Wojna Inge ebook

Mapy

Plan Kró­lewca i mapa Prus Wschod­nich

Szlak ucieczki Wie­gand­tów

Pro­log

Pro­log

Kró­le­wiec, czer­wiec 1932 roku

Albert Wie­gandt zło­żył gazetę, zakry­wa­jąc nagłó­wek z pierw­szej strony: Sied­miu ran­nych w wal­kach ulicz­nych w Kró­lewcu. Umie­ścił ją na równo uło­żo­nym sto­sie innych doku­men­tów, a resztę rze­czy z biurka zamknął na klucz. W każdy pią­tek nie­odmien­nie wycho­dził z biura wcze­śniej, o pięt­na­stej trzy­dzie­ści, żeby zabrać córeczkę, Inge, na gorącą cze­ko­ladę w Cafe Ber­lin. Mały lokal z nie­bie­ską fasadą przy Para­de­platz w Kró­lewcu, pełen tury­stów latem i stu­den­tów z pobli­skiego Uni­wer­sy­tetu Albrechta przez resztę roku, był na pierw­szy rzut oka nie­atrak­cyjny. Pro­ste drew­niane krze­sła i sto­liki odróż­niały go od wybi­tych plu­szem naj­mod­niej­szych restau­ra­cji Sta­rego Mia­sta. Suk­ces kawiarni tkwił w repu­ta­cji – naj­lep­szej gorą­cej cze­ko­la­dzie w dziel­nicy. Była tak gęsta, że łyżka w niej pra­wie sta­wała, kiedy się pró­bo­wało ją zamie­szać, a poda­wano ją w ogrom­nych, bia­łych por­ce­la­no­wych fili­żan­kach, pach­nącą cyna­mo­nem i kakao, z bitą śmie­taną na wierz­chu i kub­kiem mleka do roz­rze­dze­nia z boku.

Te piąt­kowe popo­łu­dnia były ich ulu­bio­nym rytu­ałem. Albert wziął Inge do kawiarni pierw­szy raz, gdy miała pięć lat, w ramach spe­cjal­nej nie­spo­dzianki, by jego żona, Frieda, mogła przez godzinę w spo­koju poćwi­czyć grę na pia­ni­nie. Wdzięczna Frieda, któ­rej gra­nie ucier­piało tro­chę w związku z wyma­ga­niami macie­rzyń­stwa, zachę­cała ich do pod­trzy­my­wa­nia tego zwy­czaju. Sia­dał z Inge i opo­wia­dał jej o ostat­nich wyda­rze­niach w han­dlu winem i spi­ry­tu­aliami, która restau­ra­cja zło­żyła naj­więk­sze zamó­wie­nie i kto robił naj­lep­szy sznaps.

Inge oma­wiała z nim miniony tydzień w szkole, które lek­cje podo­bały jej się naj­bar­dziej, które dziew­czynki pod­pa­dły nauczy­cielce i jakie robiły sobie nawza­jem psi­kusy. Śmiał się z całego serca ze wszyst­kich wpa­dek i wyra­żał współ­czu­cie z powodu drob­nych udręk życia w szkole dla dziew­cząt.

Inge uro­dziła się w lipcu 1924 roku, dwa lata po ślu­bie rodzi­ców, i obja­wiła im się nie­mal jak cud, gdyż Albert i Frieda poznali się i zako­chali w póź­nym wieku. Kiedy przy­szła na świat, Albert miał czter­dzie­ści pięć, a Frieda trzy­dzie­ści dzie­więć lat. Teraz miała osiem lat, byłą śliczną nie­bie­sko­oką dziew­czynką o gru­bych ciem­nych lokach, żywym uśmie­chu i tem­pe­ra­men­cie. Jako jedy­naczka była dość wyma­ga­jąca, cho­ciaż uro­cza. Rodzice, a cza­sem też inni miesz­kańcy ich kamie­nicy, doga­dzali jej bar­dziej, niż powinni.

Albert zdjął mary­narkę, idąc po córkę do Alt­stadt, gdzie miesz­kali, w ści­słym cen­trum Kró­lewca. Było cie­płe popo­łu­dnie, zapo­wia­da­jące dotkliwy upał, który czę­sto nawie­dzał mia­sto u szczytu lata. Albert, syn rol­nika z Grünwalde, sto pięć­dzie­siąt kilo­me­trów na wschód od Kró­lewca, w mło­do­ści porzu­cił pracę na roli, surowe zimy i odcię­cie od świata i zro­bił karierę w han­dlu. Poko­chał mia­sto z gor­li­wo­ścią kon­wer­tyty. Zaofe­ro­wało mu wytwor­ność, codzienną bie­ga­ninę i suk­ces, któ­rych zabra­kło w jego dzie­ciń­stwie, a któ­rymi się delek­to­wał. U boku atrak­cyj­nej, wyro­bio­nej towa­rzy­sko, uta­len­to­wa­nej muzycz­nie żony i małej córeczki zdo­był wszystko, czego kie­dy­kol­wiek pra­gnął, ostat­nimi czasy jed­nak coś go zaczęło nie­po­koić.

Wró­cił myślą do arty­kułu, który prze­czy­tał rano w libe­ral­nej kró­le­wiec­kiej gaze­cie „Königsberger All­ge­me­ine Zeitung”, o star­ciach mię­dzy miej­sco­wymi komu­ni­stami i Stur­mab­te­ilung, para­mi­li­tar­nym ugru­po­wa­niem kie­ro­wa­nym przez coraz popu­lar­niej­szą NSDAP, nową par­tię nazi­stow­ską. Podobno doszło do potęż­nej bija­tyki: młody, dwu­dzie­sto­trzy­letni czło­wiek leżał bli­ski śmierci. Był to naj­now­szy z całego sze­regu podob­nych incy­den­tów, do któ­rych docho­dziło w Kró­lewcu przez ostat­nie mie­siące.

Wcze­śniej Albert nie poświę­cał więk­szej uwagi kon­fron­ta­cjom nazi­stów z komu­ni­stami, ponie­waż docho­dziło do nich w odle­głej sto­licy, Ber­li­nie. Ale rosnąca liczba takich przy­pad­ków w Kró­lewcu świad­czyła o tym, że prze­moc i agi­ta­cja nowej epoki poli­tycz­nej Nie­miec prze­nio­sły się nie­wy­god­nie bli­sko domu. W kwe­stii poglą­dów poli­tycz­nych Albert był cen­try­stą, lekko kon­ser­wa­tyw­nym, z libe­ral­nymi cią­go­tami, nie­na­wi­dzą­cym prze­mocy. Inte­re­so­wał się poli­tyką tylko wtedy, kiedy mie­szała się do jego inte­re­sów – importu dobrych win i spi­ry­tu­aliów albo naj­śwież­szego przed­się­wzię­cia, fabryki sznapsa. Han­dlem zajął się po powro­cie z frontu pierw­szej wojny świa­to­wej, gdzie został ranny, a potem spa­dek po ojcu pozwo­lił mu roz­krę­cić wła­sny inte­res. Nie­ła­two było uru­cho­mić przed­się­bior­stwo. Wojna mocno zubo­żyła spo­łe­czeń­stwo i potrzeba było tro­chę czasu, nim zapo­trze­bo­wa­nie na luk­su­sowe towary, takie jak dobre wina i wódki, wzro­sło do poziomu sprzed kon­fliktu. Niemcy, któ­rzy w cza­sie wojny doświad­czyli głodu, odkryli, że w cza­sie pokoju radzą sobie nie­wiele lepiej, ponie­waż repa­ra­cje wojenne nad­szarp­nęły nie­miecką gospo­darkę i dopro­wa­dziły do nie­ustan­nych nie­do­bo­rów żyw­no­ści i hiper­in­fla­cji.

Mimo tych wszyst­kich trud­no­ści Albert dzia­łał, a ciężka praca mu się opła­ciła. Przed­się­bior­stwo przy­no­siło przy­zwo­ity dochód, a do tego bar­dzo kochał swoją rodzinę. Jed­nak sytu­acja się zmie­niała: w swoim kręgu towa­rzy­skim miał wielu przy­ja­ciół pocho­dze­nia żydow­skiego i jego uwa­dze nie umy­kał zaja­dły anty­se­mi­tyzm par­tii nazi­stow­skiej, ataki band „brą­zo­wych koszul” oraz nie­po­ko­jąca, popu­li­styczna reto­ryka. Wuj żony, pro­fe­sor bota­niki na Uni­wer­sy­te­cie Albrechta, któ­rego opi­nię wysoko cenił, od początku go prze­ko­ny­wał, że nazi­ści to prze­stępcy i zbiry. Anty­se­mi­tyzm nara­stał od lat dwu­dzie­stych, a pod­sy­cały go trud­no­ści eko­no­miczne, jed­nak fale ata­ków na spo­łecz­no­ści żydow­skie zawsze w końcu spa­dały.

