Wszystko jest wojną. Rosyjska kultura strategiczna ebook

Projekt okładki oraz stron tytułowychFahrenheit 451

Zdjęcie na okładce(front) © GruberJan/depositphotos(tył) © Bartek Syta

Redakcja i korektaKatarzyna Machowska (UKKLW)

Dyrektor wydawniczyMaciej Marchewicz

ISBN 9788366814073

© Copyright by Marek Budzisz© Copyright for Zona Zero, Warszawa 2021

KonwersjaEpubeum

1. Kultura i narracja strategiczna, soft i smart power – o czym jest ta książka

Fritz W. Ermarth, analizujący w roku 2006 na potrzeby amerykańskiej Defense Threat Reduction Agency – a warto pamiętać, że było to jeszcze przed wojną rosyjsko-gruzińską i aneksją Krymu – rosyjską kulturę strategiczną, dostrzegł zdumiewającą powtarzalność podstawowych jej elementów, a jednocześnie szybko postępującą ewolucję1. W jego opinii charakteryzowała się nie tylko względną trwałością, począwszy od czasów Imperium Rosyjskiego przez okres ZSRR po czasy rządów Władimira Putina, mimo wstrząsających krajem rewolucji, wojny domowej, dwóch wojen światowych, dominacji doktryny komunistycznej i rozpadu imperium sowieckiego, ale również można ją zaliczyć, obok pruskiej, do jednej z najbardziej militarystycznych w historii ludzkości. Jednak mimo tego fenomenu nie możemy, w opinii Ermartha, mówić, że mimo wysokiego stopnia militaryzacji rosyjska kultura strategiczna jest po prostu zjawiskiem współistniejącym z kulturą militarną, koncentrującą się na tym, jak potęgę militarną należy kształtować, utrzymywać i wykorzystywać. W istocie mamy do czynienia ze zjawiskiem bogatszym. Na rosyjską kulturę strategiczną nie mniejszy wpływ, co poglądy na temat znaczenia i funkcjonalności politycznej sił zbrojnych, mają dominujące wśród tamtejszej elity przekonania dotyczące systemu politycznego, władzy (ang. power), jej natury i legitymizacji, a także natury porządku międzynarodowego czy szerzej polityki zagranicznej państw i suwerenności. Na to nakłada się szczególnego rodzaju kultura pamięci instytucjonalnej, umożliwiająca reprodukowanie historycznie zakorzenionych wzorów rozpoznawania i reagowania na rysujące się zagrożenia. W efekcie mamy do czynienia z historycznie uformowanym węzłem, rodzajem światopoglądu, w którym obok siebie występują, wzajemnie na siebie wpływając, obszary związane ze sferą wojskową, polityką zagraniczną oraz dominującą ideologią państwową. Taki amalgamat, określany nieraz w anglosaskiej politologii mianem „wielkiej strategii”2 państwowej, determinuje zachowanie państw, w tym wypadku Federacji Rosyjskiej, na arenie międzynarodowej, zarówno biorąc pod uwagę procesy o krótkotrwałym charakterze, jak i dłuższe wykraczające poza horyzont dziesięcioleci trendy. Z tego też względu, chcąc zrozumieć wewnętrzną motywację, jaką kieruje się Federacja Rosyjska w swej polityce międzynarodowej, należy poddać analizie jej kulturę strategiczną tworzącą ramy, swoisty kościec kluczowych decyzji podejmowanych w obszarze bezpieczeństwa czy polityki zagranicznej przez elity kraju. Amerykański badacz dostrzegł już w 2006 roku zwiastuny odradzania się tradycyjnej, militarystycznej i ekspansjonistycznej rosyjskiej kultury strategicznej, choć jednocześnie nie był przekonany o nieuchronności tego procesu3. Po 12 latach od tego momentu jesteśmy bogatsi o doświadczenia wojny Rosji z Gruzją, aneksji Krymu i konfliktu na wschodzie Ukrainy, a także „skoku” Federacji Rosyjskiej do Syrii. Wydaje się zatem, że proces odrodzenia się rosyjskiej kultury strategicznej w jej tradycyjnym, militarystycznym i ekspansjonistycznym wymiarze już się dokonał. Tym istotniejszy wydaje się opis fenomenu, którym jest rosyjska kultura strategiczna, jej źródeł, uwarunkowań instytucjonalnych i społecznych, ograniczeń, przejawów i możliwych kierunków ewolucji. Temu poświęcony będzie niniejszy zbiór studiów.

