SPQR. Historia starożytnego Rzymu ebook

MAPKI

1. Wcze­sny Rzym i jego sąsie­dzi

2. Rzym

3. Rzym­ska Ita­lia

4. Rzym w okre­sie cesar­skim

5. Rzym­ski świat

PRO­LOG

HISTO­RIA RZYMU

Sta­ro­żytny Rzym jest ważny. Igno­ro­wa­nie Rzy­mian to coś wię­cej niż tylko zamy­ka­nie oczu na odle­głą prze­szłość. Rzym w dal­szym ciągu kształ­tuje nasze wyobra­że­nia o świe­cie i o nas samych, od szczyt­nych teo­rii po wul­garne żarty. Mimo upływu dwóch tysięcy lat wciąż sta­nowi on fun­da­ment zachod­niej kul­tury i poli­tyki, tego, co piszemy, i spo­sobu, w jaki postrze­gamy świat oraz nasze w nim miej­sce.

Zamor­do­wa­nie Juliu­sza Cezara 15 marca 44 roku p.n.e., w naj­bar­dziej pamiętne dla Rzy­mian Idy Mar­cowe, zapew­niło pre­ce­dens – i nie­kiedy nie­zręczne uspra­wie­dli­wie­nie – dla uśmier­ca­nia póź­niej­szych tyra­nów. Podział admi­ni­stra­cyjny impe­rium rzym­skiego dał pod­wa­liny pod geo­gra­fię poli­tyczną współ­cze­snej Europy i sąsied­nich regio­nów. Lon­dyn jest sto­licą Zjed­no­czo­nego Kró­le­stwa głów­nie dla­tego, że Rzy­mianie uczy­nili go sto­licą swo­jej pro­win­cji Bry­ta­nii – nie­bez­piecz­nej kra­iny leżą­cej, wedle ich wyobra­żeń, za wiel­kim Oce­anem, który oble­wał dookoła cywi­li­zo­wany świat. Rzym prze­ka­zał nam w spadku kon­cep­cje wol­no­ści i postawy oby­wa­tel­skiej, a także impe­rial­nego wyzy­sku, oraz słow­nic­two, jakim posłu­guje się współ­cze­sna poli­tyka, od sena­to­rów po dyk­ta­to­rów. Zosta­wił nam swoje powie­dzonka, od „Han­ni­bala u bram” i „Nie wierz­cie Gre­kom przy­no­szą­cym dary” po „chleba i igrzysk” oraz „grę na lirze, gdy pło­nie Rzym” – a nawet „póki życia, póty nadziei”. I wzbu­dza w mniej wię­cej rów­nej mie­rze śmiech, podziw i zgrozę. „Gla­dia­to­rzy” przy­cią­gają dziś takie same tłumy jak nie­gdyś. Ene­ida, wielka epo­peja Wergi­liu­sza o zało­że­niu Rzymu, nie­mal na pewno zna­la­zła wię­cej czy­tel­ni­ków w dwu­dzie­stym wieku niż w pierw­szym stu­le­ciu naszej ery.

A jed­nak nauka o histo­rii sta­ro­żyt­nego Rzymu znacz­nie się zmie­niła na prze­strzeni ostat­niego pół­wie­cza, a jesz­cze bar­dziej w ciągu nie­mal dwu­stu pięć­dzie­się­ciu lat, jakie minęły od wyda­nia dzieła Edwarda Gib­bona The Dec­line and Fall of The Roman Empire [wyd. pol. Zmierzch cesar­stwa rzym­skiego oraz Upa­dek cesar­stwa rzym­skiego na Zacho­dzie] – był to swo­isty eks­pe­ry­ment histo­ryczny, który zapo­cząt­ko­wał współ­cze­sne bada­nia rzym­skich dzie­jów w świe­cie anglo­ję­zycz­nym. Wynika to po czę­ści z nowego spoj­rze­nia na dawne mate­riały i źró­dła, a także z odmien­nych pytań, jakie im sta­wiamy. Nie­bez­piecz­nie byłoby sądzić, że jeste­śmy lep­szymi histo­ry­kami niż poprzed­nicy. Pod­cho­dzimy jed­nak do dzie­jów Rzymu z innymi prio­ry­te­tami – od toż­sa­mo­ści płcio­wej po kwe­stie wyży­wie­nia – które spra­wiają, że sta­ro­żyt­ność prze­ma­wia do nas nowym języ­kiem.