Albert nie wie­dział, że zale­d­wie kilka tygo­dni póź­niej bandy nazi­stów urzą­dzą na uli­cach Kró­lewca krwawą łaź­nię, serię mor­derstw i ata­ków przed­sta­wia­nych jako bunt prze­ciwko „komu­ni­stycz­nemu ter­ro­rowi”. Wybory fede­ralne 31 lipca 1932 roku miały uru­cho­mić nową falę ter­roru, pod­czas któ­rej nazi­stow­scy akty­wi­ści zabiją dwa­dzie­ścia pięć osób, w tym redak­tora naczel­nego socja­li­stycz­nej gazety „Königsberger Volksze­itung”.

Nawet po tym peł­nym prze­mocy lecie Albert tłu­ma­czył sobie, że bru­talne dzia­ła­nia nazi­stow­skich band prze­ciwko żydow­skim przed­się­bior­stwom i wzrost popu­lar­no­ści par­tii są tylko chwi­lowe. Nie podzie­lał zda­nia czę­ści zna­jo­mych, któ­rzy uwa­żali, że trzeba pozwo­lić posma­ko­wać na krótko wła­dzy nazi­stom i to pomoże przy­wró­cić porzą­dek, wyci­szyć zagro­że­nie pol­skim nacjo­na­li­zmem na zacho­dzie i komu­ni­zmem na wscho­dzie. On sam miał po pro­stu nadzieję, że popu­lar­ność nowej, bru­talnej par­tii spad­nie i będzie dalej spo­koj­nie wiódł swoje życie.

Z domku let­niego w Nidzie, sto kilo­me­trów na pół­nocny wschód od Kró­lewca, Tho­mas Mann napi­sał na początku sierp­nia 1932 roku tekst dla „Ber­li­ner Tage­blatt”, w któ­rym wyra­ził nadzieję, że akty prze­mocy, jakie dotknęły mia­sto w pierw­szym tygo­dniu mie­siąca, może wresz­cie otwo­rzą oczy inte­li­gen­cji na to, co się dzieje.

Czy krwawe zamieszki w Kró­lewcu spra­wią, że wiel­bi­ciele tego emo­cjo­nal­nego ruchu, który nazywa sie­bie naro­do­wym socja­li­zmem – nawet pasto­rzy, pro­fe­so­ro­wie, wykła­dowcy i ludzie pióra, któ­rzy podą­żają za nim, nie prze­ry­wa­jąc poga­wędki – wresz­cie otwo­rzą oczy na praw­dziwą naturę tej naro­do­wej zarazy, bez­ładną histe­rię i stę­chły roman­tyzm oraz dętą nie­miec­kość, która jest kary­ka­turą i degra­da­cją wszyst­kiego, co nie­miec­kie?k1

Mann osta­tecz­nie musiał się roz­cza­ro­wać. Kró­le­wiecka śred­nia klasa, w tym Albert, wolała bier­ność od pro­te­stu, a ta decy­zja miała przy­nieść kata­stro­falne skutki.

Ale wszystko to miało się dopiero wyda­rzyć, a teraz Albert szedł do domu po córkę w gorące czerw­cowe popo­łu­dnie i pró­bo­wał wyrzu­cić z głowy wszyst­kie te myśli o poli­tyce. Za pięć czwarta, punk­tu­al­nie jak zawsze, sta­nął przed fron­to­wymi drzwiami kamie­nicy, wyso­kiej, pię­cio­pię­tro­wej, wybu­do­wa­nej z bia­łego kamie­nia na początku XIX wieku dla przed­sta­wi­cieli coraz licz­niej­szej w Kró­lewcu klasy śred­niej. Zadzwo­nił do drzwi i cze­kał. Inge scho­dziła na dół wol­niej niż zwy­kle. Kiedy wresz­cie się poja­wiła kilka minut póź­niej, powi­tało go nie roze­śmiane dziecko, ale przy­bita mała dziew­czynka z oczami zaczer­wie­nio­nymi od pła­czu. W mil­cze­niu wzięła go za rękę i ruszyli do Cafe Ber­lin. Usia­dła przy sto­liku ze spusz­czo­nym wzro­kiem, ledwo umo­czyła usta w cze­ko­la­dzie. Humoru nie popra­wiła ani dodat­kowa bita śmie­tana, ani pro­po­zy­cja, że kupią w cukierni mar­ce­pan na jutrzej­szy pik­nik w lesie.

Albert nie­na­wi­dził, gdy jego córka się smu­ciła, i coraz bar­dziej się nie­po­koił, ponie­waż wie­dział, jak bar­dzo Inge lubiła wycieczki za mia­sto. Wie­gand­to­wie jeź­dzili raz w mie­siącu do gospo­dar­stwa brata Alberta. Zimą wsia­dali na sanie i jeź­dzili po oko­licz­nych polach wtu­leni w sie­bie i owi­nięci futrami dla ochrony przed szczy­pią­cym mro­zem. Jesie­nią zbie­rali grzyby i jeżyny, wałę­sali się godzi­nami po lesie. Ale najbar­dziej ze wszyst­kiego jego córka lubiła let­nie pik­niki, kiedy las i łąka pełne były polnych kwia­tów. Albert myślał, że przy­po­mnie­nie o jutrzej­szym wyjeź­dzie i obiet­nica mar­ce­pana, który Frieda pozwa­lała jej jeść tylko cza­sami, wycią­gnie córkę ze stanu, który z początku uznał za dąsy.

– Czym się mar­twisz, Inge­chen? – spy­tał.

Tra­ge­dia, która obra­bo­wała Inge z całej rado­ści piąt­ko­wego wyj­ścia, roze­grała się krótko po tym, jak Frieda odpro­wa­dziła ją rano do szkoły. Przy bra­mie cze­kała na nią naj­lep­sza przy­ja­ciółka. Lotte wyszep­tała jej do ucha imię, które ozna­czało pro­blemy: Greta. Blon­dynka, w prze­ci­wień­stwie do czar­no­wło­sej Inge, o wiel­kich brą­zo­wych oczach, przy lekko sko­śnych nie­bie­skich Inge, Greta była naj­po­pu­lar­niej­szą obok samej Inge dziew­czynką w szkole i jej neme­zis. Rywa­li­za­cja mię­dzy Inge Wie­gandt i Gretą Schwartz pole­gała na drob­nych star­ciach w codzien­nym życiu uczen­nic. Jed­nego tygo­dnia Greta wkra­czała przez szkolną bramę z roz­ko­ły­sa­nymi war­ko­czami, w nowej sukience z koł­nie­rzy­kiem z fran­cu­skiej koronki. Następ­nego Inge, bun­tow­ni­czo potrzą­sa­jąc lokami, wcho­dziła do klasy w nowiut­kich, zapi­na­nych na guziczki, skó­rza­nych buci­kach z Pragi.

Przez ostat­nich kilka dni roz­mowy w małej szkole dla dziew­cząt krą­żyły wokół dorocz­nej zabawy, która miała się odbyć w ponie­dzia­łek. Dziew­czynki miały przy­nieść bukiet ulu­bio­nych kwia­tów, by uczcić ostatni tydzień roku szkol­nego, a gest ten wkrótce prze­kształ­cił się w ple­bi­scyt popu­lar­no­ści. Inge wie­działa, że wszyst­kie oczy będą sku­pione na niej i Gre­cie i że mimo nowej sukienki, którą kupiła jej mama, suk­ces będzie zale­żał od bukietu. Pla­no­wała swój od tygo­dni. Albert zabrał ją do kwia­ciarni przy ogro­dach Obe­r­te­ich, naj­lep­szej – i naj­droż­szej – w mie­ście. Zamó­wili bukiet różo­wych róż w obra­mo­wa­niu groszku pach­ną­cego i paproci. Eks­pe­dientka obie­cała zro­bić bukiet z naj­śwież­szych kwia­tów i dostar­czyć go do domu Wie­gand­tów w pierw­szej kolej­no­ści w ponie­dzia­łek rano, przed roz­po­czę­ciem lek­cji.

Ale dziś rano Lotte wyszep­tała jej do ucha:

– Greta powie­działa, że rodzice zamó­wili dla niej spe­cjalny wia­nek z kwia­tów i ona w nim przyj­dzie.

Pod­czas poran­nej prze­rwy wieść obie­gła całą szkołę. Greta przy­ćmi Inge, jej triumf był pewny.