Kultura strategiczna. Geneza. Istota. Mechanizmy społecznej reprodukcji

W nauce o polityce, wojskowości i stosunkach międzynarodowych podkreślenie znaczenia czynnika kulturowego, jak zauważył4 Jeffrey S. Lantis, jako istotnego elementu mającego wpływ na zachowanie państw, miało już miejsce, zanim pojawił się sam termin „kultura strategiczna”. Argumenty na rzecz wpływu kultury i świata wartości danej społeczności na jej decyzje strategiczne i sposób prowadzenia wojny znaleźć można już u Tukidydesa czy Sun Tzu. Clausewitzowi przypisuje się wypracowanie teorii, w myśl której celem wojny nie jest wyłącznie fizyczne pokonanie przeciwnika, ale również obezwładnienie go psychologiczne. W tym sensie strategia w równym stopniu co kwestiami związanymi z operacjami na polu boju winna, zdaniem pruskiego teoretyka wojskowości, zajmować się obszarem morale przeciwnika. A odniesienie zwycięstwa w tej ostatniej domenie jest najlepszą rękojmią gwarantującą sukces wojenny.

Jako egzemplifikację tego nurtu myślenia i prac badawczych wskazać można chociażby prowadzoną na zlecenie amerykańskich sił zbrojnych w czasie II wojny światowej pracę Ruth Benedict poświęconą wpływom czynników kulturowych na zachowanie japońskich elit w sytuacjach konfliktów zbrojnych5 czy słynny „długi telegram” George’a F. Kennana6, w którym amerykański dyplomata dowodził, że „u podstaw neurotycznego postrzegania przez Kreml spraw międzynarodowych jest tradycyjne i instynktowne poczucie zagrożenia”.

Źródła współczesnego zainteresowania wpływem kultury na decyzje strategiczne społeczeństw wiązać należy z podjętymi w latach 60. i 70., głównie w środowisku antropologów, studiami nad wpływem kultury na działanie społeczne. W jednej z najbardziej wpływowych publikacji tego nurtu, wydanej w 1973 roku pracy Clifforda J. Geertza7, zawarta jest definicja kultury rozumianej jako „podlegający historycznej transmisji system znaczeń zawartych w symbolach, system odziedziczonych koncepcji wyrażonych w formie symbolicznej, za pomocą których ludzie komunikują się, utrwalają i rozwijają swoją wiedzę o życiu i postawie wobec życia”. W takim ujęciu wszystkie obszary ludzkiej aktywności, w tym związane z prowadzeniem wojny, są uwarunkowane kulturowo, a przez to nie tylko mogą różnić się w przypadku odmiennych społeczności, ale również podlegają ewolucji i reprodukcji w czasie.