Poja­wiło się też nie­sa­mo­wi­cie dużo nowych odkryć – w ziemi, pod wodą, a nawet w cze­lu­ściach biblio­tek – będą­cych źró­dłem antycz­nych nowin, które mówią nam na temat sta­ro­żyt­nego Rzymu wię­cej, niż mógł wie­dzieć dotąd jaki­kol­wiek nowo­żytny histo­ryk. Mamy dziś poru­sza­jący manu­skrypt rzym­skiego leka­rza, któ­rego naj­cen­niej­sze mie­nie wła­śnie poszło z dymem, odna­le­ziony w pew­nym grec­kim klasz­to­rze dopiero w 2005 roku. Mamy wraki śród­ziem­no­mor­skich stat­ków han­dlo­wych, które zato­nęły w dro­dze do Rzymu z ładun­kiem obcych rzeźb, mebli i szkła, prze­zna­czo­nych dla rezy­den­cji boga­czy, oraz wina i oliwy, będą­cych pod­stawą wyży­wie­nia wszyst­kich. W cza­sie, gdy piszę te słowa, arche­olo­dzy skru­pu­lat­nie ana­li­zują próbki wydo­byte z gren­landz­kiej pokrywy lodo­wej, by zna­leźć – obecne nawet tam – ślady zanie­czysz­czeń wytwa­rza­nych przez rzym­ski prze­mysł. Inni oglą­dają pod mikro­sko­pem ludz­kie odchody pocho­dzące z dołu klo­acz­nego w Her­ku­la­num na połu­dniu Włoch, by usta­lić skład diety zwy­kłych Rzy­mian na pod­sta­wie tego, co prze­szło przez ich jelita. Wynik? Zja­dali w dużych ilo­ściach jajka i jeżowce.

Histo­ria Rzymu pisana jest wciąż na nowo, i tak było zawsze; pod pew­nymi wzglę­dami wiemy dziś o sta­ro­żyt­nym Rzy­mie wię­cej niż sami Rzy­mia­nie. Rzym­skie dzieje, innymi słowy, są polem nie­usta­ją­cych prac. Ta książka jest moim wkła­dem w to wiel­kie przed­się­wzię­cie; przed­sta­wiam w niej wła­sną odpo­wiedź na pyta­nie, dla­czego jest ono tak ważne. Jej tytuł, SPQR, pocho­dzi od kolej­nej słyn­nej rzym­skiej for­mułki, Sena­tus Popu­lu­sQue Roma­nus, „senat i lud rzym­ski”. Impul­sem do jej napi­sa­nia było oso­bi­ste zacie­ka­wie­nie dzie­jami Wiecz­nego Mia­sta, prze­ko­na­nie, że dia­log z antycz­nym Rzy­mem jest wciąż cenny, oraz chęć zba­da­nia, w jaki spo­sób maleńka i nie­wiele zna­cząca ital­ska wio­ska zdo­łała pod­po­rząd­ko­wać sobie tak olbrzy­mie tery­to­ria na trzech kon­ty­nen­tach.

Jest to książka o tym, jak Rzym rósł w siłę i utrzy­my­wał przez tak długi czas swoją pozy­cję, nie o jego zmierz­chu i upadku – jeśli istot­nie do niego doszło w takim sen­sie, w jakim widział to Gib­bon. Jest wiele wyda­rzeń, na któ­rych można sen­sow­nie zakoń­czyć opo­wia­da­nie dzie­jów Rzymu; nie­któ­rzy wybie­rali nawró­ce­nie się cesa­rza Kon­stan­tyna na chrze­ści­jań­stwo na łożu śmierci w 337 roku albo złu­pie­nie mia­sta w roku 410 przez Wizy­go­tów pod wodzą Ala­ryka. Moja opo­wieść urywa się w kul­mi­na­cyj­nym punk­cie w roku 212, kiedy to cesarz Kara­kalla uczy­nił każ­dego wol­nego miesz­kańca impe­rium rzym­skiego peł­no­praw­nym oby­wa­te­lem Rzymu, zacie­ra­jąc róż­nicę mię­dzy zdo­byw­cami a pod­bi­tymi i dopro­wa­dza­jąc do końca zapo­cząt­ko­wany nie­mal tysiąc lat wcze­śniej pro­ces roz­cią­ga­nia praw i przy­wi­le­jów wyni­ka­ją­cych z rzym­skiego oby­wa­tel­stwa na kolejne grupy lud­no­ści.

SPQR nie jest jed­nak li tylko owo­cem zachwytu. Nie­je­den aspekt kla­sycz­nego świata – zarówno rzym­skiego, jak i grec­kiego – wzbu­dza nasze zain­te­re­so­wa­nie i przy­ciąga uwagę. Bez łącz­no­ści z nim nasz wła­sny świat byłby nie­po­mier­nie uboż­szy. Ale zachwyt to inna sprawa. Będąc szczę­śli­wie dziec­kiem swo­ich cza­sów, zgrzy­tam zębami, gdy sły­szę, jak ludzie mówią o wiel­kich rzym­skich pod­bo­jach bądź nawet o wiel­kim impe­rium rzym­skim. Sta­ram się widzieć rze­czy także od dru­giej strony.