Inge chli­pała, opo­wia­da­jąc o tym Alber­towi po połu­dniu. Wysłu­chał, wyra­ził smu­tek, cho­ciaż w oczach iskrzył mu śmiech. Pocze­kał, aż Inge skoń­czy mówić, zer­k­nął na zega­rek i wstał, aby przy­wo­łać kel­nera. Nie­po­kój wywo­łany arty­ku­łem w poran­nej pra­sie poszedł w zapo­mnie­nie. Z domo­wym kry­zy­sem potra­fił sobie pora­dzić.

– Musimy coś szybko zro­bić – powie­dział, poło­żył kilka monet przy fili­żance z nie­do­pitą cze­ko­ladą i wziął córkę za rękę. – Jeśli się pośpie­szymy, zdą­żymy do kwia­ciarni przed zamknię­ciem.

W ponie­dzia­łek rano to Inge wkro­czyła trium­fal­nie do szkoły w towa­rzy­stwie Friedy i Alberta, w wianku z różo­wych róż i bia­łych szklar­nio­wych hor­ten­sji na gło­wie. Lotte sta­nęła u jej boku, a cała klasa patrzyła, wstrzy­mu­jąc oddech, na wej­ście Grety – jej wia­nek z bia­łych róż i różo­wego łubinu był widocz­nie mniej­szy. Greta sta­nęła przed Inge, wpa­try­wała się w nią przez chwilę, po czym wyrwała ogromną hor­ten­sję z wianka Inge i rzu­ciła ją na zie­mię. Po kilku sekun­dach dziew­czynki rzu­ciły się na sie­bie, pod­ju­dzane przez tłum zachwy­co­nych kole­ża­nek. Kiedy prze­ra­żeni rodzice i nauczy­cielki wresz­cie je roz­dzie­lili, po obu kwie­ci­stych wian­kach zostały tylko poła­mane łodygi i poodry­wane płatki.

Lata póź­niej, kiedy Albert stał na pokła­dzie statku, który zabie­rał go z ojczy­zny na zawsze, przy­po­mniał sobie widok pode­pta­nych kwia­tów, brzyd­kie, bez­sen­sowne znisz­cze­nie cze­goś pięk­nego.

Lon­dyn, sier­pień 2019 roku

Przez dzie­się­cio­le­cia w sercu mojej rodziny tkwił sekret, nie­wy­po­wie­dziany, nie­tknięty, nie­podej­rze­wany. Nie zamie­rza­łam celowo się do niego doko­py­wać. Byłam w poło­wie podróży, nim się dowie­dzia­łam, że w ogóle się zaczęła. Poszu­ki­wa­nie prawdy, które popro­wa­dziło mnie przez całą Europę, przez prze­szłość i teraź­niej­szość, kazało mi zakwe­stio­no­wać fakty, w któ­rych dora­sta­łam i które uczy­niły mnie tym, kim jestem. Zaczęło się dość nie­win­nie, pew­nego popo­łu­dnia w kwiet­niu 2006 roku, od zwy­kłej roz­mowy tele­fo­nicz­nej.

Poje­cha­łam do Kali­nin­gradu tro­chę spon­ta­nicz­nie, zale­d­wie kilka mie­sięcy po tym, jak obję­łam sta­no­wi­sko kore­spon­dentki w Rosji. Chcia­łam zwie­dzić kraj, a ponie­waż zna­łam tylko Moskwę i Peters­burg, mia­sto uro­dze­nia mojej matki wyda­wało się dobrym miej­scem na począ­tek. Do Kali­nin­gradu wró­ci­łam jako pierw­sza z rodziny po tym, jak sześć­dzie­siąt lat wcze­śniej moja bab­cia wyje­chała z mia­sta, które wtedy nazy­wało się jesz­cze Kró­le­wiec. Dowia­dy­wa­łam się tro­chę o życiu rodziny w tam­tym cza­sie i o jej wyjeź­dzie kawał­kami przez całe dzie­ciń­stwo. Bab­cia ucie­kła z Kró­lewca pod koniec wojny przed nad­cią­ga­ją­cymi Rosja­nami, mając pod opieką swo­ich star­szych już wie­kiem rodzi­ców i moją maleńką przy­szłą matkę w ramio­nach. Matka tylko frag­men­ta­rycz­nie zdra­dzała szcze­góły tej histo­rii, które znała z dru­giej ręki, bo sama była za mała, by cokol­wiek pamię­tać. Opo­wia­dała nam, że jej rodzina pocho­dziła z Prus Wschod­nich, a ja nie mia­łam poję­cia, co to rze­czy­wi­ście ozna­czało. Było to miej­sce, które prze­stało ist­nieć, jego nazwa brzmiała obco dla mojego poko­le­nia, nawet dla tych z moich przy­ja­ciół, któ­rzy wycho­wali się w Niem­czech. Na tle blak­ną­cej zbio­ro­wej pamięci o prze­szło­ści to jedno wspo­mnie­nie prze­pa­dło cał­ko­wi­cie: pośród więk­szych tra­ge­dii dru­giej wojny świa­to­wej i hor­roru Zagłady nie ist­niała prze­strzeń na cięż­kie doświad­cze­nia tych Niem­ców, któ­rzy nie spo­tkali się z prze­śla­do­wa­niami nazi­stów. O życiu w Kró­lewcu wie­dzia­łam nie­wiele, z wyjąt­kiem tego, że moja rodzina miała dwie godziny na przy­go­to­wa­nie się do wyjazdu, stra­ciła wszystko, co posia­dała, i ni­gdy nie wró­ciła. Słu­cha­łam o statku, któ­rym ucie­kli, bez szcze­gó­łów, jak się na niego dostali i kiedy. Opo­wieść stała się czę­ścią rodzin­nej mito­lo­gii, ucieczka owiana tajem­nicą, o któ­rej bab­cia ni­gdy mi nie mówiła.

Gdy się patrzy na mapę, Kali­nin­grad jest ano­ma­lią, wąskim paskiem na brzegu Morza Bał­tyc­kiego, wci­śnię­tym mię­dzy bez­miar Litwy i Pol­ski. For­mal­nie jest enklawą, ponie­waż nie ma gra­nicy lądo­wej z Rosją i leży nad morzem. Z geo­gra­ficz­nego punktu widze­nia można porów­nać, że jest dla Rosji tym, czym Ala­ska dla Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Przez kilka stu­leci nale­żał do Nie­miec, do 1945 roku, kiedy zajęło go woj­sko radziec­kie i został włą­czony do ZSRR latem tam­tego roku na mocy posta­no­wie­nia kon­fe­ren­cji pocz­dam­skiej. Kilka arty­ku­łów, jakie zna­la­złam o mie­ście, sku­piało się na okre­sie po zde­mon­to­wa­niu żela­znej kur­tyny. Kolejne dzie­się­cio­le­cia przy­nio­sły wiel­kie bez­ro­bo­cie, a po upadku komu­ni­zmu Kali­nin­grad stał się cen­trum han­dlu nar­ko­ty­kami i ludźmi, z ogrom­nym pro­ble­mem hero­ino­wym i naj­wyż­szym pozio­mem zaka­żeń wiru­sem HIV w Euro­pie. Tuż przed moim przy­jaz­dem, w pierw­szych latach XXI wieku, mia­sto prze­żyło eko­no­miczny boom, ale na­dal było to miej­sce cią­głych zmian, podą­ża­jące ku nie­pew­nej przy­szło­ści.

Wyje­cha­łam z Moskwy z nie­ja­snymi ocze­ki­wa­niami. Współ­pra­cow­nicy pró­bo­wali mnie ostrze­gać. Mówili, że Kali­nin­grad to dawna radziecka baza woj­skowa. Nikt, abso­lut­nie nikt, twier­dzili, nie jeź­dził tam ni­gdy na urlop. Zlek­ce­wa­ży­łam ostrze­że­nia, trak­tu­jąc je jako zwy­kły rosyj­ski cynizm. Wyobra­ża­łam sobie stare budynki o wybla­kłej uro­dzie, tu i ówdzie się roz­pa­da­jące, ale być może z wido­kiem na las w tle. Dwa tygo­dnie wcze­śniej byłam w Peters­burgu i przed­sta­wia­łam sobie Kali­nin­grad jako jego zmniej­szoną wer­sję. Kolejne mia­sto wybu­do­wane po obu stro­nach rzeki, z budyn­kami o kla­sycz­nych pro­por­cjach, zwró­co­nymi ku sobie fasa­dami. Wyobra­ża­łam sobie sze­ro­kie ulice z rzę­dami pla­ta­nów i sta­rych dębów. Prze­czy­ta­łam gdzieś, że wcze­sną wio­sną w regio­nie, nazy­wa­nym nie­gdyś Pru­sami Wschod­nimi, było pełno bocia­nich gniazd.

