładniejszym widokiem na sarajewskie góry pokropione białymi tureckimi nagrobkami. Pierwszy raz w życiu był porządny i czysty, a wśród wszystkich tych hond, mazd i toyot wyglądał jak modelka z okresu romantycznego futuryzmu. Sąsiad Salko oświadczył, że stanowimy dobraną parę. Ja z wielką głową i trochę kanciasty, a moja modelka cała w metalowych obłościach. Inni mówili, że mogłem kupić coś lepszego, bo to się po trzech dniach rozpadnie.

Kupiłem mu najtańszy radiomagnetofon, taki, żeby go nikt nie ukradł, i nadziewałem muzyką, która mogła zagłuszyć jego silnik albo wespół z nim stworzyć niepowtarzalne tło dźwiękowe. Lodowata melancholia Cave’a pulsowała w takt doskonałej nazistowskiej maszyny gdzieś na drodze do Kaknja, pokazując w ten sposób, że od wszystkich mądrych pomysłów, przyprawiających o ból zębów ideologii i burzliwej historii ważniejszy jest harmonijny obraz świata, widok, jaki zostaje po każdej rewolucji i apokalipsie. Kiedy ścięto Marię Antoninę, ludzie nauczyli się, co to jest barok, kiedy Lenin wymordował Romanowów, dziecięcy wózek potoczył się po kamiennych stopniach filmu, a kiedy Hitler był Hitlerem, ja znalazłem swój rytm w czterech suwach i tysiącu trzystu centymetrach sześciennych.

Czasem zatykał mu się przewód paliwowy i wtedy znienacka gasł, raz pękł mu docisk sprzęgła, nigdy jednak poważnie się nie zepsuł. Połykał ogromne ilości benzyny, łatwo się brudził, ale to naprawdę drobiazgi. Zwłaszcza jeśli jeździsz dla czystej przyjemności i jeśli wyobraźnia wciąż jeszcze jest twoim sojusznikiem. Samochód nie służył mi po to, żeby gdzieś uciec albo gdzieś dojechać.

Drugiego maja grzmiało z nieba i z ziemi. Zaczęło się koło południa. Wylądowałem w jakiejś piwnicy po wypiciu mojej ostatniej przedwojennej coca-coli, przejażdżce po mieście i zostawieniu garbusa na parkingu. Wybuchy nie ucichły, nawet kiedy zapadła noc. Siedzieliśmy w tej norze i rozmawialiśmy, my, którzy tej nocy spotkaliśmy się pierwszy raz w życiu. Tłum przypadkowych przechodniów, kobiety w drodze powrotnej z targu, dzieci na wrotkach. W tym mroku strzelanina wydawała się jeszcze straszniejsza, myślałem, że nie zostanie po niej nic. Stale chodziło mi po głowie, co zniknie pierwsze – mój dom czy mój garbus. Pragnąłem oczywiście, żeby się uratowało i jedno, i drugie, ale huk nieubłagalnie żądał decyzji. Po całonocnym rozmyślaniu wybrałem dom. Garbusa już wyobrażałem sobie jako ponury metalowy szkielet, wierząc, że tą wizją powstrzymuję pierwszą możliwość.

Strzelanina ucichła, kiedy wstał dzień. Słońce raniło oczy, pod nogami trzeszczało szkło, miasto było puste i połamane. Światła na skrzyżowaniach nie działały. Poszedłem na parking i w tłumie spalonych i podziurawionych aut znalazłem garbusa pokrytego kurzem i z całkiem małą raną od odłamka. Zawiozłem go do domu, otworzyłem bramę na podwórze i zaparkowałem wewnątrz. Ech, teraz naprawdę zaczęła się wojna i nici z jazdy.

Wierzyłem, że tylko cudem mój dom i auto zostały całe po tym szalonym dniu i jeszcze bardziej szalonej nocy. Ale z upływem czasu pojąłem, że nic nie zostało uratowane. Tylko nie nadeszła jeszcze chwila rozstania. Powinna nadejść powoli, bym odczuł ją każdą cząsteczką siebie i w końcu zrozumiał, że w tym mieście, oprócz zabitych i rozszarpanych ludzi, zburzonych domów i zapomnianego dzieciństwa, nie należy do mnie nic, może jeszcze tylko wór żywego mięsa, który karmi się tęsknotą za zapomnianymi drobiazgami, a przed wielkimi i ważnymi w życiu sprawami dygocze jak silnik moment przed tym, nim zgaśnie.

Obrączka

Lekarz zapowiedział, że odejście nastąpi przed świtem.

Babcia umierała, wiedzieliśmy o tym wszyscy, ale ta zapowiedziana chwila, pozbawiona wszelkiej nadziei, wprowadzała zamęt. Jak ją przyjąć, jak zarejestrować w świadomości, jak uniknąć najgorszego, że w którymś momencie zadzwoni telefon i nieznajomy głos, pełen urzędowego współczucia, poinformuje, że oto, właśnie teraz, kiedyśmy spali, znajoma dusza opuściła oddział onkologiczny szpitala na Koševie.

Matka szła do szpitala koło północy i wracała wczesnym rankiem. Kręciła głową i kładła się do łóżka. Było to latem 1986 roku, podczas mistrzostw świata w Meksyku. Długie umieranie zaczęło się, kiedy drużyny zostały podzielone na grupy kwalifikacyjne, i trwało przez etap meczów ćwierćfinałowych, które całą noc transmitowała telewizja. Przy piłce nożnej czekałem na powrót matki ze szpitala, patrzyłem na nią pytająco, gasiłem telewizor i spałem do południa.