Tak więc w SPQR roz­pra­wiam się z nie­któ­rymi mitami i pół­praw­dami na temat Rzymu, na któ­rych, jak wielu ludzi, się wycho­wa­łam. Rzy­mia­nie nie poja­wili się na sce­nie od razu z ambit­nym pla­nem pod­boju świata. Choć osta­tecz­nie rze­czy­wi­ście przed­sta­wiali swoje impe­rium w kate­go­riach misji dzie­jo­wej, pier­wotne motywy, które skło­niły ich do pod­ję­cia mili­tar­nej eks­pan­sji na cały świat śród­ziem­no­mor­ski i dalej, pozo­stają jedną z wiel­kich zaga­dek histo­rii. Nie cho­dzi o to, że budu­jąc impe­rium, bru­tal­nie tłam­sili spo­kojne ludy, które w peł­nej har­mo­nii krzą­tały się wokół swo­ich spraw, dopóki na hory­zon­cie nie poja­wiły się legiony. Nie da się zaprze­czyć, że rzym­skie triumfy były krwawe. Pod­bój Galii przez Juliu­sza Cezara nie bez racji porów­ny­wany jest z ludo­bój­stwem i w tym wła­śnie duchu kry­ty­ko­wany był przez ówcze­snych Rzy­mian. Jed­nak eks­pan­sja Rzymu nie doko­ny­wała się w świe­cie poko­jowo współ­ist­nie­ją­cych spo­łe­czeństw, ale wszech­obec­nej prze­mocy, kon­ku­ru­ją­cych ze sobą potęg wspie­ra­nych przez armie (w zasa­dzie nie było wtedy żad­nej innej pod­pory wła­dzy) i miniim­pe­riów. Wro­go­wie Rzymu byli w więk­szo­ści rów­nie wojow­ni­czy jak Rzy­mia­nie, ale – z powo­dów, które spró­buję wyja­śnić – nie do nich nale­żało zwy­cię­stwo.

Rzym nie był po pro­stu nie­okrze­sa­nym młod­szym bra­tem kla­sycz­nej Gre­cji, cenią­cym tech­nikę, żoł­nier­ską spraw­ność i abso­lu­tyzm, pod­czas gdy Grecy woleli docie­ka­nia inte­lek­tu­alne, teatr i demo­kra­cję. Nie­któ­rym Rzy­mia­nom wygod­nie było uda­wać, że wła­śnie tak się sprawy mają, podob­nie jak wielu dzi­siej­szym histo­ry­kom wygod­nie jest przed­sta­wiać kla­syczny świat w kate­go­riach pro­stej dycho­to­mii mię­dzy dwiema bar­dzo odmien­nymi kul­tu­rami. Jest to, jak zoba­czymy, mylące w odnie­sie­niu do obu stron. Grec­kie mia­sta-pań­stwa nie mniej lubiły wygry­wać bitwy niż Rzy­mia­nie, a więk­szość z nich miała nie­wiele wspól­nego z krót­kim demo­kra­tycz­nym eks­pe­ry­men­tem Aten. Dalecy od bez­myśl­nego opie­wa­nia impe­rial­nej potęgi nie­któ­rzy z rzym­skich pisa­rzy byli naj­za­go­rzal­szymi kry­ty­kami impe­ria­li­zmu w dzie­jach. „Czy­nią pust­ko­wie i nazy­wają to poko­jem” – to słowa, któ­rymi czę­sto pod­su­mo­wuje się skutki zbroj­nego pod­boju. Napi­sał je w II wieku rzym­ski histo­ryk Tacyt, a doty­czyły rzym­skiego pano­wa­nia w Bry­ta­nii.

Pisa­nie dzie­jów Rzymu jest spo­rym wyzwa­niem. Nie ma jed­nej histo­rii Rzymu, zwłasz­cza odkąd rzym­ski świat roz­sze­rzył się daleko poza Ita­lię. Histo­ria Rzymu nie jest tym samym co histo­ria rzym­skiej Bry­ta­nii lub rzym­skiej Afryki. Na ogół będę się sku­piać na samym mie­ście i na rzym­skiej Ita­lii, ale zadbam też o to, by spoj­rzeć na Rzym od zewnątrz, z punktu widze­nia ludzi żyją­cych na rubie­żach impe­rium: żoł­nie­rzy, bun­tow­ni­ków lub ambit­nych jed­no­stek współ­pra­cu­ją­cych z nim. Co wię­cej, poszcze­gólne okresy wyma­gają od histo­ryka bar­dzo odmien­nego podej­ścia. Dla naj­daw­niej­szych dzie­jów Rzymu i dla cza­sów, kiedy w IV w. p.n.e. prze­ista­czał się on z małej wio­ski w waż­nego gra­cza na Pół­wy­spie Ape­niń­skim, nie ma żad­nych rela­cji spi­sa­nych przez ówcze­snych Rzy­mian. Opo­wieść o nich z koniecz­no­ści musi być śmiałą rekon­struk­cją, do mak­si­mum wyzy­sku­jącą nie­liczne dowody – odła­mek cera­micz­nego naczy­nia albo kilka wyry­tych w kamie­niu liter. Dopiero trzy wieki póź­niej pro­blem staje się dokład­nie odwrotny: jak wydo­być sens z masy prze­czą­cych sobie współ­cze­snych świa­dectw, które nie­raz grożą kom­plet­nym zaciem­nie­niem wywodu.