Dwo­rzec kole­jowy oka­zał się dzie­więt­na­sto­wiecz­nym, ponie­miec­kim budyn­kiem z czer­wo­nej cegły z łukiem nad wej­ściem, który prze­trwał burz­liwą prze­szłość mia­sta i kilka lat wcze­śniej docze­kał się odno­wie­nia. Błysz­czące pod­łogi i ogromny mosiężny żyran­dol przy głów­nym wej­ściu były typowe dla gotyc­kiej maje­sta­tycz­no­ści rosyj­skich budyn­ków uży­tecz­no­ści publicz­nej, które coraz bar­dziej mi się podo­bały. Zacho­wano styl pasu­jący do podzie­lo­nego kolum­nami okna nad wej­ściem, cią­gną­cego się od pod­łogi do sufitu, odbi­ja­ją­cego w mosią­dzu świa­tło poranka i blask elek­trycz­nych świec.

Zacie­ka­wie­nie i wycze­ki­wa­nie spra­wiły, że coś ści­snęło mnie w brzu­chu i trzy­mało przez całą drogę do wyj­ścia. Widok na ulicę prze­sła­niał por­tyk, a kiedy otwo­rzy­łam szklane drzwi, wiatr ude­rzył mnie w twarz, zimno zaś cięło jak nożem. Zamru­ga­łam, żeby wzrok się przy­zwy­czaił do ostrego świa­tła, spo­dzie­wa­jąc się, że zoba­czę ulicę z moich wyobra­żeń, zamiast tego zna­la­złam się w morzu betonu. Nie było drzew, nie było nawet ulicy, tylko wyas­fal­to­wana prze­strzeń roz­cią­ga­jąca się do par­kingu, a dalej zle­wa­jąca z czte­ro­pa­smową drogą. Na hory­zon­cie domi­no­wały beto­nowe bloki z fasa­dami upstrzo­nymi małymi okien­kami. Uliczny hałas w godzi­nach poran­nych był ogłu­sza­jący, a wszystko – droga, mury, niebo, nawet świa­tło – tchnęło sza­ro­ścią. Powie­trze wypeł­niała woń spa­lin i dźwięk klak­so­nów, ogłu­sza­jących wer­bli, gdy szłam w stronę rzeki, gdzie, jak poin­for­mo­wał mnie cienki, dość nie­atrak­cyjny książ­kowy prze­wod­nik, znaj­duje się stara część mia­sta.

Według prze­wod­nika Kali­nin­grad nie ofe­ro­wał wielu atrak­cji. Nale­żały do nich nie­mal wyłącz­nie grób Imma­nu­ela Kanta, nie­zwy­kłe mau­zo­leum z czer­wo­nego kamie­nia, i przy­le­ga­jąca do niego kate­dra, która do czasu odbu­dowy w latach dzie­więć­dzie­sią­tych była wypa­lo­nym szkie­le­tem. Ruszy­łam ulicą sze­roką i ruchliwą jak auto­strada i czu­łam, jak drę­twieją mi ręce zaci­śnięte na paskach torby. Zapo­mnia­łam ręka­wi­czek.

Zatrzy­ma­łam się na skraju histo­rycz­nego cen­trum Kali­nin­gradu, nad Pre­gołą, nazy­waną w nie­miec­kich cza­sach Pre­gel, przy nabrzeżu oko­lo­nym przez miej­ską zabu­dowę. Dzień był mgli­sty i z każdą chwilą robiło się zim­niej i coraz bar­dziej wil­gotno, co mi przy­po­mniało, że w Euro­pie Wschod­niej wcze­sną wio­sną pogoda jest jesz­cze raczej zimowa. Brzeg rzeki przede mną pre­zen­to­wał cały urok, jakiego się można było spo­dzie­wać po daw­nej radziec­kiej bazie ato­mo­wej. Nie trzeba doda­wać, że nie na takie kra­jo­brazy pod­czas mojej piel­grzymki liczy­łam.

Nie­wiele zostało z tęt­nią­cego życiem nie­miec­kiego mia­sta uni­wer­sy­tec­kiego, zna­nego nie­gdyś jako Königsberg, miej­sca uro­dze­nia Kanta i sto­licy Prus Wschod­nich, pań­stwa zało­żo­nego w XIII wieku przez zakon krzy­żacki, które póź­niej stało się czę­ścią Nie­miec. Prusy Wschod­nie wzięły na sie­bie główny cię­żar odwetu za nazi­stow­skie zbrod­nie i spo­tkał je naj­tra­gicz­niej­szy los ze wszyst­kich nie­miec­kich tery­to­riów na wscho­dzie. Niemcy zamiesz­ku­jący te zie­mie, zde­cy­do­wana więk­szość w tym regio­nie, ucie­kli, zgi­nęli lub zostali depor­to­wani. Lud­ność Prus Wschod­nich, licząca dwa miliony dwie­ście tysięcy osób w 1940 roku, spa­dła do stu dzie­więć­dzie­się­ciu trzech tysięcy pod koniec maja 1945 rokuk2. Ci, któ­rzy prze­trwali, tra­fili w więk­szo­ści do pracy nie­wol­ni­czej, po czym w 1947 roku zostali depor­to­wani do znaj­du­ją­cej się w stre­fie radziec­kiej kon­troli NRD, w ramach szer­szej akcji wyda­la­nia Niem­ców z Europy Wschod­niej, która widziała prze­miesz­cze­nia czter­na­stu milio­nów ludzi. Pod wła­dzą radziecką Kró­le­wiec został odarty z resz­tek nie­miec­kiej toż­sa­mo­ści. W 1946 roku Prusy Wschod­nie podzie­lono mię­dzy Pol­skę a Zwią­zek Radziecki, mia­sto zaś zmie­niło nazwę na Kali­nin­grad – na cześć radziec­kiego przy­wódcy Micha­iła Kali­nina. W pozba­wio­nym nie­miec­kiej lud­no­ści i w dużej mie­rze znisz­czo­nym mie­ście sie­dem­set­let­nia nie­miecka kul­tura popa­dła w zapo­mnie­nie.

Przy­tło­czona i roz­cza­ro­wana mia­stem, które miało mnie poru­szyć, korzy­sta­jąc z oka­zji, zadzwo­ni­łam do babci. Ni­gdy nie mia­ły­śmy bliż­szych rela­cji, nie dane nam było dłu­żej poroz­ma­wiać, nie wspo­mi­na­jąc o zwie­rze­niach. Widy­wa­ły­śmy się raz lub dwa na rok, głów­nie pod­czas jej wizyt w naszym rodzin­nym domu w połu­dniowo-zachod­niej Fran­cji lub moich rzad­kich podróży do Kilo­nii, gdzie miesz­kała z mężem. Mało­mówna, tro­chę ego­istyczna kobieta, szybka w rzu­ca­niu kry­tycz­nych uwag, ni­gdy nie weszła w rolę tra­dy­cyj­nej babci. Jej wizyty prze­bie­gały w peł­nej napię­cia atmos­fe­rze, a moja zwy­kle zrów­no­wa­żona matka zmie­niała się wtedy w kłę­bek ner­wów. Gdy przy­jeż­dżała, nie­uchron­nie poja­wiały się jakieś żale: cia­sta, zawsze świeże i domowe, ni­gdy nie były tak dobre jak te, które kupo­wała w Niem­czech. Lubiła słabą her­batę, więc żądała oddziel­nego dzbanka. Zawsze, nawet w środku lata, skar­żyła się na zimno.

Nasze roz­mowy tele­fo­niczne zwy­kle ogra­ni­czały się do uro­dzin i prze­bie­gały według utar­tego wzoru – trwały naj­wy­żej dzie­sięć minut. Roz­ma­wia­ły­śmy o pogo­dzie w Kilo­nii, którą zawsze, czy w słońce, czy deszcz, okre­ślała jako nie­spo­ty­kaną o danej porze roku. Opo­wia­dała, kto przy­szedł na jej przy­ję­cie uro­dzinowe, i czę­sto nawet nie pytała, co u mnie sły­chać. Po chwili roz­mowy, pod­szy­tej ukrytą kry­tyką, to ona zawsze roz­łą­czała się pierw­sza.

Ale tego dnia, gdy sta­łam nad rzeką w tym dziw­nym miej­scu, z któ­rego wywo­dziła się moja rodzina, patrząc na dźwig uno­szący ogromne beto­nowe bloki na budo­wie na prze­ciw­le­głym brzegu i drżąc z zimna, poczu­łam potrzebę, by sko­rzy­stać z tej oka­zji. Palce mia­łam zgra­białe, kiedy wybie­ra­łam numer babci i cze­ka­łam, aż odbie­rze.