Sam termin „kultura strategiczna” oraz cała dziedzina badawcza narodziły się pod koniec lat 70. ubiegłego wieku w Stanach Zjednoczonych w związku z zaawansowanymi studiami nad możliwymi reakcjami ówczesnego przywództwa ZSRR na możliwe zmiany amerykańskiej doktryny nuklearnej. Autor pojęcia Jack L. Snyder zwrócił wówczas uwagę8, że przyjmowany przez amerykańskich strategów pogląd na temat racjonalnej reakcji kierownictwa ZSRR, oparty na abstrakcyjnych modelach gier i uniwersalnej racjonalności, może być obarczony błędem „lustrzanego obrazowania”, czyli przyjęcia założenia, że przeciwnicy podejmujący decyzje kierują się taką samą, co w Stanach Zjednoczonych, logiką. Podczas gdy, w opinii Snydera, logika, którą kierowała się ówczesna sowiecka elita, jest odmienna od amerykańskiej, głównie ze względu na kontekst historyczny, kulturowy, społeczny i instytucjonalny, w którym ukształtowane zostały sposób oceny zagrożeń i reagowania na nie. Zdaniem Snydera zasadniczym czynnikiem wpływającym na sposób oceny rzeczywistości, reagowania na pojawiające się zagrożenia jest właśnie „kultura strategiczna”, którą on definiował jako „sumę idei, uwarunkowanych emocjonalnie odpowiedzi i wzorców zwyczajowych postępowania, jakie członkowie narodowej wspólnoty bezpieczeństwa nabyli przez instrukcję lub imitację i którą stosują do strategii nuklearnej”9. Kulturowo uwarunkowane wzorce i schematy rozumowania, jak stwierdzał Snyder w konkluzji swego raportu10, wpływają zarówno na sposób postrzegania środowiska bezpieczeństwa, ocenę stopnia zagrożenia, jak i decyzje o uruchomieniu mechanizmów związanych z reagowaniem na pojawiające się zagrożenia. W tym sensie można było mówić o odmiennej od amerykańskiej, sowieckiej spójnej kulturze strategicznej, która kierowała się innymi kryteriami oceny sytuacji kryzysowych i posługiwała odmiennymi, historycznie i kulturowo uwarunkowanymi wzorcami postępowania w sytuacjach zagrożenia. Niezrozumienie tej „wewnętrznej logiki” utrudnia, jak argumentował wówczas amerykański analityk, zarówno prawidłową interpretację podejmowanych przez Rosję Sowiecką działań, formułowanych przez jej elity komunikatów strategicznych, jak również prawidłowe reagowanie na rysujące się zagrożenia.

Tezy formułowane przez Snydera, pierwotnie ograniczające się głównie do różnic w zakresie odmiennego podejścia do strategii nuklearnych Stanów Zjednoczonych i ZSRR, zostały wkrótce rozbudowane przez Kennetha Bootha, który w wydanej w 1979 roku pracy „Strategy and Ethnocentrism”11 rozwinął teorię narodowych szkół strategicznych. W konkluzji swych rozważań Booth stwierdza, że etnocentryzm, rozumiany przez niego jako narodowa specyfika myślenia strategicznego, jest wszechobecną cechą zarówno teorii, jak i praktyki w zakresie strategii12. Chodzi w tym wypadku, jego zdaniem, nie tylko albo nie wyłącznie o tzw. narodowe szkoły myślenia strategicznego, ale problem winien być traktowany szerzej. Mamy bowiem do czynienia z patrzeniem „przez pryzmat” narodowej strategii na cały system relacji międzynarodowych, a przez to abstrahowanie od kulturowych uwarunkowań postrzegania i interpretowania w efekcie przyczynia się do powstania błędów percepcji w ocenie sytuacji i reakcji innych uczestników relacji, co prowadzić może do fatalnych skutków. Niewątpliwą zasługą Bootha jest też zwrócenie uwagi na równoległe funkcjonowanie obok siebie dwóch „szkół”, których celem jest przełamanie ograniczeń nakładanych przez narodowe myślenie strategiczne. Jedną określa on mianem idealistycznej. Jej zwolennicy dążą do lepszego poznania innych społeczeństw po to, aby uniknąć w przyszłości wzajemnych nieporozumień. Jednocześnie mamy do czynienia z paradygmatem realistycznym, którego zwolennicy, jak zauważył Booth, kierują się przede wszystkim dążeniem do poznania przeciwnika po to, aby skuteczniej z nim walczyć13.