Miasto odpoczywało w kawiarnianych ogródkach, ludzi zmęczonych zimnem i wiosenną grypą ogarniała błogość przed letnim skwarem. Piłem kawę po słonecznej stronie, przy ulicy, którą płynęła kolumna aut jadących na południe, komentowałem ze znajomymi wczorajszy mecz i czekałem, aż zapadnie zmierzch i zacznie się nowy krąg umierania i nocnych transmisji z Meksyku.

Podczas pierwszej rozgrywki półfinałowej matka wróciła ze szpitala, przygotowała kawę, ściszyłem dźwięk w telewizorze, Niemcy niemo cieszyli się zdobytym golem, ani ona, ani ja nie odezwaliśmy się nawet słowem. Więc to jest ten koniec. Poszliśmy spać, bo od samego rana mieli przychodzić krewni i przyjaciele, żeby, jak to jest we zwyczaju, ulżyć nam w bólu mocnymi uściskami i pośmiertnymi podarunkami.

Butelki alkoholi, opakowania kawy i cukru w kostkach układałem w spiżarni, witałem i żegnałem znajomych i nieznajomych, chłodno pomijałem milczeniem zadawane pytania i ledwie czekałem, żeby się to wszystko skończyło.

Zadzwonili do nas, że odmawiają przyjęcia babci do kostnicy, bo ma obrączkę na palcu. Zdarzały im się wcześniej reklamacje rodzin, które twierdziły, że zwłoki zostały okradzione ze złotych przedmiotów, więc wprowadzili przepis nakazujący zdjąć całą biżuterię. Matka poszła do szpitala i wszystko załatwiła.

– Oddamy jej przed pogrzebem – powiedziała i położyła obrączkę na nocnym stoliku. Przypomniała sobie o niej dopiero po kilku dniach.

Pogrzeb był cichy i bez łez. Do czarnej trumny przybili małą tabliczkę z brązu, na której umieszczono imię i nazwisko zmarłej, rok urodzenia i jako datę śmierci 6. 06. 1996. Ale dla nikogo nie było to szczególnie ważne. Może kiedyś, gdy tego wszystkiego nie będzie i jacyś archeolodzy będą nas odkopywać jak Pompeje, ta tabliczka ich zainteresuje.

Dom po powrocie zastaliśmy uboższy o jedno życie i jedno oczekiwanie na śmierć. Żałobnicy już się rozeszli, matka sama sobie opowiadała życie nieboszczki, a ja włączyłem telewizor, żeby obejrzeć finał Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej. Wszystkie kręgi już zamknąłem i należało zamknąć także ten. Jakiś stadion na drugim końcu świata kipiał podnieceniem, jakimś ludziom przydarzało się coś, z czym ja nie miałem nic wspólnego i co właśnie dlatego sprawiało mi przyjemność. Szczęściem jest w braku wszelkich uczuć obserwować scenę, która potrafi przekreślić wszystkie inne wrażenia i jak w momencie orgazmu własne życie uczynić mniej ważnym.

Śmierć babci była ostatnim pojedynczym smutkiem w dziecięcym pogodnym świecie. Mrok, który zapadł potem, był mrokiem dojrzewania, a jeszcze bardziej zapowiedzią kataklizmu, czasu z mnóstwem śmierci, długim cierpieniem i krótkim umieraniem. Do odejścia nikt się już nie przyzwyczajał, bo w wojnę wbudowane jest traktowanie śmierci bez smutku. Pozostają tylko nieliczne, pełne łez i niekontrolowanego łkania chwile histerii, które potrafią przyjść całkiem znienacka. Im mniejszy powód, tym trudniej jest je kontrolować. Filmowe melodramaty, czułe opowieści miłosne, śmierć zwierząt na drodze – tego się wystrzegam.

Hektolitry pośmiertnego alkoholu zostały wypite w pierwszych miesiącach wojny. Stały latami w spiżarni, by w pierwszym momencie popłynąć w żyłach, stabilniejsze od krwi, która tylko cudem pozostała nieprzelana.

A obrączka wciąż jeszcze nie została ukradziona. Jako połowa wspomnienia trwa nad gliną pod nogami. Druga połowa jest niżej, ze szkieletem dziadka pochowanego tu w dawnych czasach, zanim w kostnicach wprowadzono nowe przepisy.

Pan Ivo

Kiedyś na Sepetarevac, aż do magazynów na Bjelavach i sklepów w dzielnicy Pothrastovi, tragarze wnosili na grzbiecie kosze pełne towaru. Od stuleci wspinali się tą niebywale stromą ulicą, a na samym szczycie czekała na nich studnia, pod której strumieniem znajdowali odświeżenie i nadzieję, że pewnego dnia góra pod ciężarem ich męki w końcu ulegnie. Studnię dawno temu, nikt nie pamięta kiedy, zbudował jakiś beg, żeby przysłużyć się ludziom i żeby zostało mu to zapisane na tamtym świecie. Wody w tej studni nigdy nie zabrakło, nawet w czasach, kiedy tragarzy zastąpiły ciężarówki, a pamięć o ich skrzyniach pozostała tylko w nazwie ulicy[4].

Pan Ivo mieszkał na początku Sepetarevca niemal przez całe życie, ale dla siebie i innych na zawsze pozostał człowiekiem z Dubrownika. Róże w jego ogrodzie były większe niż u innych, kamienna ścieżka zawsze czysta, jego powitanie uprzejme akurat tyle, ile trzeba, ani zbyt serdeczne, jak u miejskiej rai[5], ani nieobecne, jak u nowych bogaczy.