– Chcia­łam się tylko przy­wi­tać – powie­dzia­łam, czu­jąc się odro­binę skrę­po­wana. – Jestem w Kali­nin­gra­dzie.

Cze­ka­łam, aż się ode­zwie. Nie nale­żała do osób sen­ty­men­tal­nych, ale głu­cha cisza, jaka zapa­dła po moim przy­wi­ta­niu, bar­dzo mnie zasko­czyła.

Nie przy­po­mi­na­łam sobie sytu­acji, żeby zabra­kło jej słów. Mil­cze­nie na dru­gim końcu linii się prze­cią­gało. Patrzy­łam na swoją rękę, robiła się już sina. Cze­ka­łam, aż bab­cia powie cokol­wiek, i patrzy­łam na powierzch­nię rzeki, mar­twiąc się, że mi się wyczer­pie karta w tele­fo­nie.

Kiedy się wresz­cie ode­zwała, jej głos drżał.

– Koło się zamyka – powie­działa.

Uświa­do­mi­łam sobie, że po raz pierw­szy, odkąd ją znam, pła­kała.

To obce, onie­śmie­la­jące mia­sto, tysiące kilo­me­trów od domu, zbli­żyło nas do sie­bie bar­dziej niż cokol­wiek wcze­śniej. Nie wie­dzia­łam, jak ją pocie­szyć. Ni­gdy nie sły­sza­łam w jej gło­sie takiej bez­bron­no­ści. Nie pamię­tam, która z nas wzno­wiła roz­mowę, tylko to, że kiedy bab­cia znów prze­mó­wiła, wymie­niła nazwy miejsc, stare nazwy dawno już zapo­mniane: Königsberg, Rau­schen, Inster­burg, Cranz. Poda­łam jej nowe nazwy: Kali­nin­grad, Swie­tło­gorsk, Czer­nia­chowsk, Zie­lo­no­gradsk. Zasta­na­wia­łam się, co w tym kra­jo­bra­zie prze­szło­ści, który tak nie­wiele mówił mojej teraź­niej­szo­ści, wywo­łało w niej tak duże emo­cje. Krótka wycieczka, do któ­rej pode­szłam tak lekko, zosta­wiła mi wyłącz­nie pyta­nia.

Były też inne fakty doty­czące babci, które ryso­wały się mgli­ście i o któ­rych się nie mówiło. Jej mąż nie był bio­lo­gicz­nym ojcem mamy, cho­ciaż wycho­wy­wał ją przez więk­szość dzie­ciń­stwa. Matka opo­wia­dała mi o tym, kiedy mia­łam trzy­na­ście lat, dopiero wtedy się o tym dowie­dzia­łam. Powie­działa, że bab­cia poznała praw­dzi­wego ojca mamy, kiedy oboje byli bar­dzo mło­dzi, pod­czas wojny. On pocho­dził z dum­nej, ary­sto­kra­tycz­nej rodziny; mama poznała jego sio­strę, kiedy koń­czyła szkołę, a ich romans wywo­łał ogromną rodzinną kłót­nię. To była nasto­let­nia miłość, prze­rwana przez wojnę. Ale jak i dla­czego się skoń­czyła, tego nawet mama nie była do końca pewna.

Nasza rodzina była otwarta i żad­nego tematu roz­mowy się nie uni­kało; tylko wtedy, kiedy cho­dziło o rodzinę mamy, poja­wiała się pewna powścią­gli­wość. Powścią­gli­wość nie z jej strony, ale pod­świa­do­mie wykształ­cona przeze mnie. Byłam pół Niemką, pół Irlandką, wycho­wa­łam się w Paryżu i cho­dzi­łam do fran­cu­skiej szkoły. Ponie­waż nale­ża­łam do dru­giego poko­le­nia dora­sta­ją­cego w Euro­pie w cza­sie pokoju, moje zro­zu­mie­nie histo­rii kształ­to­wało się na opo­wie­ściach z lek­cji o łotrach i boha­te­rach. Ni­gdy tak naprawdę nie myśla­łam o ludziach znaj­du­ją­cych się pomię­dzy. Lek­cje o dru­giej woj­nie świa­to­wej w szkole opo­wia­dały o gro­zie nazi­zmu i prze­śli­zgi­wały led­wie po mrocz­niej­szych aspek­tach dzie­jów Fran­cji pod reżi­mem Vichy – czyli kola­bo­ra­cji – sku­pia­jąc na fran­cu­skim ruchu oporu i boha­ter­stwie gene­rała de Gaulle’a. Przez długi czas myśla­łam o Niem­czech z dru­giej wojny świa­to­wej jako o sie­dli­sku zła. Matka wywo­dziła się z poko­le­nia, które ciężko pra­co­wało, żeby zro­zu­mieć zbrod­nie popeł­nione w cza­sach jej rodzi­ców; ze wszyst­kich sił się sta­rała, żeby­śmy zro­zu­mieli, że anty­se­mi­tyzm jest zły, i nauczyli, że wszy­scy męż­czyźni i kobiety, wszyst­kie reli­gie i rasy, są równe. Zawsze kiedy pyta­li­śmy z bra­tem, opo­wia­dała nam, że jej rodzina nie lubiła nazi­stów. Ale moje poczu­cie nie­miec­ko­ści w dzie­ciń­stwie ni­gdy nie uwol­niło się od tej skazy.

Pod­czas wycieczki szkol­nej do muzeum dru­giej wojny świa­to­wej w Nor­man­dii mia­łam dzie­więć lat. Czu­łam na sobie spoj­rze­nia innych dzieci, kiedy weszli­śmy do sali poświę­co­nej ofia­rom Zagłady. Byłam jedy­nym dziec­kiem w kla­sie o po czę­ści nie­miec­kim pocho­dze­niu: wtedy pierw­szy raz się tego wsty­dzi­łam. W tam­tym momen­cie kur­czowo trzy­ma­łam się w myślach tego, co mówiła nam mama, a dziad­ków wyobra­ża­łam sobie jako boha­ter­skich opo­zy­cjo­ni­stów. Może z obawy, że to, co mówiła mi matka, o nie­chęci jej rodzi­ców wobec nazi­zmu, mogło nie być prawdą, zaczę­łam ją wypy­ty­wać o szcze­góły.

A tu, w Kali­nin­gra­dzie, te pyta­nia wypły­nęły ponow­nie. Zasta­na­wia­łam się, kim była ta część mojej rodziny, co wią­zało mnie z tym dziw­nym, nie­go­ścin­nym kra­jem. Chcia­łam wie­dzieć wszystko: jak żyli, jakie mieli zwy­czaje, w co wie­rzyli, o ich woj­nie, o ich ucieczce. I, jakby czy­tała w moich myślach, po raz pierw­szy w życiu bab­cia zapro­siła mnie do swo­jej prze­szło­ści.

– Mam ci tyle do opo­wie­dze­nia – powie­działa.

Ta uwaga, choć krótka, ozna­czała począ­tek dzie­się­cio­le­cia odkryć. Przy­szły pod­czas wielu godzin roz­mów, kiedy powoli odkry­wała się przede mną. Po śmierci babci w 2017 roku jej słowa zawio­dły mnie na wschód i zachód Europy, kazały tro­pić dawne ślady, się­gać do rodzin­nych archi­wów i listów, odnaj­dy­wać krew­nych, któ­rzy poma­gali mi zło­żyć w całość tę histo­rię, tak długo trzy­maną przez nią w tajem­nicy. W pew­nym czę­ściach moja wie­dza nie była dosko­nała, ponie­waż wspo­mnie­nia są subiek­tywne, ulotne. Cza­sem musia­łam wypeł­nić luki, opie­ra­jąc się na sta­rych listach i foto­gra­fiach, fak­tach histo­rycz­nych i rela­cjach osób, które pamię­tały, ale muszę przy­znać z satys­fak­cją, że dotar­łam do prawdy i prze­każę ją w tej książce naj­le­piej, jak umiem. Jej ser­cem jest miłość i rodzina, dziew­czyna z nie­ist­nie­ją­cego kraju, która żyła w cza­sie, gdy Europa i jej czło­wie­czeń­stwo runęły.