Wracając jednak do ewolucji i rozwoju pojęcia „kultura strategiczna” na gruncie nauki, warto zwrócić uwagę na trzy fazy tego procesu, wiązane zresztą przez badaczy z trzema szkołami czy falami studiów nad kulturą strategiczną14. Zresztą sporne jest nawet to, czy mamy do czynienia z trzema czy z czterema nurtami w zakresie studiów nad kulturą strategiczną. O ile Alastair I. Johnston i inni badacze15 wskazują na istnienie w obrębie dyscypliny trzech nurtów związanych z kolejnymi generacjami badaczy, o tyle John Glenn dowodził16 istnienia czterech nurtów badawczych. Podążając jego tokiem rozumowania, do pierwszego pokolenia należałoby zaliczyć realistycznie nastawionych analityków skupionych wokół RAND Corporation, zdaniem których na politykę rządów kluczowy wpływ mają trzy zespoły parametrów zlokalizowanych na różnych „poziomach”. Pierwszy, który określić można mianem makro, obejmuje funkcjonujące społecznie doświadczenia historyczne i świadomość narzuconych ograniczeń i atutów wynikających z położenia geograficznego, drugi – systemowy, obejmuje pozostający we wzajemnych interakcjach system polityczny, społeczny i gospodarczy każdego kraju, i wreszcie do trzeciej grupy czynników wpływających na kształt kultury strategicznej zaliczyć należy poziom mikro, obejmujący sprawy związane z organizacją sił zbrojnych, relacjami sfery wojskowej i cywilnej etc.17. Jednak w pierwszej fazie rozwoju badań nad „kulturą strategiczną” w latach 80. ubiegłego stulecia dominował pogląd, wyrażany również przez Jacka Snydera, że zastosowanie tej kategorii badawczej w analizie polityki poszczególnych państw może mieć co najwyżej uzupełniający charakter, a rzeczywistymi przyczynami odmiennych strategii postępowania są różnice w zakresie celów politycznych i narzędzi, jakimi się dysponuje dla ich osiągnięcia, nie zaś wpływające na percepcję i wzory postępowania różnice kulturowe. Te ostatnie, w tym ujęciu, należało traktować jako użyteczne narzędzie badawcze pozwalające wyjaśnić „odchylenia” od realistycznej, będącej wynikiem analizy sił i środków, linii postępowania.

Krytycy tego punktu widzenia, przedstawiciele drugiego pokolenia badaczy „kultury strategicznej”, skupieni w nurcie, który rozwinął się pod wpływem konstruktywizmu, tacy jak Alexander Wendt, byli zdania, że uwarunkowania kulturowe i historyczne tworzą kościec, swoiste DNA państwa, i przez to mają fundamentalne znaczenie w tym, jak jego elity postrzegają zagrożenia i w jaki sposób rozumieją rywalizację na arenie międzynarodowej.

Trzeci, poststrukturalistyczny kierunek badawczy widzi w „kulturze strategicznej” narzędzie, którym posługują się elity państwowe, dążąc do realizacji postawionych sobie celów. I wreszcie przedstawiciele czwartego nurtu, który rozwinął się pod wpływem propozycji badawczych Colina S. Graya, określany też mianem interpretacyjnego, nie dążą do sformułowania uniwersalnych zasad, zmierzając do wyjaśnienia postępowania konkretnych państw i ich elit przywódczych, a jedynie zwracają uwagę na wagę czynnika kulturowego w mechanizmach podejmowania decyzji strategicznych przez elity państwowe.

Wielość perspektyw i trudności terminologicznych, jakie stały się udziałem nowej dyscypliny badawczej, związane choćby z brakiem powszechnie akceptowalnej definicji terminu „kultura”, spowodowała nierozstrzygnięte do dziś spory definicyjne oraz debaty na temat znaczenia „kultury strategicznej”, jej mocy wyjaśniającej oraz tego, czym precyzyjnie nowa dziedzina badawcza ma się zajmować. Do najbardziej popularnych należą propozycje Colina S. Graya, który był zwolennikiem rozszerzonej definicji kultury strategicznej, która, w jego ujęciu, sprowadzała się do „trybów myśli i działania w odniesieniu do siły, wyprowadzone z postrzegania narodowego doświadczenia historycznego, aspiracji do samo charakteryzacji”18. Z kolei Carnes Lord był zdania, że na kulturę strategiczną każdego państwa składa się sześć podstawowych, oddziałujących na siebie sfer. Są to uwarunkowania geopolityczne, stosunki międzynarodowe, systemy polityczny i ideowy, kultura militarna, stosunki między sektorem cywilnym a wojskowym i wreszcie uzbrojenie sił zbrojnych. Ich wzajemne, odmienne w każdym wypadku relacje wpływają na odrębny, unikalny charakter kultury strategicznej każdego państwa19.