Rzym­ska histo­ria wymaga także szcze­gól­nego rodzaju wyobraźni. Pod pew­nymi wzglę­dami bada­nie sta­ro­żyt­nego Rzymu z per­spek­tywy XXI wieku przy­po­mina nieco spa­cer po linie, bar­dzo ostrożną ekwi­li­bry­stykę. Jeśli spoj­rzymy w dół po jed­nej stro­nie, wszystko wydaje się kojąco zna­jome: toczą się roz­mowy, do któ­rych sami mogli­by­śmy się przy­łą­czyć, na temat istoty wol­no­ści albo pro­ble­mów płci; są budowle i pomniki, które roz­po­zna­jemy, a życie rodzinne toczy się w spo­sób zro­zu­miały dla nas, z nie­zno­śnymi nasto­lat­kami i tak dalej; są też dow­cipy, które „chwy­tamy”. Gdy spoj­rzeć z dru­giej strony, wydaje się, że patrzymy na cał­ko­wi­cie obce tery­to­rium. Cho­dzi nie tylko o nie­wol­nic­two, brud (w sta­ro­żyt­nym Rzy­mie nie znano zawodu śmie­cia­rza), mor­der­cze walki na are­nie czy śmierć z cho­rób, które dziś uwa­żamy za cał­ko­wi­cie ule­czalne, ale także o nowo­rodki wyrzu­cane na śmiet­nik, wyda­wane za mąż małe dziew­czynki i dzi­wacz­nie wystro­jo­nych kapła­nów-eunu­chów.

Jest to świat, w który zaczniemy się zagłę­biać, bio­rąc za punkt wyj­ścia pewien kon­kretny moment w dzie­jach Rzymu, który ni­gdy nie prze­stał intry­go­wać Rzy­mian i któ­rego do dziś nie prze­stają roz­trzą­sać nowo­żytni auto­rzy, od histo­ry­ków począw­szy, na dra­ma­tur­gach skoń­czyw­szy. Sta­nowi on zna­ko­mitą pre­zen­ta­cję kilku arcy­waż­nych postaci sta­ro­żyt­nego Rzymu, bogac­twa roz­wa­żań Rzy­mian nad wła­sną prze­szło­ścią i tego, jak w dal­szym ciągu ją odtwa­rzamy i usi­łu­jemy zro­zu­mieć – oraz powo­dów, dla któ­rych histo­ria Rzymu, jego senatu i jego ludu pozo­staje wciąż ważna.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Tytuł ory­gi­nału: SPQR: A History of Ancient Rome

Copy­ri­ght © Mary Beard Publi­ca­tions, 2015

All rights rese­rved

Copy­ri­ght © for the Polish e-book edi­tion by REBIS Publi­shing House Ltd., Poznań 2016, 2021

Infor­ma­cja o zabez­pie­cze­niach

W celu ochrony autor­skich praw mająt­ko­wych przed praw­nie nie­do­zwo­lo­nym utrwa­la­niem, zwie­lo­krot­nia­niem i roz­po­wszech­nia­niem każdy egzem­plarz książki został cyfrowo zabez­pie­czony. Usu­wa­nie lub zmiana zabez­pie­czeń sta­nowi naru­sze­nie prawa.

Redak­tor: Mał­go­rzata Chwa­łek

Redak­tor mery­to­ryczny: dr Anna Tatar­kie­wicz

Pro­jekt okładki: Peter Dyer

Opra­co­wa­nie gra­ficzne pol­skiej wer­sji okładki: Sła­wo­mir Folk­man

Wyda­nie II e-book (opra­co­wane na pod­sta­wie wyda­nia książ­ko­wego: SPQR. Histo­ria sta­ro­żyt­nego Rzymu, wyd. II, dodruk, Poznań 2018)

ISBN 978-83-8062-916-5

Dom Wydaw­ni­czy REBIS Sp. z o.o.

ul. Żmi­grodzka 41/49, 60-171 Poznań

tel.: 61 867 81 40, 61 867 47 08

fax: 61 867 37 74

e-mail: [email protected]

www.rebis.com.pl

Kon­wer­sję do wer­sji elek­tro­nicz­nej wyko­nano w sys­te­mie Zecer