CZĘŚĆ PIERW­SZA

CZĘŚĆ PIERW­SZA

Roz­dział pierw­szy. Mały, czarny album

Roz­dział pierw­szy

Mały, czarny album

Jest taka foto­gra­fia mojej babci, zro­biona, gdy miała dwa­dzie­ścia pięć lat, którą mama poka­zała mi po raz pierw­szy we wcze­snym dzie­ciń­stwie. Ciemne loki zwią­zane z tyłu jedwabną apaszką, oczy w okrą­głej twa­rzy, wyso­kie, sło­wiań­skie kości policz­kowe. Była piękna i wie­działa o tym. Tę deli­katną urodę zacho­wała przez całe życie, ale zdję­cie poka­zuje coś, czego nie potra­fi­łam dokład­nie okre­ślić. Cho­ciaż na ustach kwitł uśmiech, w oczach czaił się bunt i nie­uf­ność kobiety star­szej, niż wska­zy­wa­łaby metryka. W owym cza­sie miała już dziecko, prze­żyła miłość, stratę, ucieczkę z domu i odbu­do­wy­wa­nie świata od pod­staw. Poszu­ki­wała nowego początku, zwy­czaj­nego życia, wol­nego od wstrzą­sów i traumy, które zosta­wiła za sobą. Patrząc na zdję­cie teraz, kiedy wie­działam już o wszyst­kim, myślę o tym, jak musiała się jej jawić przy­szłość, wciąż jesz­cze mło­dej, a już tak doświad­czo­nej przez los.

Bab­cia miesz­kała z mężem w Kilo­nii, na nie­miec­kim wybrzeżu Morza Bał­tyc­kiego, i tam wycho­wała się moja mama i jej sio­stra, Conny. Ponie­waż my miesz­ka­li­śmy w Paryżu, z bra­tem widy­wa­li­śmy dziad­ków tylko kilka razy do roku. Roz­ma­wia­li­śmy z nimi po nie­miecku, bo nie znali innych języ­ków. Wszy­scy zwra­cali się do nich Mutti i Vati, mamo i tato. Mimo mat­czy­nego cha­rak­teru tego przy­domka, bab­cia trak­to­wała wnuki z dystan­sem. Kry­tyka przy­cho­dziła jej o wiele łatwiej niż pochwała. Mama i bab­cia nie były szcze­gól­nie mocno zwią­zane. W wieku osiem­na­stu lat mama zapa­ko­wała się w samo­chód i wyje­chała do Paryża, gdzie została na stałe. Kilo­nia, powie­działa mi, to mia­sto, do któ­rego ni­gdy nie przy­na­le­żała, a tam­tejsi ludzie spra­wiali, że czuła się jak odmie­niec. Dopiero dużo póź­niej, kiedy wsz­czę­łam poszu­ki­wa­nia, jej słowa zaczęły nabie­rać dla mnie sensu.

Spo­tka­łam się z bab­cią dopiero kilka mie­sięcy po wycieczce do Kali­nin­gradu. Powró­ci­łam do Moskwy pełna zdu­mie­nia wobec jej emo­cjo­nal­nej reak­cji, zacie­ka­wiona, co też chce mi opo­wie­dzieć, ale wyma­ga­nia inten­syw­nego dzien­ni­kar­skiego życia szybko odsu­nęły tę myśl na bok. Dopiero kiedy wró­ci­łam do domu na urlop i posta­no­wi­łam odwie­dzić dziad­ków w Kilo­nii, przy­po­mnia­łam sobie ten nasz naj­dziw­niej­szy moment i pyta­nia, jakie mi się wtedy zro­dziły w gło­wie. Chcia­łam zna­leźć odpo­wie­dzi.

Przy­je­cha­łam do ich małego, ale wygod­nego miesz­ka­nia w nowo­cze­snym bloku, w sam raz na rytu­alną popo­łu­dniową kawę. Vati, ogromny męż­czy­zna, powi­tał mnie ser­decz­nym uści­skiem, a bab­cia, bar­dziej powścią­gliwa, cału­sem w poli­czek. Zabrali mnie do ogrodu i ich naj­now­szej dumy i rado­ści, Gar­ten­haus, nie­du­żego domku z małym sto­li­kiem i czte­rema wyście­ła­nymi krze­słami, namiastki jadalni na świe­żym powie­trzu w mie­ście, gdzie wiatr znad Bał­tyku zwy­kle spra­wia, że jest za zimno, by sie­dzieć dłu­żej na dwo­rze. Stał na skraju wypie­lę­gno­wa­nego traw­nika, który dzie­lili z sąsia­dami, pra­wie bez innych roślin, z wyjąt­kiem sta­ran­nie przy­strzy­żo­nego krzewu. Drewno, z któ­rego wybu­do­wano domek, było świeże i pach­niało żywicą sosnową i lakie­rem, okien­nice poma­lo­wano na leśną zie­leń. Usie­dli­śmy – trą­ca­jąc się łok­ciami z powodu cia­snoty – i zauwa­ży­łam, że wzór na obi­ciu krze­seł, zie­lone pasy, pasuje do koloru fili­ża­nek.

Wszystko tu było schludne i upo­rząd­ko­wane, nic nie tłu­ma­czyło emo­cji, z jakimi zdra­dziła się bab­cia zale­d­wie kilka mie­sięcy temu, kiedy zadzwo­ni­łam z Kali­nin­gradu. Ale coś się mię­dzy nami zmie­niło. Czu­łam to w uści­sku jej ręki, kiedy weszłam, w jej zachwy­cie rosyj­skim sza­lem, który jej kupi­łam; naszym nowym, nie­okre­ślo­nym, wspól­nym poczu­ciu miej­sca. Otwo­rzyły się drzwi, cho­ciaż tylko odro­binę, do prze­szło­ści oto­czo­nej do tej pory mil­cze­niem. Instynkt mi mówił, by postę­po­wać ostroż­nie, więc nie śpie­szy­łam się; cze­ka­łam na wła­ściwy moment.

Poło­żyli się spać wcze­śnie, zosta­wili mnie samą w salo­nie. Roz­ło­ży­łam sofę i poszu­ka­łam wzro­kiem albu­mów ze zdję­ciami i foto­gra­fii w ram­kach, zwy­kłych oznak dłu­giego wspól­nego życia rodzin­nego: ślubne zdję­cia mamy i jej sio­stry; mój brat i ja pod­czas wrę­cze­nia dyplo­mów uni­wer­sy­tec­kich; Vati na żeglar­skich waka­cjach przy ste­rze łodzi. Nie­wiele bibe­lo­tów: mniej wię­cej co trzy lata bab­cia czuła potrzebę wyrzu­ca­nia przed­mio­tów, po czym zaczy­nała gro­ma­dzić nowe.

Popa­trzy­łam na półki z książ­kami, żeby zna­leźć sobie coś do czy­ta­nia, i w końcu się­gnę­łam po błysz­czące, wiel­kie tomisz­cze o nie­miec­kich zam­kach. Szybko zro­biło mi się tro­chę zimno i się­gnę­łam po rosyj­ski szal, który kupi­łam, uło­żony na opar­ciu fotela. Z jego fał­dów wypadł opra­wiony w czarną skórę album. Miał góra dwa­dzie­ścia stron, a z przodu wetknięto w niego kopertę. W środku znaj­do­wała się karta z czarną obwódką, porzą­dek nabo­żeń­stwa z pogrzebu mojej pra­babci Friedy, która zmarła w 1968 roku, i wyci­nek z gazety z datą 1995. Wygła­dzi­łam go i prze­czy­ta­łam nagłó­wek: Noc śmierci na Morzu Bał­tyc­kim.

Był to oko­licz­no­ściowy tekst na pięć­dzie­siątą rocz­nicę zato­nię­cia „Wil­helma Gustloffa”, statku trans­por­to­wego, który w stycz­niu 1945 roku stor­pe­do­wali Sowieci. Dzien­ni­karz przed­sta­wił fakty z dro­bia­zgową posęp­no­ścią: sta­tek prze­wo­ził grupę żoł­nie­rzy, ale wśród dzie­się­ciu tysięcy pasa­że­rów główną część sta­no­wili cywile, kobiety i dzieci ucie­ka­jące przed zbli­ża­jącą się do Prus Wschod­nich armią radziecką. Zato­nął na Morzu Bał­tyc­kim w środku zimy. Ura­to­wało się tylko kil­ka­set osób. Sły­sza­łam wcze­śniej o tej tra­ge­dii i wie­dzia­łam, że mama, bab­cia i jej rodzice rów­nież ucie­kali z Kró­lewca przez morze, na pokła­dzie innego statku. Czy osoba, która ukła­dała album, umie­ściła arty­kuł przy infor­ma­cji o śmierci Friedy jako przy­po­mnie­nie, ile miała szczę­ścia, że prze­żyła? Odło­ży­łam kopertę i jej zawar­tość na bok i wró­ci­łam do albumu.