Inni badacze zwracali uwagę na instytucjonalny wymiar „kultury strategicznej”, która w ich ujęciu jest elementem „pamięci instytucjonalnej”, co ich zdaniem odsłania mechanizm jej międzypokoleniowej transmisji i relatywnie niewielkiej podatności tego obszaru na zmiany. W tym ujęciu kluczowym czynnikiem jest określenie grup społecznych czy instytucji będących „depozytariuszami” oraz mechanizmów przenoszenia w ramach kształcenia i socjalizacji przyszłych elit państwowych20.

Alastair I. Johnston, definiując „kulturę strategiczną”, jest zdania, iż jest to „zintegrowany system symboli (np. struktur argumentacji, języków, analogii, metafor), który działa na rzecz ustanowienia dominujących i długotrwałych preferencji strategicznych, poprzez sformułowanie koncepcji roli i skuteczności siły militarnej w międzypaństwowych stosunkach politycznych i poprzez przybranie tych koncepcji w taką aurę faktyczności, że preferencje strategiczne wydają się być unikalnie realistyczne i skuteczne”21. Inny badacz22 zwraca uwagę na istotną rolę, jaką w kształtowaniu kultury strategicznej odgrywa establishment wojskowy, który za jej pośrednictwem wpływa na polityczne cele wojny oraz wybór najbardziej efektywnej strategii i metody operacyjnej ich osiągnięcia23.

Na gruncie nauki polskiej próbę definicji kultury strategicznej podjął Olaf Osica24, dla którego „kultura strategiczna” jest konglomeratem, w skład którego wchodzą trzy zespoły elementów. Do pierwszej grupy zaliczyć należy idee, wartości, myśli, doktryny wynikające z sumy doświadczeń historycznych danego podmiotu. W tym sensie możemy mówić nie tylko o całościowej kulturze strategicznej państwa, ale również o cząstkowych kulturach grup społecznych czy nawet rodzajów sił zbrojnych, a także, przechodząc niejako na wyższy szczebel, o kulturze strategicznej organizacji międzynarodowych, takich jak Unia Europejska czy NATO. Drugim zespołem czynników współkształtujących kulturę strategiczną są wartości polityczne wyznawane przez daną społeczność, a trzecim wreszcie sposób formułowania myśli, strategie i zwyczaje komunikacyjne, sposób legitymizowania decyzji. Inną, węższą definicję zaproponował Stephen P. Rosen, według którego kulturę strategiczną tworzą „przekonania i założenia określające przyjmowanie zasady zachowań wojskowych w stosunkach międzynarodowych – przede wszystkim dotyczących decyzji o podjęciu działań zbrojnych, preferencji co do sposobu prowadzenia wojny (…) oraz dopuszczalnego podczas wojny poziomu ofiar”25.

Wreszcie nieco uwagi poświęcić należy temu, jak zmieniają się kultury strategiczne, jakiego rodzaju impulsy powodują ich ewolucje i czy w ogóle możemy mówić w tym przypadku o zmianach wykraczających poza powierzchnię procesów. Wśród badaczy ugruntował się pogląd, że o ile w ogóle można mówić o zmianach w obszarze narodowych kultur strategicznych, to mamy do czynienia z procesami powolnymi. Tempo i głębokość procesów w tym zakresie mają zresztą związek ze skalą „historycznego szoku”, jakim może być np. klęska w wojnie światowej, tak jak to miało miejsce w przypadku Niemiec czy Japonii. Jeśli skutki tego rodzaju wydarzeń nie oddziaływają na społeczne postrzeganie wydarzeń historycznych albo, tak jak w wypadku Federacji Rosyjskiej, mamy do czynienia z zakwestionowaniem prawidłowości narracji na ten temat (tak jak to ma miejsce w wyniku dyskusji na temat przyczyn rozpadu ZSRR), to wówczas możemy obserwować restytucję starych wzorów interpretacji rzeczywistości i matryc postępowania26.