Na pierw­szej stro­nie wid­niał tylko odręczny napis zie­lo­nym atra­men­tem, Unsere Omi – Nasza bab­cia; roz­po­zna­łam pismo mojej matki. Pierw­sze zdję­cie zaj­mo­wało całą stronę: przed­sta­wiało grupę w ele­ganc­kich stro­jach z nasto­let­nią dziew­czyną w bia­łej sukience pośrodku, w któ­rej roz­po­zna­łam bab­cię. Ale to pod­pis spo­wo­do­wał, że serce pod­sko­czyło mi w piersi: „Kró­le­wiec, kwie­cień 1939 roku”. Pięć mie­sięcy przed wybu­chem wojny. Szybko przej­rza­łam resztę zdjęć. Nie było ich wiele z tam­tego okresu, chyba sześć, czarno-białe, wybla­kłe migawki z życia codzien­nego i duża, sta­ro­modna wizy­tówka: „Alfred Wie­gandt, Kró­le­wiec, Prusy. Spi­ry­tu­alia, wina, hurt. Pro­du­cent napo­jów alko­ho­lo­wych”. Grupa idąca po pia­sku w jakimś nie­zna­nym miej­scu, gdzieś nad morzem, z pod­pisem poda­ją­cym starą, pru­ską nazwę miej­sca: „Rau­schen”, męż­czyźni w let­nich gar­ni­tu­rach, kobiety w baweł­nia­nych sukien­kach. Pię­cioro ludzi sie­dzą­cych przy okrą­głym jadal­nia­nym stole przy­kry­tym obru­sem, z wazo­nem peł­nym kwia­tów – roz­po­zna­łam wśród nich Friedę, uśmiech­niętą, w skó­rza­nym fotelu. Zdję­cie star­szego dżen­tel­mena z wąsem à la cesarz Wil­helm, pod­pisane Onkel­chen, wuja­szek. Odwró­ci­łam stronę: data u dołu prze­sko­czyła od razu do 1962 roku.

Kon­fir­ma­cja Inge

Wró­ci­łam do pierw­szego gru­po­wego zdję­cia. Było zbyt ofi­cjalne jak na foto­gra­fię uro­dzi­nową; cie­plar­niane kwiaty i ozdobna witrynka na kół­kach obra­mo­wy­wały grupę i stwa­rzały atmos­ferę pod­nio­sło­ści. Dwaj mło­dzi męż­czyźni sto­jący z tyłu mają wyraź­nie znu­dzone miny; inny, w mun­du­rze Luft­waffe, patrząc pro­sto w obiek­tyw, stoi obok dziew­czyny w bia­łej saty­nie, z kwia­tami przy sta­niku. Starsi ludzie mają nieco ścią­gnięte twa­rze, moi pra­dziad­ko­wie po obu bokach córki, Frieda w ciem­nej sukni z koron­ko­wym koł­nie­rzem, Albert w bia­łym kra­wa­cie. Zauwa­ży­łam, że przy­ciął wąs w stylu, który znie­sła­wił Hitler. Fry­zura Inge, cięż­kie, sta­ro­modne war­ko­cze sple­cione wokół głowy, spra­wiała, że wyglą­dała o wiele poważ­niej niż na swoje czter­na­ście lat, do tego miała suk­nię z bia­łego muślinu, ozdo­bioną przy dekol­cie. Ma w sobie nasto­let­nią nie­zgrab­ność, lekko się garbi, jakby uwię­ziona w ciele, które jesz­cze nie jest kobiece, ale już nie dziew­częce. Roz­po­zna­łam tę postawę z wła­snych wspo­mnień, gdy mia­łam naście lat, bun­tow­ni­cze znu­że­nie.

Wizy­tówka Alberta

Następ­nego dnia rano przy śnia­da­niu bab­cia zauwa­żyła album na sto­liku. Uśmiech­nęła się, usia­dła na sofie, wzięła go, otwo­rzyła na pierw­szej stro­nie i przy­wo­łała mnie, żebym usia­dła przy niej. Zaczęła mi opo­wia­dać histo­rię swo­jego utra­co­nego świata.

Był kwie­cień 1939 roku. Pla­no­wali przy­ję­cie od wielu tygo­dni, ale Inge chciała, żeby już było po wszyst­kim, a tym­cza­sem musiała jesz­cze prze­trwać kola­cję. Mama i kraw­cowa zro­biły straszne zamie­sza­nie wokół każ­dego ele­mentu jej stroju na kon­fir­ma­cję, od wyboru naj­lep­szej bia­łej jedwab­nej organ­dyny po zdo­bie­nie przy dekol­cie, ale Inge uznała, że rezul­tat wypadł sta­ro­świecko i brzydko. Sukienkę swo­ich marzeń oglą­dała w żur­nalu, razem z przy­ja­ciółką, Lotte, roz­pły­wały się nad nią godzi­nami, póki nie prze­rwała im star­sza sio­stra Lotte. Kre­acja była w ulu­bio­nym stylu gwiazd fil­mo­wych, o ele­ganc­kim kroju, z brzo­skwi­nio­wej satyny i dekol­tem w serce, ręka­wami ledwo zakry­wa­ją­cymi ramiona, spód­nicą luźno spły­wa­jącą z bio­der i zakoń­czoną dłu­gim tre­nem. Sta­ran­nie wycięła zdję­cie i poka­zała je w naboż­nym podzi­wie Frie­dzie, która par­sk­nęła śmie­chem.

– Lieb­chen, jesteś o wiele za młoda na taką suk­nię! Poza tym kon­fir­ma­cja to poważna uro­czy­stość, a nie przy­ję­cie dla gwiazd.

Zza drzwi salonu sły­szała salwy śmie­chu, kiedy Frieda opo­wia­dała póź­niej o wszyst­kim przy­ja­ciół­kom.

Policzki paliły ją na samo wspo­mnie­nie tego śmie­chu, kiedy stała tam­tego ranka w kościele i cze­kała, aż msza się skoń­czy. Tylko pastor wywo­łał uśmiech na jej twa­rzy, kiedy jej powie­dział, że ślicz­nie wygląda.

– Już nie­długo wystą­pisz w swo­jej pierw­szej sukni balo­wej! – powie­dział i puścił do niej oko. Był dużym męż­czy­zną, a jego impo­nu­jące roz­miary łago­dziło przy­ja­zne, dobro­duszne obej­ście. Jej rodzice zawsze roz­ma­wiali z pasto­rem z sym­pa­tią i sza­cun­kiem. Jed­nak ostat­nio usły­szała, jak ojciec powie­dział w domu do Friedy przy­ci­szo­nym tonem, że pastor musi zacząć bar­dziej uwa­żać. Zasta­na­wiała się, co miał na myśli, ale odga­dła, że cho­dziło o to, w jaki spo­sób zaczął odma­wiać modli­twy pod­czas coty­go­dnio­wych nabo­żeństw.

Albert i Frieda w domu

Wie­gand­to­wie nale­żeli do Kościoła lute­rań­skiego, jak prze­wa­ża­jąca więk­szość miesz­kań­ców Kró­lewca, mało absor­bu­ją­cego, wywa­żo­nego wyzna­nia, które wyma­gało do nich tylko udziału w conie­dziel­nej mszy. W prze­ci­wień­stwie do wielu innych duchow­nych w owym cza­sie, ich pastor nie wsty­dził się otwar­cie trzy­mać żela­znych chrze­ści­jań­skich zasad. Przej­rzał na wylot nazi­stow­ską kse­no­fo­biczną reto­rykę i setki dekre­tów, które od sze­ściu lat, odkąd nazi­ści zna­leźli się u wła­dzy, ogra­ni­czały publiczne i pry­watne życie oby­wa­teli żydow­skiego pocho­dze­nia. Nie potra­fił zigno­ro­wać pło­ną­cych syna­gog, upa­da­ją­cych żydow­skich przed­się­biorstw, prze­śla­do­wań żad­nej grupy, która padła ofiarą nazi­stów, ponie­waż nie chciała dosto­so­wać się do ich ide­olo­gii. Od dnia, gdy Hitler zdo­był wła­dzę, kaza­nia pastora się zmie­niły. Wychwa­lał moc pokoju i tole­ran­cji jak ni­gdy przed­tem, a jego wystą­pie­nia sta­wały się z mie­siąca na mie­siąc coraz żar­liw­sze. Każde nabo­żeń­stwo koń­czyło się zain­to­no­wa­niem Ojcze nasz, z dosto­so­wa­nym do sytu­acji ostat­nim wer­sem. Wie­gand­to­wie wycze­ki­wali na to z przy­mknię­tymi oczami i nie śmieli spoj­rzeć na sie­bie nawza­jem, kiedy głos pastora z pełną siłą spa­dał na obec­nych repre­zen­tan­tów nazi­zmu. I zro­bił to rów­nież tam­tego ranka, na mszy kon­fir­ma­cyj­nej Inge, kiedy wyło­wił wzro­kiem kuzyna matki w mun­du­rze Luft­waffe, pod ramię z ele­gancką żoną.