Trzeba również stwierdzić, że termin „kultura strategiczna” obejmuje wszystkie obszary działania państwa, zarówno związane z jego „twardymi” siłowymi sferami i metodami oddziaływania, jak i obszarem będącym domeną soft power. Nie bez znaczenia i wpływu na aktywność w obydwu domenach są obowiązująca ideologia państwowa, system polityczny czy szerzej, sfera uprawomocnienia, legitymizacji działań państwa. W przypadku Federacji Rosyjskiej kategoria ta wydaje się szczególnie użyteczna przez wzgląd na to, że, jak zauważył Dmitry (Dima) Adamsky, rosyjski sposób myślenia i w związku z tym kultura strategiczna mają charakter holistyczny27. W pewnym uproszczeniu moglibyśmy powiedzieć, iż oznacza to brak jasno zakreślonych granic czy autonomicznych obszarów. W takim rozumieniu „wszystko się łączy” i „wszystko wynika ze wszystkiego”, co oznacza, że decyzje podejmowane w polityce zagranicznej, strategii wojskowej, sferze narracyjnej i obszarze zarezerwowanym w innych państwach dla dyplomacji publicznej czy soft power, wzajemnie się warunkują i na siebie wpływają. Są też częścią większej całości, którą roboczo moglibyśmy określić mianem „wielkiego planu” Federacji Rosyjskiej w XXI wieku.

Zanim zajmiemy się studiowaniem źródeł, przejawów i charakteru rosyjskiej kultury strategicznej, musimy wyjaśnić jeszcze kilka kwestii terminologicznych.

Soft i smart power

Autor koncepcji soft power, amerykański politolog Joseph S. Nye, definiując w 2004 roku wynalezione przez siebie pojęcie mające wzbogacić opis relacji międzynarodowych, natknął się na trudność w jego precyzyjnym sformułowaniu. Znacznie łatwiej przychodził mu opis tego, czym soft power nie jest (nie jest siłą pięści – hard power), niźli precyzyjne ujęcie w zwięzłą definicję jego bogactwa znaczeniowego. Stąd apel do intuicji czytelników i ich codziennych doświadczeń, do sytuacji, kiedy można osiągnąć rezultaty „bez namacalnych gróźb lub zapłaty”28. Ostatecznie przyjęło się uważać soft power jako szczególny rodzaj siły, należący do świata wartości, wzorców i idei. Można też nań patrzeć jak na zasób, nawarstwiony przez lata kapitał kulturowy decydujący o atrakcyjności danego podmiotu stosunków międzynarodowych. W odróżnieniu od hard power, która jest zasadniczo adresowana do elit przywódczych, jej miękki odpowiednik ma bardziej zróżnicowane pole oddziaływania. Celem jej działania jest zmienienie nastawienia społecznego, począwszy od najniżej usytuowanych grup społecznych po kręgi opiniotwórcze i decydujące o polityce danego państwa29.

Twórca pojęcia zwraca uwagę, że jego istotą jest „miękkie oddziaływanie polityczne” będące w istocie sumą aktywności danego podmiotu prawnomiędzynarodowego (najczęściej w charakterze podmiotów występują tutaj państwa, ale zasób soft power i działanie obliczone na jego powiększenie nie jest zarezerwowane dla organizmów państwowych), chcącego w ten sposób osiągnąć cele strategiczne, podmiotu uprawiającego tę politykę przez zmianę preferencji innych aktorów stosunków międzynarodowych bez konieczności uciekania się do jakichkolwiek form nacisku. Podstawowymi narzędziami oddziaływania są w takim ujęciu – kultura, a w szczególności te jej obszary, które wpływają na międzynarodową reputację kraju; świat wartości politycznych oraz sposób prowadzenia polityki zagranicznej. W praktyce soft power występuje na trzech poziomach – codziennej komunikacji (również między obywatelami), strategii komunikacyjnej (obliczonej na osiągnięcie określonego efektu w ujęciu średniodystansowym) oraz dyplomacji publicznej, której cel sprowadza się do stałej komunikacji i oddziaływania przez wiele lat30.

W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, że kariera pojęcia ma też związek ze zmieniającą się naturą siły w relacjach międzynarodowych. W nowej rzeczywistości staje się ona mniej uchwytna, bardziej rozmyta i trudniejsza do zdefiniowania, tak jak zagrożenia stają się w większym stopniu asymetryczne. W efekcie odwołania do siły wojskowej stają się w coraz mniejszym stopniu kategorią użyteczną w wyjaśnianiu stosunków międzynarodowych, a w nowym, późno- czy wręcz postwestfalskim systemie stosunków międzypaństwowych na znaczeniu zyskują niewojskowe instrumenty realizacji państwowych celów strategicznych31.

Jednak te próby nie uwalniają nas od problemu związanego z trudnościami stosowania kategorii soft power w charakterze instrumentu analitycznego. Intuicyjnie wiemy, czym miękka siła jest, a może w większym stopniu, czym z pewnością nie jest, ale jak mierzyć jej poziom? Jak badać relację między działaniami na rzecz jej przysporzenia a końcowym rezultatem? Czy wreszcie, w jakich interwałach czasowych należy obserwować jej zmiany? Próby budowania międzynarodowych indeksów soft power, oparte na dość arbitralnym doborze kryteriów32, mogą stanowić jedynie pewną wskazówkę w tym względzie, a zupełnie pozbawione są przydatności w charakterze narzędzia analitycznego33. Zresztą sam twórca pojęcia opatrzył je i zakres jego stosowania wieloma znakami zapytania i zastrzeżeniami co do możliwości naukowego jego spożytkowania. Wszystko to świadczy o problemach ze sformułowaniem uniwersalnych zasad i metod badawczych z nim związanych34.

Osobnym wreszcie zagadnieniem jest „narodowe” rozumienie soft power, związane z trudnościami translacji pojęć odwołujących się do odrębnych kodów kulturowych. Na problemy z precyzyjnym rozumieniem pojęcia w Polsce wskazują zajmujący się naukowo zarówno dorobkiem Josepha S. Nye’a, jak i funkcjonowaniem pojęcia w relacjach międzynarodowych Robert Potocki i Dorota Miłoszewska, pisząc, że jest to pojęcie nieostre i problematyczne, jeśli chodzi o przekład na język polski, gdyż „może ono równocześnie oznaczać sztukę uwodzenia, oczarowania, odwoływać się do łagodności, czy też poczucia rozwagi”35.

Na nie mniejsze problemy napotkamy, starając się prześledzić rozumienie Nyeowskiej kategorii w Rosji. Yelena Osipova, badająca recepcję kategorii soft power w Rosji, zauważa, iż bardziej niźli w krajach Zachodu jest ono tam rozumiane przez pryzmat teorii hegemonii kulturowej Gramsciego. W takim ujęciu rosyjskie straty wizerunkowe związane są nie tylko z tym, co dzieje się w kraju, ale również są pochodną rosyjskiego kryzysu tożsamościowego (brak idei rosyjskiej) oraz międzynarodowej rywalizacji o hegemonię światową36. Inni badacze37 zwracają uwagę, że rosyjskie elity odnoszą się do tej kategorii w sposób instrumentalny i pragmatyczny. Wynika to z faktu, że nie postrzegają miękkiego oddziaływania jako polityki, w której każda ze stron, zarówno podmiot ją uprawiający, jak i obiekt starań, może być stroną wygrywającą. W ich rozumieniu mamy raczej do czynienia z sytuacją zero-jedynkową, a soft power jest tylko narzędziem aplikowania nieco innej odmiany siły.

Przypisy