– Ale zbaw nas od TEGO złego.

Albert zmarsz­czył brwi, kiedy zoba­czył mło­dego czło­wieka. Frieda pró­bo­wała go uspo­koić, kiedy usły­szała, jak mówi pod­nie­sio­nym gło­sem:

– Ci mło­dzi ludzie myślą, że wojna to zabawa.

Inge wie­działa, że ojciec wal­czył pod­czas ostat­niej wojny. Na­dal lekko uty­kał od kawałka szrap­nela, który utknął mu w kola­nie i wywo­ły­wał ataki reu­ma­ty­zmu. Wie­działa, że jej matka słu­żyła na fron­cie wschod­nim jako pie­lę­gniarka, ale nie potra­fiła sobie wyobra­zić żad­nego z nich na woj­nie. Roman­tycz­ność oko­licz­no­ści w ogóle jej nie paso­wała do sta­tecz­nych, sza­no­wa­nych rodzi­ców w śred­nim wieku. Opo­wia­dali o tym nie­wiele, z prze­ra­że­niem, lecz Inge myśl o woj­nie wyda­wała się dość eks­cy­tu­jąca w porów­na­niu z sza­rzy­zną ich świata. Myślała, że kuzyn wygląda bar­dzo korzyst­nie w mun­du­rze pilota, a jego jasno­włosa żona w bia­łej saty­no­wej sukni jest jak kobiety, które podzi­wiała w cza­so­pi­smach.

Pomy­ślała, że wujek Max opo­wie­działby żart i popra­wił nastrój ojcu. Serce jej się ści­snęło, gdy sobie przy­po­mniała, że wujka Maksa nie ma już z nimi. Nie był krew­nym, lecz naj­lep­szym przy­ja­cie­lem taty; nazy­wała go „wuj­kiem” od naj­wcze­śniej­szych lat. Pro­wa­dził modny klub w cen­trum mia­sta, gdzie zbie­rała się śmie­tanka towa­rzy­ska Kró­lewca na drinki, kola­cje, tańce. Co wto­rek Max, Albert i jesz­cze ich dwaj przy­ja­ciele spo­ty­kali się w pry­wat­nym gabi­ne­cie, gdzie do póź­nej nocy grali w sza­chy i roz­ma­wiali o poli­tyce, z dala od obcych uszu. Spy­tała mamę, o czym tak długo roz­ma­wiają i dla­czego Albert czę­sto wraca taki zmar­twiony. „O poli­tyce – odparła Frieda. – Naj­le­piej dać im wtedy spo­kój”. Inge wie­działa, że rodzice nie bar­dzo lubią Hitlera, cho­ciaż z innymi roz­ma­wiali o nim bar­dzo ostroż­nie. Mama wyja­śniła jej, że nie jest bez­pieczne mówić ludziom, nawet przy­ja­cio­łom, o swo­ich prze­ko­na­niach. Ale Max nie potra­fił zacho­wy­wać się dys­kret­nie.

– Nie zamie­rzam robić na ich wezwa­nie tego mał­piego salutu – powie­dział.

Rok temu pew­nego wie­czoru tata wró­cił z klubu wcze­śniej, z bar­dzo zmar­twioną twa­rzą, i powie­dział Frie­dzie, że zabrali Maksa. Usiadł na sofie ze łzami w oczach, a żona oto­czyła go ramie­niem i słu­chała, czego się dowie­dział od sta­rego bar­mana.

W zeszłą sobotę wie­czo­rem w restau­ra­cji kola­cję jadł wysoko posta­wiony nazi­stow­ski urzęd­nik. On i dwóch innych pode­szli do Maksa i powi­tali go salu­tem „Heil Hitler!”. Bar­man uwa­żał, że zro­bili to spe­cjal­nie – opi­nia Maksa o nazi­stach była powszech­nie znana.

– Herr Max tylko uchy­lił kape­lu­sza, jak zawsze, Herr Wie­gandt – opo­wia­dał bar­man – i odpo­wie­dział: „Dobry wie­czór, pano­wie”. Nic by go nie zmu­siło do Sieg Heil, Herr Wie­gandt, ale wie pan, to tylko gest, a mógł go ura­to­wać!

Wcze­snym wie­czo­rem we wto­rek, zanim Albert przy­szedł do klubu, zja­wili się poli­cjanci i zabrali Maksa.

– Musisz iść do jego żony – powie­działa Frieda.

– Tak – odparł Albert. – I musimy być teraz bar­dzo ostrożni.

Roz­dział drugi. Czas mroku

Roz­dział drugi

Czas mroku

Te pierw­sze migawki z prze­szło­ści babci roz­bu­dziły moją cie­ka­wość. Chcia­łam się wię­cej dowie­dzieć o Wie­gand­tach, o życiu mię­dzy woj­nami, rzu­ci­łam się więc na książki o tam­tym okre­sie. Prze­bi­łam się przez tomisz­cze o repu­blice weimar­skiej i kolejne, o gospo­darce w okre­sie mię­dzywojennym. W anty­kwa­ria­cie w Ham­burgu zna­la­złam stos kobie­cych cza­so­pism z końca lat dwu­dzie­stych. Obej­rza­łam prze­pisy, rubryki z pora­dami, reklamy domów mody.

Czę­sto myśla­łam o zdję­ciu babci z kon­fir­ma­cji. Życie, jakie przed­sta­wiało, przy­po­mniało mi serię uko­cha­nych ksią­żek z dzie­ciń­stwa, Nesthäkchen Else Ury. Dzie­sięć tomów opo­wia­dało histo­rię typo­wej nie­miec­kiej dziew­czynki z klasy śred­niej, Anne­ma­rie Braun, córki leka­rza z Ber­lina, od dzie­ciń­stwa tuż przed pierw­szą wojną świa­tową do wyima­gi­no­wa­nej przy­szło­ści. Pierw­sza książka uka­zała się w 1918 roku, kolejne wyda­nia wycho­dziły aż do 1952 roku. Wygrze­ba­łam moje stare egzem­pla­rze prze­cho­wy­wane na stry­chu domu rodzin­nego we Fran­cji i prze­kart­ko­wa­łam. Uświa­do­mi­łam sobie, że ni­gdy nie prze­czy­ta­łam czwar­tego tomu, któ­rego akcja roz­grywa się w cza­sie pierw­szej wojny świa­to­wej. Po krót­kich poszu­ki­wa­niach zna­la­złam lako­niczną bio­gra­fię Ury, która ujaw­niła przy­czynę: Ury była gor­liwą patriotką i jej opis wojny z tego tomu współ­cze­śni nie­mieccy wydawcy uznali za zbyt nacjo­na­li­styczny. Ale to ostat­nie zda­nie, zda­nie o miej­scu i cza­sie śmierci, pozba­wiło mnie tchu: Auschwitz, 1943.

To było jak bru­talne przy­po­mnie­nie, że wszyst­kie osoby, które patrzyły na mnie z małego czar­nego albumu, żyły w tam­tych latach. O czym myśleli, czego się bali, jakie skry­wali sekrety? I czy naprawdę chcia­łam się tego dowie­dzieć?

Inge czy też Inge­borg Ger­trud Wie­gandt, jak została ochrzczona, miała osiem lat i cho­dziła do szkoły pod­sta­wo­wej, kiedy Adolf Hitler zagar­nął abso­lutną wła­dzę w marcu 1933 roku. Minęło zale­d­wie dzie­więć mie­sięcy od walki na wianki, ale w Pru­sach Wschod­nich, jak zresztą w całych Niem­czech, wiele się zmie­niło. W lipcu poprzed­niego roku par­tia nazi­stow­ska zdo­była w wybo­rach więk­szość w Reich­stagu, co uru­cho­miło falę ter­roru i dopro­wa­dziło do śmierci wielu ludzi. W stycz­niu pre­zy­dent Paul von Hin­den­burg mia­no­wał Hitlera kanc­le­rzem Rze­szy. Pod koniec marca, po kolej­nych wybo­rach, które jesz­cze zwięk­szyły prze­wagę par­tii nazi­stow­skiej, uchwa­lona poprawka do kon­sty­tu­cji uczy­niła go dyk­ta­to­rem.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki