Kobiety, o których myślę nocą ebook

W SE­RII DZIEŁ PI­SA­RZY SKAN­DY­NAW­SKICHUKA­ZAŁY SIĘ DO­TYCH­CZAS:

Roy JACOB­SEN, Nie­godni, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

Ka­rin SMIR­NOFF, Wra­cam do domu, prze­ło­żyła Agata Te­pe­rek

Carl Frode TIL­LER, Ucieczka, prze­ło­żyła Ka­ta­rzyna Tun­kiel

Nina WÄHÄ, Ba­betta, prze­ło­żyła Ju­styna Kwiat­kow­ska

Ka­rin SMIR­NOFF, Je­dziemy z matką na pół­noc, prze­ło­żyła Agata Te­pe­rek

Tar­jei VESAAS, Wio­senna noc / Za­mek z lodu, prze­ło­żyła Ma­ria Go­łę­biew­ska-Bi­jak

Tommi KIN­NU­NEN, Po­wie­działa, że nie ża­łuje, prze­ło­żył Se­ba­stian Mu­sie­lak

Roy JACOB­SEN, An­ne­liese PITZ, Czło­wiek, który ko­chał Sy­be­rię, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

Helga FLA­TLAND, Ostatni raz, prze­ło­żyła Ka­ro­lina Droz­dow­ska

Ka­rin SMIR­NOFF, Po­je­cha­łam do brata na po­łu­dnie, prze­ło­żyła Agata Te­pe­rek

Nina WÄHÄ, Te­sta­ment, prze­ło­żyła Ju­styna Cze­chow­ska

Kjell WESTÖ, Niebo w ko­lo­rze siarki, prze­ło­żyła Ka­ta­rzyna Tu­by­le­wicz

Roy JACOB­SEN, Tylko matka, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

Knut HAM­SUN, Sza­rady, prze­ło­żyła Ma­ria Go­łę­biew­ska-Bi­jak

Laura LIN­D­STEDT, One­iron, prze­ło­żył Se­ba­stian Mu­sie­lak

Roy JACOB­SEN, Oczy z Ri­gela, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

Stig DAGER­MAN, Po­pa­rzone dziecko, prze­ło­żyła Ju­styna Cze­chow­ska

Au­ður Ava OLA­FS­DÓT­TIR, Bli­zna, prze­ło­żył Ja­cek Go­dek

Jo­nas T. BENGTS­SON, Ży­cie Sus, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

Roy JACOB­SEN, Białe mo­rze, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

Ka­ren BLI­XEN, Po­że­gna­nie z Afryką, prze­ło­żyli Jó­zef Gie­buł­to­wicz i Ja­dwiga Piąt­kow­ska

Carl Frode TIL­LER, Po­czątki, prze­ło­żyła Ka­ta­rzyna Tun­kiel

Helga FLA­TLAND, Współ­cze­sna ro­dzina, prze­ło­żyła Ka­ro­lina Droz­dow­ska

Roy JACOB­SEN, Nie­wi­dzialni, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

My­ślisz, że wiesz, co może dać ci po­dróż,ale w rze­czy sa­mej o tym wła­śnie nie masz po­ję­cia.

Ka­ren Bli­xen, z li­stu o Afryce, 18.01.1917

Muzy pięk­no­włoseOpuść­cie swój złoty pa­łac i przy­bądź­cie do mnie

Sa­fona, 600 r. p.n.e.

I

Nocne ko­biety: Wy­zna­nie

Je­stem M. Mam czter­dzie­ści trzy lata. Pod­czas nie­zli­czo­nych nocy w ciągu mi­nio­nych lat my­śla­łam o ko­bie­tach – i nie ma to naj­mniej­szego związku z sek­sem.

My­śla­łam o ko­bie­tach pod­czas bez­sen­nych nocy, kiedy moje ży­cie / sprawy dam­sko-mę­skie / ogólne na­sta­wie­nie sta­wały się nie do znie­sie­nia, a okropna go­dzina wilka zda­wała się trwać bez końca. Pod­czas tych nocy zgro­ma­dzi­łam dla sie­bie nie­wi­dzialną straż przy­boczną zło­żoną z hi­sto­rycz­nych ko­biet, mo­ich świę­tych pa­tro­nek, które wska­zują mi drogę.

Ich ży­cie nie bie­gło utar­tymi szla­kami. Te in­spi­ru­jące nocne ko­biety ła­mały gra­nice i ro­biły rze­czy, któ­rych nikt od nich nie ocze­ki­wał. Wiele z nich było ar­tyst­kami i pi­sar­kami, tymi, któ­rych praca jest sa­mot­ni­cza i ukie­run­ko­wana do we­wnątrz. Więk­szość nie miała ro­dziny lub dzieci, a ich związki z męż­czy­znami od­bie­gały od tra­dy­cyj­nych. Spora część wy­ru­szała w po­dróże lub prze­pro­wa­dzała się do no­wej kul­tury i już w doj­rza­łym wieku do­ko­ny­wała prze­ło­mo­wych ży­cio­wych zmian. Nie­które przez całe ży­cie miesz­kały ze swo­imi mat­kami, roz­liczne zma­gały się z cho­ro­bami i pro­ble­mami zdro­wia psy­chicz­nego, ale wszyst­kie po­dą­żały za swo­imi pa­sjami i po­dej­mo­wały de­cy­zje, nie zwa­ża­jąc na du­cha cza­sów, w ja­kich żyły. Te wła­śnie godne na­śla­do­wa­nia ko­biety miały być moim pla­nem B – który zre­ali­zuję, gdyby wszystko inne wzięło w łeb.

Na mo­jej li­ście znaj­duje się Sei Shōna­gon, dama dworu i pi­sarka ży­jąca ty­siąc lat temu w Kioto, która zo­stała bo­ha­terką mo­jej pierw­szej książki. Ale są też inne. No­cami my­ślę o Fri­dzie Kahlo; jej bio­gra­fię prze­czy­ta­łam, gdy mia­łam osiem­na­ście lat, i ta książka zmie­niła moje my­śle­nie o ko­bie­co­ści. My­ślę o Geo­r­gii O’Ke­effe, która wy­lą­do­wała sa­mot­nie na pu­styni w No­wym Mek­syku, aby ma­lo­wać czaszki ba­wo­łów, i wy­ru­szyła w swoją pierw­szą po­dróż do­okoła świata w wieku po­nad sie­dem­dzie­się­ciu lat. My­ślę o Ja­ponce Yayoi Ku­sa­mie, która po­sta­no­wiła zo­stać ar­tystką i na­pi­sała do Geo­r­gii O’Ke­effe z prośbą o po­radę, a lata póź­niej, po tym jak wstrzą­snęła no­wo­jor­skim świa­tem sztuki lat sześć­dzie­sią­tych, po­wró­ciła do To­kio, gdzie po­pro­siła o moż­li­wość za­miesz­ka­nia w szpi­talu psy­chia­trycz­nym. My­ślę o Ka­ren Bli­xen, która udała się za mę­żem do Afryki, a ko­niec koń­ców mu­siała sa­mo­dziel­nie pro­wa­dzić farmę. My­ślę o Jane Au­sten, która zmo­der­ni­zo­wała całą sztukę po­wie­ściową, choć była starą panną z an­giel­skiej pro­win­cji, miesz­ka­jącą na pod­da­szu w domu swo­ich ro­dzi­ców. My­ślę o Emie Sa­ikō, ja­poń­skiej po­etce i ar­ty­stce okresu Edo: w go­dzi­nie wilka jej spo­kój zsyła wresz­cie na mnie sen.

Za­sta­na­wiam się, skąd wszyst­kie te ko­biety czer­pały od­wagę. Co by mi po­ra­dziły, gdy­by­śmy się spo­tkały? A przede wszyst­kim: czy mo­gła­bym wy­ru­szyć w wy­prawę ich śla­dem?

Je­stem w tej po­dróży już od ja­kie­goś czasu. Mój umysł roz­pa­lają ko­lejne za­po­mniane nocne ko­biety, od­naj­duję ich co­raz wię­cej, a w mo­jej gło­wie roz­ra­sta się wciąż ich sieć – ży­ją­cych w róż­nych stu­le­ciach i róż­nych za­kąt­kach świata. Liczne Mary, Ka­ren, Idy, Nel­lie, Mar­thy, Ale­xiny, So­fo­nisby, Bat­ti­sty – pi­sarki, ar­tystki, od­kryw­czy­nie, stare panny cier­piące na de­pre­sję, ko­re­spon­dentki wo­jenne, żony re­ne­san­so­wych ary­sto­kra­tów.

To ko­biety, o któ­rych my­ślę nocą. Po­cząt­kowo de­li­be­ro­wa­łam nad nimi pod­czas bez­sen­nych go­dzin w po­szu­ki­wa­niu siły, in­spi­ra­cji i sensu ży­cia. Dziś nie mogę przez nie spać, po­nie­waż mnie eks­cy­tują. Dla­czego mi się uka­zały, ucze­piły się mnie, po­cią­gnęły mnie za sobą? Dla­czego po­roz­kła­da­łam ich fo­to­gra­fie na ca­łym biurku; dla­czego książki, które o nich opo­wia­dają, ro­sną na pod­ło­dze w co­raz wyż­szych sto­sach; dla­czego zbie­ram szcze­góły na te­mat tych ko­biet jak ta­li­zmany?

Roz­pocznę od po­czątku, od pierw­szej fo­to­gra­fii.

Ale naj­pierw mu­szę spa­ko­wać wa­lizkę, bo wkrótce mam sa­mo­lot.

CZĘŚĆ I

AFRYKA

[LIST NA­PI­SANY NA SER­WETCE]

Ko­chana Ka­ren,

pi­szę do Cie­bie eks­pre­sową wia­do­mość na ser­wetce z logo KLM. Je­stem w sa­mo­lo­cie w dro­dze do Ki­li­man­dżaro i się boję. Boję się tak bar­dzo, że cała drżę. Nie ro­zu­miem, ja­kim cu­dem sama do­pro­wa­dzi­łam się do ta­kiej sy­tu­acji – po co wy­jeż­dżam do Afryki, skoro całą mnie prze­peł­nia strach? Czy nie mo­głam po pro­stu zo­stać w domu i oglą­dać w te­le­wi­zji pro­gramu Cuda na­tury?

Naj­gor­sze jest to, że na­wet nie wiem, do­kąd zmie­rzam. Zwró­ci­łam się li­stow­nie do pew­nego Fina miesz­ka­ją­cego w Tan­za­nii, któ­rego w ogóle nie znam, a on za­pro­sił mnie do swo­jego domu w do­wol­nym ter­mi­nie. Więc jadę. Mam na­dzieję, że bę­dzie na mnie cze­kał na lot­ni­sku w Ki­li­man­dżaro, bo nie mam na­wet po­ję­cia, gdzie do­kład­nie mieszka.

Ka­ren, to Twoja wina. Czy by­ła­byś tak miła i po­de­słała mi odro­binę Two­jej słyn­nej od­wagi? Te­raz zro­bi­ła­bym z niej uży­tek.

Twoja M

II

Biała mgła, zima – wio­sna

W dłuż­szej wer­sji moja sy­tu­acja przed­sta­wia się na­stę­pu­jąco.

Li­sto­pad ubie­głego roku, Kioto. Leżę w swoim po­koju z pod­łogą ta­tami, jest lo­do­wato zimno, a ja wła­ści­wie wo­la­ła­bym w ogóle nie wsta­wać z fu­tonu. Przed pa­roma mie­sią­cami uka­zała się moja de­biu­tancka książka i przy­je­cha­łam tu­taj, aby za­sta­no­wić się, co da­lej. Szwen­da­łam się po wą­skich ulicz­kach uko­cha­nego mia­sta, spo­ty­ka­łam się z przy­ja­ciółmi, prze­sia­dy­wa­łam w her­ba­ciar­niach i wę­dro­wa­łam po świą­ty­niach, błysz­czą­cych po­ma­rań­czo­wym bla­skiem je­sieni, te­raz jed­nak w gło­wie czuję lep­kość.

My­ślę, że to ab­so­lutna strefa zero.

Skoń­czy­łam czter­dzie­ści dwa lata. Nie mam męża, dzieci ani pracy. Sprze­da­łam miesz­ka­nie, do­koń­czy­łam swoją pierw­szą książkę i zło­ży­łam osta­teczne wy­po­wie­dze­nie w miej­scu pracy. Wstą­pi­łam do bia­łej mgły – je­stem wolna i cał­ko­wi­cie ode­rwana.

Ale ten ga­tu­nek mgły zdaje się naj­gor­szy z moż­li­wych i na­prawdę nie mam po­ję­cia, co po­win­nam te­raz ro­bić. Do­kąd pójść? Za kim po­dą­żać? Co czter­dzie­sto­let­nia ko­bieta, bez ro­dziny, pracy i domu, może zro­bić ze swoim ży­ciem?

Mu­szę przy­znać, że ostat­nie lata były naj­cu­dow­niej­szym okre­sem mo­jego ży­cia. Wy­bra­łam ży­cie na wa­liz­kach, spę­dza­łam czas w Kioto, Lon­dy­nie, Taj­lan­dii i Ber­li­nie, a kiedy prze­by­wa­łam w Fin­lan­dii, po­miesz­ki­wa­łam a to u przy­ja­ciół, któ­rym pil­no­wa­łam domu, a to na pod­da­szu u ro­dzi­ców. Pi­sa­łam książkę i fru­wa­łam na wol­no­ści, owład­nięta tym nie­po­ję­tym uczu­ciem, że mogę wy­ko­rzy­stać czas do­kład­nie tak, jak mi się po­doba.

Kiedy pa­trzę na mo­ich przy­ja­ciół chwie­ją­cych się na gra­nicy wy­pa­le­nia za­wo­do­wego, ogar­nia mnie nie­ja­sne po­czu­cie winy. Zero nie­wol­ni­czych go­dzin pracy, zero ne­go­cja­cji w spra­wie zwol­nień, w domu nikt nie czeka, żeby się nim za­jąć – od­no­szę wra­że­nie, że zdo­ła­łam uciec z Al­ca­traz, a te­raz z nie­wła­ści­wych po­wo­dów bu­jam się na dmu­cha­nym ma­te­racu i ob­ser­wuję ha­rówkę po­zo­sta­łych. Za­krawa na bez­czel­ność, że mogę sama de­cy­do­wać o wszyst­kim, co ro­bię. Chyba jed­nak ży­cie nie ma prawa tak wy­glą­dać?

W za­sa­dzie wszystko jest do­sko­nałe, ale coś mnie przy­tła­cza.

Od­no­szę wra­że­nie, że po­dą­żam w swoim ży­ciu w do­kład­nie prze­ciw­nym kie­runku niż moi przy­ja­ciele. Inni urzą­dzają domy, pieką ciastka mig­da­łowe na szkolne kier­ma­sze swo­ich dzieci, bie­gają w ma­ra­to­nach, ku­pują domki let­nie i fun­dują so­bie luk­su­sowe week­endy w Eu­ro­pie Środ­ko­wej. Ja w wieku czter­dzie­stu lat po­wró­ci­łam do sy­tu­acji ży­cio­wej dwu­dzie­sto­latki – nie ogra­ni­czają mnie żadne obo­wiązki, gra­fik, miej­sce pracy ani tym bar­dziej pie­nią­dze i prze­pro­wa­dzi­łam się do tak ma­łej ka­wa­lerki, że w rów­nie cia­snej klitce nie miesz­ka­łam na­wet w cza­sach stu­diów. Je­stem wolna, ale rów­no­cze­śnie je­stem out­si­derką.

Kiedy jest źle, wy­daje mi się, że przez dwa­dzie­ścia lat nie zdo­ła­łam osią­gnąć ab­so­lut­nie nic.

Kiedy jest do­brze, wy­daje mi się, że zdo­ła­łam się od tego wszyst­kiego uwol­nić.

A te­raz na­le­ża­łoby od­na­leźć w tej po­dróży – ca­łego ży­cia czter­dzie­sto­let­niej ko­biety – nowy kie­ru­nek i sens. Gdy czu­wam, le­żąc na fu­to­nie w Kioto, w gło­wie za­czyna mi świ­tać zu­chwała myśl: może po­win­nam za­cząć po­dą­żać za tymi do­sko­na­łymi ko­bie­tami, o któ­rych my­ślę nocą? Mo­gła­bym pi­sać i po­dró­żo­wać; uda­ła­bym się do ich kra­jo­bra­zów w Afryce, Mek­syku, Po­li­ne­zji, Chi­nach, na pu­styni No­wego Mek­syku, do­okoła świata. Ale niby jak mo­głoby to być moż­liwe?

Któ­re­goś wie­czoru w pew­nej ma­gicz­nej her­ba­ciarni, którą sama zna­la­złam, wy­pi­jam zbyt późno fi­li­żankę moc­nej ja­sno­zie­lo­nej mat­chy i mój mózg za­czyna pra­co­wać na peł­nych ob­ro­tach. My­ślę, że miej­sce, które wła­śnie te­raz naj­bar­dziej mnie in­te­re­suje, to Afryka. I że Afryka jest dia­bel­nie prze­ra­ża­jąca. Ale wła­śnie dla­tego mu­szę tam po­je­chać.

Gdy wra­cam z Kioto do Fin­lan­dii, po­sta­na­wiam wy­słać pocztą swoją de­biu­tancką książkę do Tan­za­nii. Na paczce pi­szę ad­res zna­le­ziony w in­ter­ne­cie: Box 10, Aru­sza, Tan­za­nia. Wy­sy­łam Sei Shōna­gon pew­nemu fiń­skiemu ba­da­czowi dzi­kich zwie­rząt – pod pre­tek­stem tego, że jego na­zwi­sko pada na dwu­dzie­stej szó­stej stro­nie książki, i do­łą­czam kartkę, na któ­rej zdra­dzam, że ma­rzę o po­dróży przez sa­wannę. Z roz­ma­rze­niem (i ab­so­lut­nie ab­sur­dal­nie) my­ślę o tym, jak Sei, moja po­słanka, zwia­dow­czyni, eg­zo­tyczna przy­nęta, mo­głaby i mnie po­rwać w po­dróż.

I tak wła­śnie robi.

W syl­we­stra do­staję wia­do­mość od fiń­skiego ba­da­cza przy­rody: „Dzię­kuję za książkę! Na­pi­szę wię­cej w e-ma­ilu, ale je­śli masz ochotę, przy­jeż­dżaj, kiedy chcesz”.

Je­śli ocze­ki­wa­łam na ja­kiś znak, to wła­śnie nad­szedł. Czuję, jak w żo­łądku ro­śnie mi strach, ale, cho­lera ja­sna, je­śli te­raz nie od­ważę się wy­je­chać, to ni­gdy so­bie tego nie wy­ba­czę! Nie znam tego ca­łego Ol­lego ani tro­chę, ni­gdy się nie spo­tka­li­śmy, ale na pod­sta­wie jego ksią­żek trak­tu­ją­cych o przy­ro­dzie tan­zań­skiej i jed­nej roz­mowy sprzed trzech lat wy­ro­bi­łam so­bie na jego te­mat opi­nię czło­wieka uj­mu­jąco szcze­rego (i nad­zwy­czaj ga­da­tli­wego). Czy­tam w sieci, że ma dom na pro­win­cji gdzieś nie­da­leko Aru­szy – czy to tam mnie za­pra­sza? (Oczami wy­obraźni wi­dzę już ja­ka­randy ro­snące po obu stro­nach uli­czek, ku­cha­rzy oraz ogrod­ni­ków, ale w grę może wcho­dzić byle cha­łu­pina z gliny). On chyba nie wy­obraża so­bie, że mam wo­bec niego ja­kieś ro­man­tyczne za­miary, skoro tak mi za­leży na przy­jeź­dzie? (Mój eks: „Słu­chaj, je­śli biały męż­czy­zna mieszka w Afryce, to bar­dzo wąt­pię, żeby ja­kaś Finka w śred­nim wieku miała sta­no­wić dla niego wielką atrak­cję”).

Może to jest je­dyny mo­ment, by wy­ko­rzy­stać konto Ka­ren Bli­xen – konto oszczęd­no­ściowe, na któ­rym przez lata gro­ma­dzi­łam pie­nią­dze z my­ślą o po­dró­żach ma­rzeń. O wszyst­kich tych po­dró­żach, w które albo się od­ważę wy­je­chać, albo nie.

Ka­ren Bli­xen jest dla mnie uoso­bie­niem nie tylko nie­zna­nych kon­ty­nen­tów i dzi­kiej afry­kań­skiej przy­rody, lecz także god­nej na­śla­do­wa­nia od­wagi.

By­łam w Afryce dwu­krot­nie: obie po­dróże oka­zały się speł­nie­niem mo­ich ma­rzeń i pod­czas obu umie­ra­łam ze stra­chu. Trudno mi wy­tłu­ma­czyć, jak kto­kol­wiek może się bać w cza­sie zor­ga­ni­zo­wa­nej wy­cieczki, bo na czymś ta­kim wpada się ra­czej w odrę­twie­nie – po­dró­żu­jąc po Afryce Po­łu­dnio­wej, spę­dza­li­śmy tyle go­dzin w po­zy­cji sie­dzą­cej (zda­rzało nam się prze­jeż­dżać sie­dem­set ki­lo­me­trów dzien­nie), że gdy wresz­cie pół­przy­tomna wy­sia­da­łam z mi­ni­busa gdzieś po­środku pro­win­cji Eswa­tini, aby roz­ru­szać nogi, nie chciało mi się na­wet zdej­mo­wać z szyi na­dmu­chi­wa­nej po­duszki. A mimo to czu­łam strach. Gdy spę­dza­łam pierw­szą noc na sa­fari i po raz pierw­szy usły­sza­łam ryk lwa, ba­łam się tak bar­dzo, że szczę­ka­łam zę­bami. (Nie wie­dzia­łam wcze­śniej, że zęby na­prawdę mogą szczę­kać ze stra­chu).

Z ko­lei Ka­ren Bli­xen na pewno się nie bała. Pro­wa­dziła farmę na pła­sko­wyżu Afryki Wschod­niej i od­by­wała trwa­jące ty­go­dniami i mie­sią­cami po­lo­wa­nia, pod­czas któ­rych ja­dało się przy­go­to­wane przez słu­żą­cych ko­la­cje przy ogni­sku, piło szam­pana z krysz­ta­łów i słu­chało Schu­berta z gra­mo­fo­no­wych płyt. W mo­ich wy­obra­że­niach Ka­ren Bli­xen ma na so­bie długą spód­nicę, białą bluzkę i sznu­ro­wane skó­rzane buty, a w tle wi­dać bez­kres żół­tych traw sa­wanny, pa­ra­so­lo­wate drzewa aka­cji, ze­bry, ży­rafy i ma­szynę do pi­sa­nia. Kto oglą­dał film Syd­neya Pol­lacka, praw­do­po­dob­nie wi­dzi na tym ob­razku także przy­stoj­nego męż­czy­znę wspar­tego na łok­ciach i z chu­stą na szyi.

Dzięki lek­tu­rze Po­że­gna­nia z Afryką, au­to­bio­gra­ficz­nej książki Ka­ren Bli­xen, staje się ja­sne, że Ka­ren była od­ważna, mą­dra i zdolna wszystko za­ła­twić, miała też godne po­zaz­drosz­cze­nia umie­jęt­no­ści prze­trwa­nia. Nie­kiedy wy­daje się wręcz nie­do­ści­głą su­per­ko­bietą. Na­wet po­bieżna li­sta za­sług stwo­rzona na pod­sta­wie książki robi wra­że­nie:

1. Ka­ren ho­duje kawę w Afryce.

2. Ka­ren do­sko­nale po­luje. Pew­nego razu Ma­sa­jo­wie pro­szą ją o za­strze­le­nie lwa nę­ka­ją­cego by­dło, cza­sem za­bija ze­brę lub dwie na nie­dzielny obiad dla służby.

3. Ka­ren wy­pra­wia się w dziki te­ren. Wy­jeż­dża sama w to­wa­rzy­stwie Ki­ku­ju­sów i So­ma­lij­czy­ków i ze swo­imi psami jeź­dzi konno mię­dzy sta­dami an­ty­lop.

4. Ka­ren cie­szy się sławą le­karki, która co rano przyj­muje pa­cjen­tów. Cho­rzy cier­pią na dżumę, ospę, ty­fus, mają rany, stłu­cze­nia, po­ury­wane koń­czyny, opa­rze­nia i uką­sze­nia wę­żów, a w naj­trud­niej­szych przy­pad­kach Ka­ren za­wozi ich do szpi­tala w Na­irobi lub na mi­sję. Raz sama przedaw­ko­wuje przez przy­pa­dek ar­sze­nik, ale wpada na to, by po­szu­kać ra­tunku w po­wie­ści Ale­xan­dra Du­masa, i udaje jej się zneu­tra­li­zo­wać dzia­ła­nie tru­ci­zny za po­mocą mleka i białka jaja.

5. Ka­ren jest też na­uczy­cielką, sę­dzią i dzia­łaczką cha­ry­ta­tywną. Za­ło­żyła na swo­jej far­mie szkołę i działa jako ar­bi­ter w spo­rach po­mię­dzy miej­sco­wymi. Po­ran­kami zbiera kawę wraz ze swo­imi pra­cow­ni­kami, któ­rych ko­cha. W nie­dziele roz­dziela wśród sta­rych ko­biet ta­bakę.

6. Pew­nego razu Ka­ren znaj­duje na ścieżce ciało sta­rego Knud­sena i ra­zem z tu­byl­czym chłop­cem prze­nosi je do chaty. Nie boi się zmar­łych, w prze­ci­wień­stwie do miej­sco­wych (i mnie). Nie boi się też ni­czego in­nego.

7. Ka­ren jest fe­no­me­nalną ku­charką. Zdo­była umie­jęt­no­ści u fran­cu­skiego szefa kuchni w do­sko­na­łej duń­skiej re­stau­ra­cji, a jej przy­ję­cia słyną w ca­łej wschod­niej Afryce.

8. Gdy pora desz­czowa nie chce na­dejść, Ka­ren wie­czo­rami pi­sze opo­wia­da­nia. To oczy­wi­ste, że po­trafi pi­sać. Jej głos jest spo­kojny, przej­rzy­sty i czuły. To silna ko­bieta, która wie, kim jest. Ona ro­zu­mie, ona po­trafi i nic nią nie za­chwieje.

Być jak Ka­ren!

No ale naj­wy­raź­niej nie je­stem. Sie­dzę na fo­telu w sa­mo­lo­cie KLM i czuję na­ra­sta­jącą pa­nikę. Do­trę do Ki­li­man­dżaro o dzie­wią­tej wie­czo­rem, w sam śro­dek afry­kań­skich ciem­no­ści. Czy ten Olli w ogóle się po­jawi, żeby mnie ode­brać?

W ma­ilu py­ta­łam go o mo­ski­tiery i „grun­towne spry­ski­wa­nie ubrań per­me­tryną”, które prze­wod­niki tu­ry­styczne zde­cy­do­wa­nie za­le­cają do ochrony przed ma­la­rią, ale Olli na­ka­zał mi się uspo­koić: je­śli będę pa­mię­tać o pro­fi­lak­tycz­nych le­kach, spo­koj­nie mogę po­da­ro­wać so­bie całą resztę. Mimo to dam so­bie głowę uciąć, że le­karka z ośrodka zdro­wia wy­glą­dała na zmar­twioną, kiedy prze­pi­sy­wała mi re­ceptę na an­ty­ma­la­ryk.

Nie daje mi spo­koju myśl, że cała za­chod­nia kon­cep­cja Afryki jest wła­śnie tak jed­no­stronna i znie­kształ­cona, jak oce­nił to chi­lij­ski ar­ty­sta Al­fredo Jaar, któ­rego wy­stawę do­piero co oglą­da­łam w mu­zeum sztuki współ­cze­snej Kia­sma. Ze­brane przez niego okładki cza­so­pi­sma „Ti­mes” po­ka­zują z do­bitną ja­sno­ścią, ja­kimi wy­obra­że­niami na te­mat Afryki je­ste­śmy kar­mieni: dzi­kie zwie­rzęta, klę­ska głodu, cho­roby i wojny. Z ko­lei mia­sta, ży­cie kul­tu­ralne i uni­wer­sy­tety – całe zwy­czajne ży­cie afry­kań­skiej klasy śred­niej – zo­stały sku­tecz­nie wy­ma­zane. Sama nie je­stem lep­sza: kiedy my­ślę o Afryce, my­ślę o cho­ro­bach, pro­ble­mach z hi­gieną i ata­kach ter­ro­ry­stycz­nych. O na­pa­dach, gwał­tach, po­rwa­niach, wy­pad­kach dro­go­wych. O ko­ma­rach, wę­żach, mu­chach tse-tse. Ame­bach, bil­har­cjo­zie, ma­la­rii mó­zgo­wej. O roz­wol­nie­niu, po­ra­że­niu sło­necz­nym, żół­tej fe­brze, cho­le­rze, HIV i eboli.

Albo jesz­cze go­rzej: my­ślę o czymś, czego w ogóle nie ma. Kiedy py­tam o wska­zówki paru pra­cu­ją­cych w Na­irobi przy­ja­ciół mo­ich przy­ja­ciół, do­ciera do mnie, że kar­mię się nie­stwo­rzo­nymi mrzon­kami. Ci lu­dzie mó­wią o wiel­kiej dziel­nicy slum­sów w Ki­be­rze i o dzia­łal­no­ści or­ga­ni­za­cji wspie­ra­ją­cych uchodź­ców, bo dla nich jest rze­czą oczy­wi­stą, że do Ke­nii je­dzie się po to, by pra­co­wać w po­mocy roz­wo­jo­wej, w obo­zach uchodź­ców albo z dziećmi ulicy. Nie śmiem im się przy­znać, o czym ma­rzę: o sa­fari w stylu ko­lo­nial­nym i cza­rze mi­nio­nego świata. O tym, by la­tać mi­ni­sa­mo­lo­tem nad sa­wanną, za­cząć ro­zu­mieć ję­zyk słoni i spoj­rzeć pro­sto w oczy lwa. Chcia­ła­bym sie­dzieć wie­czo­rami na roz­kła­da­nym krze­sełku przed na­mio­tem i pi­sać na sta­ro­świec­kiej ma­szy­nie albo czy­tać książkę w skó­rza­nej opra­wie, ma­jąc w za­sięgu ręki drinka w krysz­ta­ło­wym kie­liszku.

Nie­za­leż­nie od przy­go­to­wań do po­dróży i ba­dań nad Ka­ren ta wio­sna jest wy­jąt­kowo spe­cy­ficzna. W lu­tym prze­cho­dzę skom­pli­ko­wany za­bieg usu­nię­cia zę­bów mą­dro­ści, po któ­rym przez trzy ty­go­dnie nie je­stem w sta­nie otwo­rzyć ust. Leżę na pod­da­szu w domu ro­dzi­ców, otu­ma­niona le­kami, piję przez słomkę papki, które przy­go­to­wuje dla mnie mama, czy­tam Afrikka-kirja au­tor­stwa Ak­se­lego Gal­len-Kal­leli i za­zdrosz­czę hi­po­po­ta­mom z te­le­wi­zji, które po­tra­fią otwo­rzyć pasz­czę pod ką­tem stu osiem­dzie­się­ciu stopni. Z ko­lei w marcu z po­wodu pro­ble­mów z gar­dłem tra­fiam na te­ra­pię, gdzie wy­ko­nuję co dziw­niej­sze ćwi­cze­nia emi­sji głosu, mię­dzy in­nymi śpie­wam wraz ze swoją te­ra­peutką hymn Fin­lan­dii na dwa głosy, dmu­cha­jąc w szklaną rurkę umiesz­czoną w szklance wody. Naj­bar­dziej ab­sur­dalny jest jed­nak wy­nik ba­da­nia od­wzo­ro­wu­ją­cego moją skalę gło­sową – oka­zuje się, że mó­wię naj­niż­szym moż­li­wym gło­sem w swo­jej skali, mimo że tak na­prawdę je­stem so­pra­nem. So­pra­nem! Koń by się uśmiał. Całe moje ja opie­rało się na prze­świad­cze­niu, że je­stem po­sęp­nym i fleg­ma­tycz­nym al­tem, ale te­raz na­gle mam się stać kimś zu­peł­nie in­nym – ra­do­snym, pod­eks­cy­to­wa­nym i peł­nym ener­gii czło­wie­kiem, który przez czter­dzie­ści dwa lata swego ży­cia po­słu­gi­wał się nie swoim gło­sem!

Ta sym­bo­lika jest świ­dru­jąca, wszak wy­bie­ram się w tę po­dróż wła­śnie po to, by od­na­leźć nowy wła­sny głos: głos od­waż­nej ko­biety, która kro­czy przez ży­cie ze swo­bod­nym uśmie­chem.

Jesz­cze go nie zna­la­złam.

Pi­szę na ser­wetce wia­do­mość do Ka­ren. Nie wiem wtedy, że mój sto­su­nek do niej okaże się z cza­sem za­ska­ku­jąco am­bi­wa­lentny.

KA­REN

WSKA­ZÓWKI NOC­NYCH KO­BIET 1

Wy­jedź do Afryki.

NOCNA KO­BIETA NR 1:Ka­ren Bli­xen, z domu Di­ne­sen.

ZA­WÓD:Plan­ta­torka kawy, póź­niej pi­sarka. Przy­była do Afryki w stycz­niu 1914 roku w wieku dwu­dzie­stu ośmiu lat. W su­mie spę­dziła tam dwa­na­ście lat, za­rzą­dza­jąc plan­ta­cją. Po raz ostatni wy­je­chała z Afryki w lipcu 1931 roku jako czter­dzie­sto­sze­ścio­latka, była po­zba­wiona pie­nię­dzy, cier­piała na de­pre­sję, cho­ro­wała na sy­fi­lis i utra­ciła wszystko. Prze­pro­wa­dziła się do domu ro­dzin­nego, gdzie za­miesz­kała z matką i za­częła pi­sać swoją pierw­szą książkę.

Kiedy dwu­dzie­sto­ośmio­let­nia Ka­ren w 1913 roku wy­jeż­dżała do Afryki, też miała w gło­wie tylko tę jedną rzecz: ży­ciową zmianę. Była kom­plet­nie znu­dzona wszyst­kim, co świat ofe­ro­wał wów­czas mło­dym ko­bie­tom, i emi­gra­cję do Afryki trak­to­wała jako swój plan B.

Ka­ren Di­ne­sen uro­dziła się w 1885 roku w za­moż­nej duń­skiej ro­dzi­nie. Dzie­ciń­stwo spę­dziła w sta­rym wiej­skim dworku w Rung­sted, nad­mor­skiej wio­sce po­ło­żo­nej nie­opo­dal Ko­pen­hagi. Ka­ren, zwana w gro­nie ro­dzin­nym Tanne, była có­reczką ta­tu­sia i wcale mnie to nie dziwi – jej oj­ciec był wol­no­my­śli­cie­lem, który po­dró­żo­wał po Ame­ryce i żył wśród rdzen­nych miesz­kań­ców, a Ka­ren utoż­sa­miała się z tym świa­tem peł­nym pa­sji, bo­ha­ter­skich czy­nów i od­le­głych kra­jów. Jed­nak na krótko przed jej dzie­sią­tymi uro­dzi­nami oj­ciec po­peł­nił sa­mo­bój­stwo – był to dla Ka­ren cios, z któ­rego nie otrzą­snęła się do końca ży­cia.

Z ko­lei świata ko­biet, pre­zen­to­wa­nego przez matkę i ciotki, Ka­ren nie mo­gła ścier­pieć. Ży­cie ko­biet ja­wiło się jej jako sta­gna­cja w czte­rech ścia­nach domu, gdzie sio­stry matki pod­czas nie­koń­czą­cych się po­sie­dzeń de­ba­to­wały nad kwe­stiami cnoty i oby­czaj­no­ści. W ta­kim świe­cie ko­biety nie były przy­go­to­wane do za­ra­bia­nia na ży­cie, lecz je­dy­nie do za­mąż­pój­ścia. Ka­ren otrzy­mała więc edu­ka­cję sto­sowną dla dziew­cząt z wyż­szych sfer. Pod­czas pry­wat­nych lek­cji czy­tała wier­sze, uczyła się ka­li­gra­fii oraz an­giel­skiego i fran­cu­skiego – na­to­miast ma­te­ma­tykę i inne nie­po­trzebne ko­bie­tom przed­mioty cał­ko­wi­cie po­mi­nięto. Ży­cie w Rung­ste­dlund było tak chro­nione i nie­malże klau­stro­fo­biczne, że po la­tach Ka­ren mó­wiła, iż przy każ­dym po­wro­cie do domu czuła stę­chli­znę, za­duch, jaki ude­rza cię, gdy wcho­dzisz do za­tło­czo­nego wa­gonu, w któ­rym bra­kuje po­wie­trza. W tym wa­go­nie Ka­ren nie chciała zo­sta­wać, w żad­nym wy­padku nie za­mie­rzała pro­wa­dzić tam ży­cia „sto­sow­nego dla jej klasy”, bez­czyn­nego i po­świę­co­nego ro­dzi­nie oraz dzia­łal­no­ści do­bro­czyn­nej.

Jako dwu­dzie­sto­latka po­sta­no­wiła, że zo­sta­nie ar­tystką, i roz­po­częła stu­dio­wa­nie ma­lar­stwa w Kró­lew­skiej Aka­de­mii Sztuk Pięk­nych w Ko­pen­ha­dze. Po­zo­stały czas spę­dzała na za­ba­wach w krę­gach ary­sto­kra­cji, co ozna­czało wy­ścigi konne, strze­la­nie do pta­ków, grę w golfa, pi­cie whi­sky, tańce, ku­po­wa­nie sa­mo­cho­dów i sa­mo­lo­tów oraz wda­wa­nie się w na­miętne ro­manse. W tych sa­mych krę­gach ob­ra­cało się także dal­sze ku­zy­no­stwo Ka­ren ze Szwe­cji, ba­ro­no­wie Bror i Hans von Bli­xen-Fi­necke. Bror był po­god­nym, roz­rzut­nym i nie­od­po­wie­dzial­nym he­do­ni­stą, który za główny cel ży­cia uwa­żał za­bawę i nie za­sły­nął szcze­gólną in­te­li­gen­cją czy tak­tem. To nie w nim Ka­ren się za­ko­chała, lecz w jego bra­cie Han­sie.

Hans jed­nak nie oka­zał jej za­in­te­re­so­wa­nia, Ka­ren za­tem w roku 1910 ucie­kła z mi­ło­ści do Pa­ryża. Tam zdo­była to­wa­rzy­skie szlify i za­mie­niła się w by­strą damę o cię­tym ję­zyku, któ­rej in­ten­sywny styl by­cia mógł bu­dzić lęk; pa­liła pa­pie­rosy, mó­wiła głę­bo­kim gło­sem, a ro­dzinną ksywkę „Tanne” prze­kształ­ciła na mo­dłę ro­syj­ską do wer­sji „Ta­nia”. Gdy dwa lata póź­niej Bror von Bli­xen po­pro­sił ją o rękę, Ka­ren się zgo­dziła. Bo z Bro­rem można było zro­bić w ży­ciu coś kom­plet­nie in­nego: wy­je­chać do Afryki. Miała dwa­dzie­ścia sie­dem lat.

Kiedy w maju 1912 roku ogło­szono ich za­rę­czyny, naj­bliżsi Ka­ren nie za­re­ago­wali en­tu­zja­stycz­nie – Bror nie cie­szył się naj­lep­szą sławą, a para nie spra­wiała na­wet wra­że­nia za­ko­cha­nej. Ale wuj Brora po­pie­rał ich prze­pro­wadzkę do Afryki: twier­dził, że kraj jest nie­wy­obra­żal­nie piękny, a do tego ma „fan­ta­styczny po­ten­cjał go­spo­dar­czy”! Bry­tyj­ska Afryka Wschod­nia zo­stała za­ło­żona w roku 1895, a nowo przy­byli Eu­ro­pej­czycy za­częli za­miesz­ki­wać ży­zny pła­sko­wyż, sprze­da­wany im przez rząd bry­tyj­ski za śmieszne pie­nią­dze. Au­to­chtoni – Ki­ku­jusi, Ma­sa­jo­wie i inne ludy – zo­stali wy­wie­zieni ze swo­ich te­re­nów.

Pie­nią­dze na za­kup ziemi dali krewni Ka­ren. Bror wy­je­chał do Afryki pierw­szy, aby za­jąć się han­dlem i urzą­dze­niem domu – mieli za­miar wziąć ślub, gdy Ka­ren do­trze do Mom­basy w stycz­niu 1914 roku. Jed­nak w Afryce Bror tra­wił czas na po­lo­wa­niach i zde­cy­do­wał, że zre­zy­gnują z pier­wot­nego planu ho­dowli by­dła. Sprze­dał zie­mię, którą już zdą­żył za­ku­pić, i na­był w za­mian znacz­nie więk­szą plan­ta­cję kawy, po­nie­waż był prze­ko­nany, że kawa to przy­szłość.

Tym­cza­sem Ka­ren przy­go­to­wy­wała się do po­dróży. Za­pa­ko­wała me­ble, w tym ze­staw sto­łowy i po­dwójny kom­plet me­bli do sy­pialni, całe szu­flady sre­ber, krysz­ta­łowe pu­chary, por­ce­lanę, bie­li­znę po­ście­lową, ob­razy, zdję­cia w ozdob­nych ram­kach, bi­żu­te­rię, dy­wany, wi­szący fran­cu­ski ze­gar, całą bi­blio­teczkę na­le­żącą do jej dziadka, skrzy­nię le­karstw oraz swój ulu­biony pre­zent ślubny – charta szkoc­kiego, który wa­bił się Dusk. Na po­czątku grud­nia 1913 roku wraz z matką i sio­strą wy­ru­szyła po­cią­giem z Ko­pen­hagi do Ne­apolu, gdzie po kilku ty­go­dniach wsia­dła na sta­tek „Ad­mi­rał”, który za­brał ją do Afryki. Sta­tek pły­nął przez Mo­rze Śród­ziemne, Ka­na­łem Su­eskim do Mo­rza Czer­wo­nego i da­lej, do Oce­anu In­dyj­skiego, wzdłuż wy­brzeży So­ma­lii na po­łu­dnie, aż do Mom­basy. Rejs trwał dzie­więt­na­ście dni.

Cóż Ka­ren mo­gła wie­dzieć o celu swo­jej po­dróży? Oczy­wi­ście wi­działa sła­bej ja­ko­ści od­bitki afry­kań­skich kra­jo­bra­zów, czy­tała opisy w książ­kach i ga­ze­tach oraz w li­stach od Brora, ale była w po­dróży w nie­znane w zu­peł­nie in­nym sen­sie niż ja. Jak pod­czas tam­tych sa­mot­nych nocy wy­obra­żała so­bie przy­szłość? Zresztą skąd mogę niby wie­dzieć, czy Ka­ren była sa­motna – sta­tek pe­łen był emi­gran­tów uda­ją­cych się na wschod­nie wy­brzeża Afryki, miesz­kań­ców Afryki Po­łu­dnio­wej, Bry­tyj­czy­ków i Niem­ców, któ­rzy w sa­lo­nie wzno­sili lampki szam­pana, tań­czyli i grali w bry­dża.

„Ad­mi­rał” przy­bił do Mom­basy 13 stycz­nia 1914 roku, na­stęp­nego po­ranka Ka­ren i Bror wzięli ślub. Cała ce­re­mo­nia trwała dzie­sięć mi­nut, a po jej za­koń­cze­niu Ka­ren zo­stała ofi­cjal­nie ba­ro­nową von Bli­xen-Fi­necke. No­wo­żeńcy wy­ru­szyli w po­dróż po­cią­giem z go­rą­cych, wil­got­nych ob­sza­rów wy­brzeża Mom­basy ku Na­irobi, a na­stęp­nie na roz­le­głe, ży­zne i ła­godne po­ła­cie pła­sko­wyżu, gdzie za­czy­nało się ich przy­szłe ży­cie.

Ja do­cie­ram do Afryki sto lat i cztery mie­siące póź­niej, w maju 2014 roku. Gdy lą­duję w Ki­li­man­dżaro, roz­dziela nas je­dy­nie wul­kan, prze­bie­ga­jąca w li­nii pro­stej gra­nica mię­dzy Tan­za­nią i Ke­nią, nie­spełna trzy­sta ki­lo­me­trów od­le­gło­ści, no i wspo­mniane już sto lat. Wiem, że w mię­dzy­cza­sie zmie­niło się przy­naj­mniej jedno: lo­dowa po­krywa szczy­tów Ki­li­man­dżaro zmniej­szyła się o osiem­dzie­siąt dwa pro­cent.

Oczy­wi­ście by­łoby ide­al­nie, gdy­bym przed wy­ru­sze­niem w dal­szą drogę mo­gła ko­goś po­ślu­bić, ale jest nad­zwy­czaj mało praw­do­po­dobne, że tak się sta­nie.

III

Afryka, maj

Pierw­szy dzień w Afryce. Jest przed­po­łu­dnie, sie­dzę przy ogro­do­wym stole i jem tan­zań­ską ka­szę, którą przy­nio­sła mi Flo­tea, żona Ol­lego. Niebo za­snuły chmury, po­wie­trze jest świeże – wil­gotne, ale przy­jemne. Śpie­wają ptaki o eg­zo­tycz­nych ko­lo­rach, szu­mią na wie­trze ba­na­nowce – gdy się obu­dzi­łam, po­my­li­łam ten sze­lest z od­gło­sem desz­czu. Gdzieś za pło­tem ry­czy krowa, przy­pusz­czal­nie ta sama, którą Flo­tea rano wy­do­iła (za­py­tała naj­pierw, czy chcę z nią pójść po mleko dla Mi­chell, ale grzecz­nie od­mó­wi­łam). Nie do wiary: je­stem tu­taj.

Do­tar­łam póź­nym wie­czo­rem prze­peł­niona stra­chem, drę­czona po­tęż­nym zmę­cze­niem, gło­dem i mi­greną. Na miej­scu po­wi­tały mnie go­rąca wil­goć, ciem­ność wie­czoru oraz za­pach, w któ­rym dało się wy­czuć tro­chę dymu i przy­prawy, ten sam, który pa­mię­ta­łam z mo­jej po­przed­niej afry­kań­skiej wy­prawy. Lot­ni­sko w Ki­li­man­dżaro oka­zało się je­dy­nie ma­leń­kim roz­pa­da­ją­cym się bu­dyn­kiem, w ko­lejce po wizy spły­wa­li­śmy po­tem, na brzę­czą­cych lam­pach u su­fitu pla­skały chmary ciem. W ko­lejce stali try­ska­jący ener­gią ame­ry­kań­scy stu­denci, któ­rzy po­wta­rzali ra­do­śnie: We’re gonna see some li-i-ons, oraz śliczna dziew­czyna z So­ma­lii w chu­stce za­kry­wa­ją­cej głowę, która sie­działa obok mnie w sa­mo­lo­cie. Ona także pod­czas lotu nie była w na­stroju do roz­mów, z to­rebki Vu­it­tona, za­wi­nię­tej w apaszkę YSL, wy­jęła iPada w skó­rza­nej opra­wie, za­ło­żyła słu­chawki i przez całą po­dróż słu­chała mu­zyki z apli­ka­cji Mu­slim Pro.

Olli przy­je­chał po mnie na lot­ni­sko. Od razu oświad­czył, że w ogóle nie wy­glą­dam tak jak na zdję­ciu na skrzy­dełku mo­jej książki (na pewno nie), i to samo mo­głam po­wie­dzieć o nim. Ale na­tych­miast stało się też ja­sne, że moje wy­obra­że­nie o Ol­lim, ja­kie mia­łam na pod­sta­wie roz­mowy te­le­fo­nicz­nej, którą prze­pro­wa­dzi­li­śmy parę lat wcze­śniej, oka­zało się wła­ściwe: fa­cet na­wi­jał jak pa­puga, bez ustanku, na wszel­kie moż­liwe te­maty – od pierw­szego zda­nia za­sy­puje mnie taką ilo­ścią in­for­ma­cji, że przy­dałby się dyk­ta­fon.

Wci­snę­li­śmy moje wa­lizki do zie­lo­nego land ro­vera, który zda­niem Ol­lego nie jest „sa­mo­cho­dem”, tylko „na­rzę­dziem pracy”, i tak też wy­gląda. (Póź­niej się do­wiem, że Olli spe­cjal­nie dla mnie go umył). Od­le­głość z lot­ni­ska do jego domu wy­nosi pięć­dzie­siąt ki­lo­me­trów i na jej po­ko­na­nie po­trze­bu­jemy około go­dziny – pa­no­wały egip­skie ciem­no­ści, a sa­mo­chód miał kiep­skie świa­tła, ale Ol­lemu udało się po­dą­żać za ja­dą­cym przed nami au­tem; co ja­kiś czas spraw­dzał la­tarką tem­pe­ra­turę sil­nika i ko­men­to­wał, że jest zbyt wy­soka. Przez otwarte okna wle­wało się gę­ste po­wie­trze noc­nej Afryki. Mi­ja­li­śmy wio­seczki i przy­drożne ba­zary. Było ciemno jak w gro­bie, la­tarni ulicz­nych tu brak, a ro­żek księ­życa, który ko­ły­sał się na nie­bie ja­kiś czas temu, gdzieś prze­padł. Wresz­cie do­tar­li­śmy do nie­wiel­kiego roz­wi­dle­nia dróg („to chyba tu­taj” – wy­mru­czał w ciem­no­ściach Olli, tak jakby nie roz­po­zna­wał wła­snej drogi do domu) i skrę­ci­li­śmy w nie­wia­ry­god­nie wy­bo­istą i gli­nia­stą drogę grun­tową, po któ­rej nie da­łoby się prze­je­chać żad­nym in­nym sa­mo­cho­dem – a co ja­kiś czas ogar­niało mnie prze­świad­cze­nie, że tym rów­nież nie. Znaj­du­jemy się na pro­win­cji poza gra­ni­cami Aru­szy i wszystko tu­taj wy­daje się bar­dzo, bar­dzo biedne. Na szczę­ście Olli przy­słał mi ma­ilem zdję­cie swo­jego domu, ina­czej na pewno do­sta­ła­bym już ataku hi­per­wen­ty­la­cji, po­nie­waż w ciem­no­ści udaje mi się do­strzec tylko nie­po­zorne cha­łu­piny z gliny i bla­chy fa­li­stej. Na­sza po­dry­gu­jąca jazda do­biega wresz­cie końca. Do­cie­ramy do bu­dynku oto­czo­nego mu­rami i ogro­dze­niem elek­trycz­nym. Dom jed­no­ro­dzinny jest wy­bu­do­wany w stylu bun­ga­lowu, przed wej­ściem cze­kają na nas tan­zań­ska żona Ol­lego o imie­niu Flo­tea oraz Mi­chell, ich có­reczka, która skoń­czy wkrótce dwa lata.

Więc tu te­raz je­stem, w tan­zań­skiej wio­sce. Moje praw­dziwe afry­kań­skie ma­rze­nie spod znaku Ka­ren Bli­xen – sa­wanny cią­gnące się w nie­skoń­czo­no­ści re­zer­wa­tów – czeka jesz­cze w wiel­kiej od­dali, ale chcę oczy­wi­ście zo­ba­czyć rów­nież, jak wy­gląda tu­taj ży­cie zwy­kłych lu­dzi. Wiem, że Tan­za­nia to biedny kraj, znacz­nie bied­niej­szy niż Ke­nia. Wiem, że ob­szar na­zy­wany w cza­sach ko­lo­nia­li­zmu Tan­ga­niką na­le­żał naj­pierw do Nie­miec­kiej Afryki Wschod­niej, a póź­niej stał się czę­ścią im­pe­rium bry­tyj­skiego, uzy­skał nie­pod­le­głość w roku 1961 i do ostat­nich lat funk­cjo­no­wał pod flagą ko­mu­ni­styczną. Liczba lo­kal­nych ple­mion wy­nosi po­nad sto dwa­dzie­ścia, a nie­mal trzy­dzie­ści pro­cent lud­no­ści żyje po­ni­żej gra­nicy ubó­stwa.

I to wi­dać. Olli ma wpraw­dzie wspa­niały dom, w sa­lo­nie kom­plet sof i te­le­wi­zor, po­dwó­rze jest wy­ło­żone płyt­kami, w do­ni­cach ro­sną palmy, a przez lu­strzane okna nie można zaj­rzeć do środka. Ale za za­mkniętą bramą muru ota­cza­ją­cego tę po­sia­dłość znaj­duje się inny świat: błot­ni­ste drogi, bla­szane budki i gli­niane domy z oknami bez szyb, po­zba­wione prądu i bie­żą­cej wody. Wo­kół pa­nuje taka bieda, że wstyd mi cho­wać do szafy ko­lejne ze­stawy ubrań, su­szarki do wło­sów, po­domki w stylu ki­mono, ba­to­niki ener­ge­tyczne i sło­iczki z ko­sme­ty­kami, czyli to wszystko, co wy­da­wało mi się ważne, ale co oka­zuje się tu­taj prze­sadą – do­brze cho­ciaż, że nie za­pa­ko­wa­łam ze sobą krysz­ta­łów ani ze­ga­rów z wa­ha­dłem. Ale na­prawdę nie mia­łam po­ję­cia, do­kąd tra­fię: rów­nie do­brze mo­głam wy­lą­do­wać w luk­su­so­wym re­jo­nie za­miesz­ka­łym przez bia­łych emi­gran­tów, gdzie po­po­łu­dniami są­czy się drinki i bie­rze udział w bar­be­cue. (Póź­niej do­wiem się od Ol­lego, że tu nie ma ta­kich ob­sza­rów – są w Ke­nii).

A cho­ciaż dom Ol­lego jest fan­ta­styczny jak na lo­kalne wa­runki, to we­dług za­chod­nich stan­dar­dów nie ma nic wspól­nego z luk­su­sem. Zo­stał zbu­do­wany za­le­d­wie kilka lat temu, ale ze ścian i su­fitu od­pada farba, a wiele miejsc po­kryła rdza lub pleśń – pro­ble­mem są po­dobno sła­bej ja­ko­ści ma­te­riały, które w tu­tej­szym kli­ma­cie wy­trzy­mują tylko parę mie­sięcy. Awa­rie elek­trycz­no­ści zda­rzają się no­to­rycz­nie, prze­pływ prądu jest słaby, o ile jest w ogóle, a na przy­kład pralki nie można było uży­wać od pół roku. Z ko­mu­nal­nej rury woda ciek­nie kro­pla po kro­pli. „Je­ste­śmy zdani na wodę do­pro­wa­dzaną” – mówi Olli, a rano zo­ba­czę, co to ozna­cza. Z są­siedz­twa przy­cho­dzi ho­use­girl wraz z gro­madą dzieci: wszyst­kie mają sze­ro­kie uśmie­chy, na no­gach brudne pla­sti­kowe san­dały, a na gło­wach dźwi­gają dla nas wodę do my­cia na dzi­siej­szy dzień. Za­war­tość wia­der pom­puje się do zbior­nika na da­chu domu, z któ­rego po­cho­dzi woda użyt­kowa. Ale to, co leci z kranu, nie na­daje się te­raz na­wet do go­to­wa­nia; woda do tego celu znaj­duje się w kuchni, w osob­nych wia­drach. Czy­ta­łam gdzieś, że zęby tu­taj na­leży myć wodą bu­tel­ko­waną, i tak za­mie­rzam ro­bić.

Rano Olli mówi, że zwy­kle koło dzie­wią­tej wy­łą­czają prąd, dla­tego po­win­nam na­ła­do­wać te­le­fon i wziąć prysz­nic, za­nim skoń­czy się cie­pła woda. Jest za dzie­sięć dzie­wiąta, wpa­dam jak bu­rza do ła­zienki, a po­tem usi­łuję do­stać się do swo­jej skrzynki ma­ilo­wej, ale mo­dem do in­ter­netu działa ka­pry­śnie i ko­niec koń­ców daję za wy­graną. Tu jest Afryka, jak głosi przy­sło­wie.

Przy­cho­dzi ho­use­girl, już ósma z ko­lei. Wszyst­kie po­ja­wiły się bez za­po­wie­dzi i za­brały się po pro­stu do ja­kiejś pracy. Nie wiem, czy Mama Ju­nis otrzy­muje wy­na­gro­dze­nie, ale za­uwa­żam, że wie­czo­rem Flo­tea zo­sta­wia na stole resztki mcha­ny­ato, a rano Mama Ju­nis za­biera gar­nek ze sobą. Mama Ju­nis sprząta, pie­rze oraz do­trzy­muje to­wa­rzy­stwa Flo­tei, która czę­sto zo­staje w domu sama z Mi­chell. Mama Ju­nis mieszka tuż obok, w znacz­nie pry­mi­tyw­niej­szych wa­run­kach – w jej le­piance za pod­łogę służy ubita zie­mia, bra­kuje wody i prądu – więc pew­nie lubi spę­dzać czas w domu, w któ­rym można od czasu do czasu roz­ło­żyć się na so­fie, by po­oglą­dać te­le­wi­zję. Poza tym tu można na­ła­do­wać te­le­fon – o tym wie­dzą także inni są­sie­dzi; wszy­scy po­sia­dają te­le­fon, cho­ciaż nie mają prądu i rzadko kiedy pie­nią­dze na wy­ku­pie­nie abo­na­mentu. W to­wa­rzy­stwie Flo­tei Mama Ju­nis jest ra­do­sna i ener­giczna, ale do mnie nie uśmie­cha się ni­gdy. Za­sta­na­wiam się, czy je­stem w jej oczach ko­lejną iry­tu­jącą białą ko­bietą.

Po po­łu­dniu wy­jeż­dżamy z Ol­lim do Aru­szy po spra­wunki. Tuż przed na­szym do­mem znaj­duje się jedna re­stau­ra­cja, a wła­ści­wie bla­szana wiata, przed którą stoi grill, oraz coś w ro­dzaju kio­sku, w któ­rym można za­ku­pić bu­telki z wodą i paczki chip­sów. Na wy­bo­istej dro­dze nie­da­leko jest budka z mię­sem, w któ­rej Olli ku mo­jemu prze­ra­że­niu za­mie­rza ku­pić pro­dukty na ko­la­cję – z su­fitu zwi­sają na koł­kach różne płaty mięsa, nie ma tu śladu sprzę­tów chłod­ni­czych, a cała ru­dera jest otwarta na oścież. Na na­stęp­nym stra­ga­nie Olli wy­ku­puje so­bie roz­mowy w te­le­fo­nie na kartę. W tym celu nie wy­siada na­wet z auta, wy­krzy­kuje tylko wła­ści­cie­lowi budki swoje za­mó­wie­nie, a po chwili po­ja­wia się mała dziew­czynka i po­daje Ol­lemu to­war przez okno sa­mo­chodu. Dziś nie­dziela, więc ruch jest nie­wielki. Na obrze­żach wio­ski Mo­shono dy­żu­rują mo­to­ro­we­rowe tak­sówki, czyli tojo, a wszy­scy, któ­rych mi­jamy na błot­ni­stej dro­dze, wy­stro­ili się w naj­lep­sze ubra­nia. Wi­dzę ko­lo­rowe stroje tan­zań­skie, chu­sty za­wią­zane na gło­wach w mi­ster­nym sys­te­mie wę­złów oraz mę­skie gar­ni­tury: tu ważne jest, by wy­cho­dząc po­mię­dzy lu­dzi, za­cho­wać ele­gan­cję, choćby nie miało się gro­sza przy du­szy.

Dziś ruch jest nie­mrawy, na co dzień korki są po­dobno nie do znie­sie­nia. Aru­sza była kie­dyś nie­wielką wio­ską, która w prze­ciągu ostat­nich lat eks­plo­do­wała nie­spo­dzie­wa­nie w cen­trum z po­pu­la­cją pół­tora mi­liona miesz­kań­ców, ale za tem­pem roz­woju nie na­dą­żyła in­fra­struk­tura dro­gowa ani też nic in­nego. Drogę do cen­trum ocie­niają ja­ka­randy i tu­li­pa­nowce afry­kań­skie, któ­rych kwiaty błysz­czą po­ma­rań­czową czer­wie­nią. Mi­jamy re­stau­ra­cję, w któ­rej Olli i Flo­tea ku­pują cza­sami ko­zią nóżkę na wy­nos, po­tem prze­jeż­dżamy obok wieży ze­ga­ro­wej, sta­no­wią­cej punkt cen­tralny: stąd od­le­głość do Ka­iru i Kapsz­tadu jest iden­tyczna. W Aru­szy pa­nuje chaos i ani przez chwilę nie od­czu­wam ochoty, by przejść się po jej uli­cach pie­szo. Ku­pu­jemy pro­dukty spo­żyw­cze w su­per­mar­ke­cie (je­dze­nie w stylu eu­ro­pej­skim jest tu ha­nieb­nie dro­gie), a w przy­droż­nym kio­sku – awo­kado, o które Olli tar­guje się w ję­zyku su­ahili. (Wciąż nie mogę dojść do sie­bie z po­wodu tu­tej­szych astro­no­micz­nych cen: przy­kła­dowo umy­cie ręcz­nie sa­mo­chodu na ze­wnątrz i we­wnątrz kosz­tuje sześć ty­sięcy szy­lin­gów, czyli po­ni­żej trzech euro, pod­czas gdy wiele rze­czy, na przy­kład pie­lu­chy dla nie­mow­ląt, jest tak nie­przy­zwo­icie dro­gich, że więk­szo­ści tu­byl­ców na nie nie stać). Uzgad­niamy, że w cza­sie po­bytu będę jeść z całą ro­dziną i Olli w któ­rymś mo­men­cie wy­stawi mi ra­chu­nek za je­dze­nie, prze­jazdy i inne rze­czy. Po­tem za­glą­damy jesz­cze na działkę, gdzie Olli bu­duje wła­sny dom – chcą się wy­pro­wa­dzić z tego, który te­raz wy­naj­mują. We­wnątrz po­koje są już pra­wie go­towe, ale Olli mówi mi, że bra­kuje mu środ­ków, by do­koń­czyć ele­wa­cję. Za­mie­rzają prze­pro­wa­dzić się w czerwcu – nie wiem, czy jesz­cze wtedy tu będę, ale Olli po­dobno za­pla­no­wał już dla mnie za­stęp­czy noc­leg, gdyby za­szła taka po­trzeba.

Olli i Flo­tea są prze­mili i nie­sa­mo­wi­cie go­ścinni, a Mi­chell tak słodka, że chcia­łoby się ją schru­pać, choć tro­chę się mnie jesz­cze wsty­dzi. Trzy­dzie­sto­sze­ścio­let­nia Flo­tea po­cho­dzi z ple­mie­nia Chagga i uro­dziła się w Ki­li­man­dżaro (jej oj­ciec pra­co­wał jako dy­rek­tor tam­tej­szego parku na­ro­do­wego) – jest wy­soka, spo­kojna i ci­cha, lecz uj­mu­jąca i odro­binę nie­śmiała. Z ko­lei Olli to cho­dzące biuro in­for­ma­cyjne, usta mu się nie za­my­kają i za­rzuca mnie taką ilo­ścią fak­tów, że ab­so­lut­nie nie mam szans przy­swoić so­bie wszyst­kiego, co mówi. W prze­ciągu doby usły­sza­łam z grub­sza wszystko na te­mat tan­zań­skiej kul­tury dro­go­wej, cech na­ro­do­wych, wy­cho­wy­wa­nia dzieci, bu­do­wa­nia do­mów, studni, sys­temu za­opa­trze­nia w wodę, gwał­tow­nego przy­ro­stu lud­no­ści (w tych oko­li­cach to naj­więk­szy pro­blem), fa­tal­nego dzia­ła­nia urzędu pocz­to­wego (to istny cud, że Sei, którą mu wy­sła­łam, w ogóle do­szła), roli te­le­fo­nów (nic nie li­czy się tu bar­dziej niż utrzy­my­wa­nie kon­tak­tów z przy­ja­ciółmi i krew­nymi), olśnie­wa­ją­cej przy­rody Tan­za­nii, par­ków na­ro­do­wych, Afryki jako za­rze­wia zmian kli­ma­tycz­nych (ilość desz­czu oraz wa­runki po­go­dowe zmie­niły się tu­taj w krót­kim cza­sie w spo­sób za­trwa­ża­jący i ra­dy­kalny) oraz oczy­wi­ście hi­sto­rii jego ży­cia. Olli nie ukrywa, że jako biały męż­czy­zna miesz­ka­jący w Tan­za­nii musi zno­sić wiele trud­no­ści, i chęt­nie dzieli się ze mną szcze­gó­łami. Naj­wię­cej stresu kosz­tuje go bu­dowa domu, która – z po­wodu roz­licz­nych nie­po­wo­dzeń, pro­ble­mów ko­mu­ni­ka­cyj­nych i zma­gań wy­ni­ka­ją­cych z róż­nic kul­tu­ro­wych – wy­daje się, de­li­kat­nie rzecz uj­mu­jąc, ist­nym kosz­ma­rem.

Pod­czas jazdy po Aru­szy i oko­li­cach od­czu­wam nie­od­partą ochotę ro­bie­nia zdjęć, ale z ja­kie­goś po­wodu wy­daje mi się to nie­sto­sowne. Dla­tego za­pi­suję w pa­mięci ob­razy, które chcia­ła­bym uwiecz­nić:

Gli­nia­ste drogi w ko­lo­rze rdza­wej czer­wieni.

Ba­na­nowce, ich świeża buj­ność, try­ska­jąca zie­lo­ność.

Wie­lo­barwne budki z bla­chy fa­li­stej cią­gnące się po obu stro­nach drogi: sklepy i bary.

Gli­nianki. Nie­do­koń­czone chaty. Mury be­tonu ota­cza­jące szkie­lety do­mów.

Pra­nie schnące na sznu­rach.

Ogni­ska dy­miące na tyl­nych po­dwó­rzach.

Śmieci, wszę­dzie góry śmieci.

Dzieci zer­ka­jące zza ru­der.

Męż­czyźni na rynku pra­cu­jący przy ma­szy­nach do szy­cia Sin­gera.

W la­bi­ryn­tach rynku budki z owo­cami, stosy przy­praw, ti­la­pie, ol­brzy­mie oko­nie ni­lowe, su­szone ryby wy­glą­da­jące jak z kra­iny fan­ta­zji, ple­cione ko­sze, ka­ni­stry na che­mi­ka­lia sprze­da­wane jako po­jem­niki na wodę.

Po­li­cjanci dro­gowi, któ­rzy mają na piersi pla­kietki z na­pi­sem „Li­ving­stone”.

Męż­czyźni z warsz­ta­tów sa­mo­cho­do­wych.

Stada kóz na dro­dze.

Mo­to­ro­we­rzy­ści, prze­wo­żący na ple­cach góry wy­tła­cza­nek na jajka.

Bo­so­no­gie ko­biety wę­dru­jące w bło­cie.

Biali męż­czyźni w swo­ich wiel­kich sa­mo­cho­dach te­re­no­wych.

Mamy sie­dzące przed bla­sza­nymi ścia­nami ba­rów.

Brą­zowe zęby pięk­nych na­sto­let­nich dziew­cząt.

Wie­czo­rem wy­łą­czają prąd. Sie­dzimy w ciem­nym domu, zdani na świa­tło la­ta­rek. Jemy przy­go­to­wany przez Flo­teę gu­lasz z mięsa, które ku­pi­li­śmy w przy­droż­nej budce. Gu­lasz jest pyszny. W mrocz­nej kuchni gra ra­dio na ba­te­rie, Flo­tea przy­śpie­wuje do taktu. Olli otwiera piwo Se­ren­geti z lam­par­tem na ety­kietce. Mi­chell kręci się obok, ja ro­bię no­tatki w ta­kim tem­pie, że pa­ruje mi dłu­go­pis, wpi­suję słowa klu­czowe, ta­kie jak „ko­zia nóżka na wy­nos”. Cu­downa, przy­tulna at­mos­fera – czego, do cho­lery, się ba­łam?

A, no prze­cież: ma­la­rii. Gdy tylko za­pada zmierzch, w domu po­ja­wiają się ko­mary i po­mimo wszel­kich le­ków an­ty­ma­la­rycz­nych do­pa­dają mnie my­śli o wszyst­kich okrop­no­ściach, które owady przy­wle­kają ze sobą. Hi­ste­rycz­nie ska­nuję ko­mary wzro­kiem, bo za­zwy­czaj sta­no­wię dla nich naj­więk­szy przy­smak i z pew­no­ścią rzucą się na mnie rów­nież tu­taj. Kiedy więc punk­tu­al­nie o go­dzi­nie szó­stej robi się ciemno, je­stem, zgod­nie z za­le­ce­niem prze­wod­nika, po­owi­jana w białe ubra­nia z dłu­gimi rę­ka­wami i no­gaw­kami, za­ło­ży­łam też białe pod­ko­la­nówki uci­skowe uży­wane w sa­mo­lo­cie, cho­ciaż po ple­cach spływa mi pot, a w ra­mach wie­czor­nych per­fum spry­ska­łam się of­fem. Olli jest w szor­tach, jak zwy­kle, i mam na­dzieję, że nie zwróci więk­szej uwagi na mój eks­cen­tryczny strój.

Gdy idę spać, do­strze­gam, że je­den ko­mar prze­do­stał się przez mo­ski­tierę do mo­jego łóżka. Ab­so­lut­nie nie będę mo­gła za­snąć, za­nim nie zdo­łam go od­na­leźć i uśmier­cić. Wcale nie po­ma­gają mi słowa Ol­lego, ja­koby ko­mary prze­no­szące ma­la­rię wy­glą­dały zu­peł­nie ina­czej niż zwy­kłe – ich uką­sze­nia są po­dobno cał­ko­wi­cie od­mienne – ale skąd, do cho­lery, mam wie­dzieć ja­kie, zresztą wtedy już tak czy ina­czej bę­dzie za późno. Świe­cąc so­bie czo­łówką, prze­ko­puję wszystko we­wnątrz mo­ski­tiery, war­stewka potu po­krywa już całe moje ciało, ale żądny krwi by­dlak za nic nie chce się po­ka­zać. Wresz­cie nie mam siły dłu­żej czaić się na teo­re­tycz­nego ko­mara. Śpię jak su­seł.

[PI­SZE KA­REN]

20.01.1914. Moja je­dyna Ma­teńko. – – Te­raz jed­nak wy­sy­łam ten list przez run­nera[1], mu­si­cie więc przy­jąć go ta­kim, jaki jest – – żeby po­jąć to moje wiel­kie nowe ży­cie – – Leżę w łóżku, nie z po­wodu cho­roby, lecz noc­nego po­lo­wa­nia, w ma­leń­kim domku z drew­nia­nych bali – – oto­czo­nym naj­wspa­nial­szą, naj­cu­dow­niej­szą przy­rodą, jaką można so­bie wy­obra­zić: po­tężne nie­bie­skie góry w od­dali, a przed nimi roz­le­gła, po­ro­śnięta trawą rów­nina, pełna zebr i ga­zeli; no­cami ni­czym wy­strzał w ciem­no­ści do­cho­dzi mnie ryk lwów. – – Wcale nie jest za go­rąco, po­wie­trze ta­kie czy­ste i wspa­niałe, czło­wiek czuje się lekki, swo­bodny i ra­do­sny.

1.04.1914. Ko­chana Cio­ciu Bess. – – Przy­glą­da­jąc się tu­taj roz­ma­itym ra­som, do­cho­dzę do wnio­sku, że prze­waga na­szej bia­łej rasy jest ilu­zo­ryczna. – – Gdy po­my­ślę o tym, że mamy tu na far­mie 1200 mło­dych męż­czyzn, któ­rzy miesz­kają po 10 albo 12 w nędz­nych chat­kach z trawy, a ni­gdy nie wi­dzia­łam roz­gnie­wa­nej twa­rzy ani nie sły­sza­łam wy­zwi­ska, że wszystko za­wsze od­bywa się z pie­śnią na ustach i uśmie­chem... – – Nie­mal co­dzien­nie jeż­dżę konno po re­zer­wa­cie Ma­sa­jów i czę­sto pró­buję roz­ma­wiać z tymi wy­so­kimi, pięk­nymi wo­jow­ni­kami.

14.07.1914. Moja je­dyna, uko­chana Matko. – – Na­prawdę wspa­niale spę­dzi­li­śmy czas, ni­gdy w ży­ciu nie ba­wi­łam się le­piej. – – To było rze­czy­wi­ście nie­zwy­kle udane sa­fari – – za­strze­li­łam 1 du­żego lwa i 1 du­żego lam­parta. Bror na­uczył mnie strze­lać i twier­dzi, że do­brze so­bie ra­dzę...

3.12.1914. Ko­chana [Matko] – – Je­stem bar­dzo za­jęta przy­ucza­niem nic nie­umie­ją­cego ku­cha­rza. A po­nie­waż sama prze­cież nic nie umiem i w do­datku na­uka od­bywa się w su­ahili, nie jest to ła­twe – – Mój ku­charz i ja przy­rzą­dzamy te­raz do­sko­nałe cia­sto fran­cu­skie pod róż­nymi po­sta­ciami, cia­steczka z kre­mem ja­jecz­nym, bezy, na­le­śniki, roz­ma­ite su­flety, torty, rożki, szar­lotki, bu­dyń cze­ko­la­dowy, pty­sie – po­nadto on świet­nie go­tuje wszel­kie ro­dzaje zup, pie­cze smaczny chleb i sko­nes[2].

Gdy w stycz­niu 1914 roku Ka­ren do­tarła do swo­jego no­wego domu, ma­łego bun­ga­lowu z ce­gły, po­ło­żo­nego ja­kieś dwa­dzie­ścia ki­lo­me­trów od Na­irobi, cze­kali na nią jej wszy­scy afry­kań­scy pra­cow­nicy: ty­siąc dwie­ście osób. W od­dali wzno­siły się góry Ngong ni­czym nie­bie­skie wierz­chołki fal, a zie­mie wo­kół nich na­le­żały do Swedo-Afri­can Cof­fee Com­pany – w su­mie 1800 hek­ta­rów. Na pierw­szym zdję­ciu, które wy­słała do Eu­ropy, Ka­ren stoi na we­ran­dzie swo­jego domu cała w bieli: ma na so­bie długą białą spód­nicę, białą bluzkę, białe buty na ob­ca­sie, dłu­gie białe skar­petki i ka­pe­lusz z ron­dem. Na tej fo­to­gra­fii tylko ona się uśmie­cha, po­zo­stała ósemka afry­kań­skiej służby pa­trzy w obiek­tyw z po­waż­nymi mi­nami.

Ka­ren zda­wało się, że „prze­nio­sła się do kra­iny spo­koju”. W tam­tych cza­sach Na­irobi było pry­mi­tyw­nym, sza­rym i pod­upa­da­ją­cym mia­stecz­kiem, lśnią­cym bla­chą jak puszka sar­deli, ale ob­szar pła­sko­wyżu wy­glą­dał jak raj. Kra­jo­braz su­rowy, po­ła­cie su­chej żółci na rów­ni­nie oraz fa­lu­jące wzgó­rza upstrzone ciem­no­zie­lo­nymi plan­ta­cjami kawy. Na ca­łym ob­sza­rze wręcz ro­iło się od po­tęż­nej ilo­ści zwie­rząt: w gór­skich je­zio­rach za­kła­dały gniazda fla­mingi, po wzgó­rzach wę­dro­wały ba­woły, no­so­rożce i elandy, w la­sach miesz­kały sło­nie, ży­rafy i małpy, a na sa­wan­nach – stada zebr, an­ty­lop gnu, ga­zeli i wiel­kich ko­tów. Ow­szem, raj. Rów­nież po­wie­trze pła­sko­wyżu było tak czy­ste i kla­rowne, że o bia­łych ma­wiano, iż wpa­dali tam w stany nie­mal eu­fo­ryczne i tra­cili po­czy­tal­ność – emi­granci wcho­dzili w na­miętne związki tak swo­bod­nie, że w ba­rach pa­row­ców ko­biety py­tano, czy są za­mężne, czy miesz­kają w Ke­nii.

Kiedy Ka­ren i Bror od­by­wali swój skromny mie­siąc mio­dowy w pry­mi­tyw­nej cha­cie z bali na sa­wan­nie (dzi­czy­zny mieli pod do­stat­kiem, lwy ry­czały ca­łymi no­cami, do­skwie­rały im tylko muszki i pchły), Ka­ren była już zda­nia, że jej nowe ży­cie jest wspa­niałe. „Je­stem tu, gdzie po­win­nam być” – pi­sała. Tu rze­czy­wi­ście miała ten ko­smos, wol­ność i pa­sję, o któ­rych w Da­nii mo­gła tylko ma­rzyć.

Ale w lu­tym, mie­siąc po przy­by­ciu, Ka­ren za­cho­ro­wała na ma­la­rię i ty­go­dniami le­żała w łóżku, osła­biona i nie­szczę­śliwa. Bror wy­jeż­dżał na po­lo­wa­nia lub do klubu Mu­tha­iga w Na­irobi – który upodo­bali so­bie osad­nicy – gdzie „za­ła­twiał in­te­resy”, a Ka­ren pi­sała do domu, że „Tro­chę to mo­no­tonne, po­nie­waż Bror oczy­wi­ście wiele wy­jeż­dża”. W rze­czy­wi­sto­ści prze­cho­ro­wała całą wio­snę. Gdy tylko po­czuła się odro­binę le­piej, za­pla­no­wała grun­towny re­mont domu (bu­dy­nek był źle zbu­do­wany i na­wet ga­nek wy­cho­dził nie­prak­tycz­nie na stronę słońca), wy­jeż­dżała na konne wy­prawy, uczest­ni­czyła w sa­dze­niu krze­wów ka­wo­wych (mi­nie od trzech do pię­ciu lat, nim za­czną wy­da­wać plony) oraz uczyła swo­jego so­ma­lij­skiego ku­cha­rza przy­rzą­dza­nia po­traw. Po­pro­siła matkę, by prze­słała jej z Da­nii książkę ku­char­ską z roku 1830, bo taka mniej wię­cej od­po­wia­dała za­so­bom jej obec­nej kuchni.

Gdy le­karz w ra­mach ku­ra­cji za­le­cił Ka­ren zmianę po­wie­trza, udała się z Bro­rem na trwa­jące mie­siąc po­lo­wa­nie do re­zer­watu Ma­sa­jów. Za­brali ze sobą wozy za­przę­żone w trzy muły oraz dzie­wię­ciu słu­żą­cych: po­ru­sza­nie się z tak małą świtą prze­bie­gało spraw­niej. Sa­fari oka­zało się nie­za­po­mnia­nym prze­ży­ciem. Ka­ren ni­gdy wcze­śniej nie spała w na­mio­cie, nie sie­działa w bo­mie, czyli ogro­dze­niu z kol­cza­stych ga­łęzi, nie miała w ręce ka­ra­binu ani tym bar­dziej nie ce­lo­wała do zwie­rzyny. Bror na­uczył ją strze­lać, na ko­la­cje zja­dali upo­lo­wane przez sie­bie an­ty­lopy – i Ka­ren opa­no­wało coś w ro­dzaju go­rączki my­śliw­skiej. Pod­czas po­dróży za­strze­lili sześć du­żych lwów, cztery lam­party, ge­parda oraz po­tężne ilo­ści elan­dów, im­pali, gnu, dik­di­ków, zebr, dzi­ków, sza­kali i ma­ra­bu­tów afry­kań­skich. Po­zo­wali ze swo­imi zdo­by­czami na dzie­siąt­kach zdjęć, a klu­czo­wym mo­men­tem sa­fari oka­zało się dla Ka­ren pierw­sze spo­tka­nie lwa i moż­li­wość uj­rze­nia, jak w oczach tego ma­je­sta­tycz­nego zwie­rzę­cia ga­śnie ży­cie.

Gdy wró­cili do domu, roz­po­częła się pierw­sza wojna świa­towa. Bror po­je­chał na ro­we­rze do Na­irobi, by za­cią­gnąć się do woj­ska, a Ka­ren dla bez­pie­czeń­stwa prze­nio­sła się na sta­cję gór­ską w Ki­jabe i przez ja­kiś czas eskor­to­wała przez re­zer­wat Ma­sa­jów wozy z za­opa­trze­niem. Po­tem wró­ciła do Ngong, by za­jąć się plan­ta­cją.

Pod ko­niec roku na­dal była chora. Oka­zało się, że to nie ma­la­ria. Bror za­ra­ził ją sy­fi­li­sem.

[PI­SZE KA­REN]

Pa­ryż, 28.05.1915. Ni­czym się nie prze­ra­żaj. Wszystko w po­rządku.

Moja je­dyna, ko­chana Ma­teńko. – – je­stem te­raz w Pa­ryżu w dro­dze do Lon­dynu, gdzie mam się spo­tkać ze spe­cja­li­stą od cho­rób tro­pi­kal­nych. Znów mia­no­wi­cie bar­dzo źle się po­czu­łam i dok­tor w Na­irobi oświad­czył, że po­win­nam wy­je­chać do domu dla change of air. – – Zdaje się, że obec­nie w Lon­dy­nie apli­kują in­jec­tions[3]na ma­la­rię, które mają cał­ko­wi­cie z niej wy­le­czyć...

Ka­ren okła­mała matkę. Sy­fi­lis zdia­gno­zo­wano u niej na po­czątku roku, a le­karz z Na­irobi uznał, że jest rów­nie ostry jak u ma­ry­na­rza. Bror naj­wy­raź­niej nie ża­ło­wał so­bie w Na­irobi cie­le­snych uciech, a gdy sprawa wy­szła na jaw, Ka­ren omal nie stra­ciła ży­cia, po tym jak w roz­pa­czy za­żyła zbyt dużo ta­ble­tek na­sen­nych. „W ta­kiej sy­tu­acji można zro­bić tylko dwie rze­czy – uznała póź­niej – albo ją za­ak­cep­to­wać, albo za­bić czło­wieka”. Wy­brała to pierw­sze.

To­też wio­sną 1915 roku udała się do Pa­ryża, by wy­le­czyć cho­robę. Zda­niem le­ka­rzy po­trze­bo­wała dłu­go­trwa­łej i bo­le­snej ku­ra­cji rtę­cią i ar­sze­ni­kiem, a sta­łej po­prawy i tak nie można było za­gwa­ran­to­wać. Z po­wodu wojny Ka­ren nie mo­gła po­zo­stać sama w Pa­ryżu, wy­je­chała więc do Da­nii, gdzie dys­kret­nie spę­dziła w szpi­talu trzy mie­siące na zwy­kłym od­dziale. „Skoro znio­słam na­wet to, je­stem jesz­cze bli­żej do­świad­cza­nia na­prawdę wiel­kich rze­czy” – pi­sała póź­niej.

Do mo­jej li­sty do­daję ko­lejne do­wody god­nej na­śla­do­wa­nia od­wagi Ka­ren:

Za­cho­ro­wać na ma­la­rię i sy­fi­lis w Afryce, sto lat temu.

Po­dró­żo­wać sa­mot­nie do tar­ga­nej pierw­szą wojną świa­tową Eu­ropy, aby pod­jąć le­cze­nie.

Przyj­mo­wać w ra­mach le­kar­stwa rtęć i ar­sze­nik. Prze­trwać stan za­tru­cia, które spo­wo­dują.

Za­ak­cep­to­wać sy­tu­ację.

A po­tem wró­cić.

[PI­SZE KA­REN]

24.03.1917. Droga, ko­chana Matko. To mój pierw­szy list z Fry­den­lund, gdzie się już spro­wa­dzi­li­śmy, i ogrom­nie się cie­szę, że tu je­stem – cho­ciaż tak na­prawdę miesz­kam na ra­zie w nie­wy­obra­żal­nym cha­osie. Ro­bot­nicy przez dwa mie­siące, od­kąd wy­da­łam im po­le­ce­nia, nic nie zro­bili – – lecz przez to nie jest tu wcale mniej przy­jem­nie.

27.03.1918. [Ko­chana Eo] – – Pa­nuje tu, nie­stety, obec­nie su­sza, prze­kra­cza­jąca wszel­kie moż­liwe u nas wy­obra­że­nie. Je­śli utrzyma się jesz­cze dłu­żej, cały kraj zgi­nie – – Od­czu­wamy te same braki – – mleko, śmie­tana, wa­rzywa, jajka – – Wszyst­kie ro­śliny więdną, rów­niny płoną co dnia, wszę­dzie cią­gną się czarne i zwę­glone po­ła­cie ziemi, a po dro­dze do Na­irobi, już przy sa­mym mie­ście wi­dać straszną, jakby ogni­stą łunę – to pył unosi się we dnie i w nocy, a w tych gę­stych żół­tych chmu­rach – przy wie­trze od strony dziel­nicy so­ma­lij­skiej i ba­zaru – od­nosi się wra­że­nie, że wkoło wi­rują ocho­czo bak­cyle dżumy i cho­lery. Na­stała rów­nież nie­spot­kana do­tąd śmier­tel­ność wśród ma­łych bia­łych dzieci w Na­irobi, a do­ro­słym ów nie­usta­jący, roz­pa­lony, su­chy wiatr działa na nerwy...

Gdy po trwa­ją­cej pół­tora roku po­dróży po Eu­ro­pie Ka­ren w stycz­niu 1917 wró­ciła do Afryki, plan­ta­cja kawy po­winna była wy­dać pierw­sze plony, ale nie­ty­powe dla pory roku ob­fite desz­cze i na­stę­pu­jąca póź­niej su­sza do­pro­wa­dziły do tego, że plo­nów wła­ści­wie nie było. Spółka, która no­siła te­raz na­zwę The Ka­ren Cof­fee Com­pany – fi­nan­so­wał ją wuj Ka­ren ze strony matki, Aage We­sten­holz – przy­no­siła straty. Ka­ren i Bror zna­leźli się w po­waż­nych ta­ra­pa­tach fi­nan­so­wych, Ka­ren na­pi­sała więc do ro­dziny w Da­nii z prośbą o pod­wyżkę, bo ży­cie było tak dro­gie, że wszyst­kie pie­nią­dze na­tych­miast się roz­cho­dziły, a „przez cały czas mu­simy też przyj­mo­wać go­ści”. Rów­nież na­stępny rok pod wzglę­dem plo­nów miał oka­zać się ka­ta­stro­falny: su­sza trwała, Afry­kań­czy­ków nę­kał głód, po klę­sce głodu na­stą­piły dżuma, hisz­panka i ospa, po­tem po­dej­rza­nie mroźna i wil­gotna su­sza, na far­mie bra­ko­wało wszyst­kiego, a plan­ta­cja nie przy­nio­sła ani gro­sza. A w grę nie wcho­dził ża­den stan wy­jąt­kowy. Ka­ren jesz­cze o tym nie wie­działa, ale wła­śnie wtedy za­częły się jej ma­jące trwać bez końca pro­blemy fi­nan­sowe; za pierw­szym li­stem z roz­pacz­li­wymi proś­bami o do­fi­nan­so­wa­nie ru­szyła po­wódź ko­lej­nych i Ka­ren bę­dzie wy­sy­łać je do Da­nii przez cały czas spę­dzony w Afryce, aż do roku 1931 i osta­tecz­nego ban­kruc­twa. Plan­ta­cja kawy ni­gdy nie za­cznie przy­no­sić przy­zwo­itych plo­nów, bo zo­stała za­ło­żona w sta­now­czo zbyt zim­nym i su­chym kli­ma­cie.

Ka­ren i Bror prze­pro­wa­dzili się jed­nak do no­wego, więk­szego domu, który otrzy­mał na­zwę Mbo­gani – i tam Ka­ren za­ło­żyła swoją „oazę cy­wi­li­za­cji”, o któ­rej ma­rzyła już, gdy wy­jeż­dżała z Da­nii. Nie była to oczy­wi­ście ide­alna oaza, ale sce­ne­ria nie bu­dziła za­strze­żeń: sofy z mo­ty­wem kwia­tów, to­a­letki w stylu gu­sta­wiań­skim, ko­ron­kowe aba­żury do lamp, krysz­ta­łowe ka­rafki... Poza tym jed­nak ży­cie wy­glą­dało zda­niem Ka­ren tak jak w osiem­na­sto­wiecz­nej Da­nii: pod­czas desz­czów drogi do Na­irobi były nie­prze­jezdne, je­dze­nie zdo­by­wało się po­przez po­lo­wa­nia, atrak­cje na­le­żało so­bie za­im­pro­wi­zo­wać sa­memu, a do­bre książki i in­te­re­su­jący roz­mówcy byli na wagę złota.

W roku 1917 Ka­ren na­uczyła się pro­wa­dzić sa­mo­chód i póź­niej po­le­cała tę umie­jęt­ność wszyst­kim ko­bie­tom. Go­rącz­kowo pra­gnęła ksią­żek, bra­ko­wało jej mu­zyki i sztuki i bała się, że z ich braku prze­isto­czy się w idiotkę. Ma­rzyła o ma­lo­wa­niu i stu­dio­wa­niu sztuki, co ja­kiś czas sama ma­lo­wała su­che ko­lory pła­sko­wyżu i jego przej­rzy­ste świa­tło lub por­trety Afry­kań­czy­ków (twier­dziła, że miej­scowi są bez­na­dziej­nymi mo­de­lami, a raz, w cza­sie ma­lo­wa­nia mło­dego Ki­ku­jusa, była zmu­szona gro­zić mu przez całą se­sję re­wol­we­rem, aby zdo­łał usie­dzieć bez ru­chu). Kiedy Bror wy­jeż­dżał na dłuż­szy okres (co zda­rzało się czę­sto), Ka­ren czuła się sa­motna, cier­piała na de­pre­sję i tę­sk­niła do domu – zda­rzało jej się przez ty­dzień le­żeć w łóżku, lecz w li­stach okła­my­wała matkę i prze­ko­ny­wała ra­do­śnie, jak to do­stała lek­kiego udaru sło­necz­nego. Pi­sała rów­nież, że na­dal nie stra­ciła na­dziei na uro­dze­nie dziecka, prze­ciw­nie, była pewna, że kie­dyś to jesz­cze na­stąpi. Pew­nego dnia Ka­ren otrzy­mała od swo­jego są­siada Sjögrena broń i roz­pa­liło ją pra­gnie­nie ko­lej­nej wy­prawy na po­lo­wa­nie – z braku lep­szych moż­li­wo­ści ce­lo­wała w go­łę­bie przed do­mem („wczo­raj po po­łu­dniu upo­lo­wa­łam dwa­dzie­ścia je­den”). In­nego dnia Bror za­strze­lił pię­cio­me­tro­wego py­tona, a Ka­ren pla­no­wała, że wy­śle skórę węża do pa­ry­skiego Hel­l­stern i za­mówi z niej buty. Spę­dzała czas z So­ma­lij­czy­kami i pi­sała do domu, że wszy­scy jej naj­lepsi przy­ja­ciele są ma­ho­me­ta­nami, a Fa­rah, jej so­ma­lij­ski słu­żący i prawa ręka, to „praw­dziwy anioł”, tak bar­dzo mą­dry i tak­towny. (Ka­ren istot­nie prze­czy­tała na te­mat tej fa­scy­nu­ją­cej wiary tyle, że Bror „od­mó­wił słu­cha­nia cze­go­kol­wiek o Ma­ho­me­cie po­mię­dzy dwu­na­stą a czwartą”). Z in­nymi osad­ni­kami Ka­ren nie do­ga­dy­wała się naj­le­piej, draż­niło ją ich za­du­fa­nie i lek­ce­wa­żąca po­stawa wo­bec Afry­kań­czy­ków. Z ko­lei z „czar­nymi braćmi” czuła po­kre­wień­stwo dusz, a z bie­giem lat sta­wali się oni dla niej co­raz waż­niejsi. Za­częła pla­no­wać za­ło­że­nie szkoły dla dzieci miesz­ka­ją­cych na far­mie.

Co nie­dzielę Ka­ren za­sia­dała do ma­szyny do pi­sa­nia i wy­stu­ki­wała długi list do matki lub brata Tho­masa, albo swych sióstr bądź też do ciotki Bess, która otrzy­my­wała dłu­gie dy­wa­ga­cje na te­mat pa­lą­cych kwe­stii mał­żeń­stwa, oby­czaj­no­ści, an­ty­kon­cep­cji i ru­chu ko­biet. („Ko­chana cio­ciu Bess – na­pi­sała pew­nego razu Ka­ren. – Prze­raża mnie Twój po­mysł wy­da­nia mo­ich li­stów; gdy­bym wie­działa, że tak się sta­nie, przy­pusz­czam, że w ogóle nie mo­gła­bym pi­sać”).

A gdy po dwóch la­tach su­szy i do­kucz­li­wych cier­pień na­stał wresz­cie deszcz, Ka­ren na­pi­sała: „To cu­downe miej­sce, raj na ziemi – – mam wra­że­nie, że w przy­szło­ści, bez względu na to, w ja­kim miej­scu na świe­cie się znajdę, będę się za­sta­na­wiać, czy w Ngong pada deszcz”.

Słow­nik Afryki

ASANTE SANA. Dzię­kuję.

KA­RIBU. Za­pra­szam, pro­szę.

MAJI. Woda.

NDIZI. Ba­nan.

NY­AMA. Mięso.

SA­MA­HANI. Prze­pra­szam.

USIKU MEWMA. Do­bra­noc.

NA WEWE PIA. Dzię­kuję, na­wza­jem.

PE­ACE­FUL LIFE

Za­mie­rza­łam wy­py­tać Flo­teę o wszystko, co zwią­zane z ko­bie­cym ży­ciem, o jej ma­rze­nia i ko­biece wzory do na­śla­do­wa­nia, ale oka­zuje się, że to nie ta­kie ła­twe. Przede wszyst­kim – pro­blem ję­zy­kowy: nie je­stem w sta­nie zro­zu­mieć wszyst­kiego, co Flo­tea mówi po an­giel­sku z su­ahi­lij­skim ak­cen­tem – ale też naj­wy­raź­niej nie po­tra­fię za­da­wać od­po­wied­nich py­tań. Mój punkt wi­dze­nia wy­daje się na­gle zu­peł­nie nie­istotny (nikt tu­taj w ogóle nie sły­szał o kimś ta­kim jak Ka­ren Bli­xen), a moje pro­blemy – pro­ble­mami ko­goś z do­słow­nie pierw­szego świata. Wstyd mi na samą myśl o tym, w jaką pa­nikę wpa­dłam, kiedy Olli, za­py­tany, co mo­gła­bym im przy­wieźć, rzu­cił, że Flo­teę ucie­szy­łyby ja­kieś per­fumy. „Ja­kieś per­fumy!” Od­po­wie­dzia­łam, że ni­gdy nie mo­gła­bym ku­pić per­fum in­nej ko­bie­cie, to wy­bór tak in­tymny i tak bar­dzo wy­ra­ża­jący ko­biecą toż­sa­mość, że dla sa­mej sie­bie szu­ka­łam od­po­wied­niego za­pa­chu przez ostat­nie dzie­sięć lat – bez­sku­tecz­nie. Śmie­chu warte. Nie wiem, czy Flo­tei spodo­bał się za­pach, który osta­tecz­nie dla niej wy­bra­łam, ale przy­pusz­czam, że je­śli ktoś do­sta­nie tu do rąk fla­ko­nik o war­to­ści po­dwój­nej mie­sięcz­nej wy­płaty, to istotą sprawy nie jest to, na ile za­pach wy­raża czy­ją­kol­wiek toż­sa­mość.

Co nieco udaje mi się jed­nak wy­ło­wić z jej słów, na przy­kład tyle, że Flo­tea chcia­łaby ro­bić w ży­ciu coś wię­cej, niż być mamą. Tyle że tu­taj ko­bie­tom trudno zdo­być po­rządne miej­sce pracy ina­czej niż dzięki kon­tak­tom lub przez łóżko – pew­nego razu ubie­gała się o pracę biu­rową w du­żej mię­dzy­na­ro­do­wej or­ga­ni­za­cji, ale sprawę na­le­żało naj­pierw prze­dys­ku­to­wać z dy­rek­to­rem pod­czas „ko­la­cji”. Po­dobno wiele ko­biet ma­rzy o za­ło­że­niu pry­wat­nego biz­nesu, rów­nież Flo­tea chcia­łaby mieć wła­sny sklep z odzieżą dla dzieci. Czę­sto jed­nak ko­biety mu­szą zo­stać ko­chan­kami szefa, aby miały czym na­kar­mić swoje po­tom­stwo. Py­tam o za­mąż­pój­ście, o związki mię­dzy ko­bie­tami i męż­czy­znami (po­noć wcze­śniej mę­żo­wie trak­to­wali swoje żony bar­dzo źle), o wie­lo­żeń­stwo (przy­kła­dowo męż­czyźni z ple­mie­nia Aru­szy mają tra­dy­cyj­nie po trzy żony i zwy­kle wszyst­kie miesz­kają w tym sa­mym kom­plek­sie) oraz o sta­ty­styki do­ty­czące roz­wo­dów. Flo­tea jest zda­nia, że skoro już się zde­cy­do­wało na mał­żeń­stwo, roz­wód nie wcho­dzi w grę, na­wet je­śli jedna ze stron za­ko­cha­łaby się w kimś in­nym. Inna rzecz, że Flo­tea zdaje się w ogóle nie uwa­żać za­ko­cha­nia za coś szcze­gól­nie w ży­ciu waż­nego – waż­niej­sze są dla niej pe­ace­ful life, wła­sne pie­nią­dze i wol­ność.

MZUNGU

Idziemy z Flo­teą po za­kupy spo­żyw­cze do miej­sco­wej ko­biety, która roz­ło­żyła przed swoim do­mem owoce i wa­rzywa na sprze­daż. Dzieci wpa­trują się we mnie cie­ka­wie, a po­tem ma­chają na po­że­gna­nie: bye bye, mzungu, biała twarz. Wkrótce do tego przy­wyknę: ile­kroć je­dziemy gdzieś z Ol­lim, każdy prze­cho­dzień po­ka­zuje na mnie pal­cem albo krzy­czy: mzungu, mzungu, jakby w grę wcho­dziło nie­bez­pie­czeń­stwo, o któ­rym na­leży wszyst­kich za­wia­do­mić, i nie za­wsze po­tra­fię oce­nić, czy okrzyki wy­ni­kają z do­bro­dusz­nej cie­ka­wo­ści, czy też są w ja­kiś spo­sób wro­gie. Olli jest na­zy­wany w wio­sce także „Papa Mi­chell”, z ko­lei Flo­tea to „Mama Mi­chell”, po­nie­waż do do­brego tonu na­leży na­zy­wa­nie imie­niem naj­star­szego dziecka tych, któ­rych los ob­da­rzył po­tom­stwem.

Sama Mi­chell za­częła już się otrzą­sać z szoku spod znaku mzungu. Kiedy przy­je­cha­łam, osłu­piała dziew­czynka cho­dziła przy­kle­jona do ścian i nie od­zy­wała się ani sło­wem, te­raz jed­nak udało nam się za­ko­le­go­wać dzięki książce o Mu­min­kach, którą jej przy­wio­złam. Łą­czy nas także iden­tyczna dieta: po sa­dzo­nych jaj­kach i kieł­ba­sie zja­dam na śnia­da­nie jesz­cze mi­seczkę ka­szy Mi­chell, którą Flo­tea go­tuje każ­dego po­ranka.

KANGA

Flo­tea ob­da­ro­wuje mnie piękną kangą w po­ma­rań­czowe kwiaty na nie­bie­skim tle. To dwa pro­sto­kątne ka­wałki ba­wełny: jed­nego używa się jako spód­nicy, a drugi można za­wią­zać na górną część tu­ło­wia, tyle że w co­dzien­nym użyt­ko­wa­niu to nie­prak­tyczne. Mama Ju­nis czę­sto nosi do spód­nicy z kangi bluzkę z krót­kim rę­ka­wem, Flo­tea – swe­ter, skoro jest tak zimno, za­le­d­wie dwa­dzie­ścia stopni. Na kan­dze za­wsze jest ja­kiś na­pis, na przy­kład przy­sło­wie, któ­rym można wy­ra­zić swój na­strój da­nego dnia albo prze­ka­zać wia­do­mość są­sia­dom lub mę­żowi. Na mo­jej jest na­pi­sane: mungu ham­tupi mja wake, bło­go­sła­wień­stwo boże. Przy­da­łaby mi się też taka z na­pi­sem: Nie dla ko­ma­rów. Albo: Chcę zo­ba­czyć lwy. Albo: Ko­bieta po czter­dzie­stce po­szu­kuje sensu ży­cia.

ŁAŃ­CUCH CHŁOD­NI­CZY

Pod­czas po­dróży do sklepu mi­jamy przy­drożną cha­tynkę rzeź­nicką z tłu­stymi pła­tami mięsa i Flo­tea po­ka­zuje mi, że tam się za­opa­truje – na szczę­ście już to wie­dzia­łam. Pró­buję wy­ja­śnić, że w Fin­lan­dii nie ma cze­goś po­dob­nego, mięso prze­cho­wuje się w la­dach chłod­ni­czych i sprze­daje ste­ryl­nie za­pa­ko­wane. Pró­buję so­bie przy­po­mnieć, jak jest po an­giel­sku „łań­cuch chłod­ni­czy”.

Póź­niej sły­szę od Ol­lego, że je­dze­nie za­bie­rane na sa­fari pod na­mio­tami jest prze­wo­żone sa­mo­cho­dem przez wiele dni bez żad­nych lo­dó­wek tu­ry­stycz­nych i nikt nie cho­ruje. Za­sta­na­wiam się, jak to w ogóle moż­liwe i czy łań­cuch chłod­ni­czy nie jest po pro­stu za­chod­nim wi­dzi­mi­się.

MTORI

Ubrana w kangę, do­trzy­muję Flo­tei to­wa­rzy­stwa w kuchni i przy­glą­dam się, jak przy­go­to­wuje na lunch mtori, tra­dy­cyjną po­trawę ple­mie­nia Chagga. W zu­pie jest mięso, ba­nany i mar­chew – i jest na­prawdę smaczna. Mtori to po­dobno tra­dy­cyjne da­nie tu­czące dla ko­biet w po­łogu, które po­maga po­bu­dzić lak­ta­cję. Gdy ko­bieta z Chagga uro­dzi dziecko, musi przez trzy mie­siące za­ja­dać się mtori w wiel­kich ilo­ściach. W tym okre­sie młoda matka w ogóle nie opusz­cza domu, a kiedy wresz­cie staje na progu, po­winna być po­tężna, bo je­śli nie okaże się do­sta­tecz­nie gruba, może wzbu­dzić po­dej­rze­nia, że mąż nie­wy­star­cza­jąco o nią za­dbał lub – to naj­więk­szy wstyd – że mąż nie ma pie­nię­dzy. Aby uczcić ten mo­ment, młoda mama za­pra­sza krewne i przy­ja­ciółki na uro­czy­stość zwaną mbesi, po­świę­coną nowo na­ro­dzo­nemu. Męż­czy­zna nie jest na im­pre­zie po­trzebny, ale to on ma za za­da­nie zor­ga­ni­zo­wać wiel­kie ilo­ści je­dze­nia i piwa, któ­rym stare ko­biety będą się ra­czyć flaszka po flaszce. Kiedy uro­dziła się Mi­chell, Olli zgod­nie z tra­dy­cją mu­siał za­bić wła­snymi rę­kami kozę. W pre­zen­cie dla mamy nie­mow­lę­cia przy­no­siło się kie­dyś mleko i olej z krowy, uży­wany do go­to­wa­nia, ale obec­nie je­dyny pre­zent to pie­nią­dze. Wrę­cza się je w bank­no­tach o ma­łych no­mi­na­łach, które każdy z go­ści wy­rzuca w po­wie­trze, aby cały dom był usłany pie­niędzmi.

Po­dobno wiele ko­biet pra­gnie mieć tylko jedno albo dwoje dzieci, ale biedni czę­sto mają ich sied­mioro lub ośmioro. Abor­cja jest nie­le­galna, a mimo to wciąż się ją wy­ko­nuje, po­ta­jem­nie, za po­mocą tra­dy­cyj­nych le­ków. Za­bieg jest bo­le­sny i może do­pro­wa­dzić do dłu­go­trwa­łej cho­roby, ale pra­wie wszyst­kie ko­biety go do­świad­czyły, sporo z nich – wie­lo­krot­nie.

KA­CHUM­BARI

Pew­nego dnia Flo­tea przy­go­to­wuje ka­chum­bari, pi­kantną sa­łatkę na oc­cie, skła­da­jącą się z ogórka, awo­kado, po­mi­dora, mar­chewki i pa­lą­cej pa­pryki piri-piri, a do tego po­daje wła­snej ro­boty frytki, czyli chips. Przy­po­mina mi się bez­względna za­sada, po­wta­rzana we wszyst­kich prze­wod­ni­kach, ja­kie mia­łam w rę­kach: aby w Afryce pod żad­nym po­zo­rem nie jeść świe­żych wa­rzyw ani sa­łaty – i jem. Ka­chum­bari jest nie­biań­ska i od­tąd to moje ulu­bione afry­kań­skie da­nie.

In­nym ra­zem Flo­tea go­tuje ugali, ka­szę ku­ku­ry­dzianą, która jest tak gę­sta, że można ją kroić no­żem, ale je się ją pal­cami – i mo­czy w mię­snym so­sie. Olli nie cierpi ugali, ale mnie sma­kuje. Przy­cho­dzi mi na myśl, że Flo­tea praw­do­po­dob­nie po­sta­no­wiła za­pew­nić mi wszyst­kie naj­waż­niej­sze tan­zań­skie do­świad­cze­nia ku­li­narne.

Pew­nego dnia po za­pad­nię­ciu zmroku wy­bie­ramy się po ko­zią nóżkę na wy­nos, która ma­rzyła mi się już od dawna. W budce na po­bo­czu drogi do Aru­szy wi­szą w rzę­dzie gril­lo­wane ko­zie nóżki, wy­bie­ramy jedną, ku­charz kroi ją na ka­wałki i pa­kuje wraz z so­sem chili i pie­czo­nym ba­na­nem. W domu po­że­ramy te przy­smaki, je­dząc wszystko pal­cami ze wspól­nego ta­le­rza.

WHAT­SAPP

Flo­tea i ja zo­sta­jemy także zna­jo­mymi na Fa­ce­bo­oku. Flo­tea nie może się na­dzi­wić, że nie mam What­sAppa, tak faj­nie by­łoby wy­sy­łać so­bie zdję­cia... Nie mam – w prze­ci­wień­stwie do Flo­tei nie po­sia­dam smart­fona – i ni­gdy na­wet nie sły­sza­łam o czymś po­dob­nym. Mó­wię, że w Fin­lan­dii nie ma żad­nych What­sAp­pów, to z pew­no­ścią ja­kieś afry­kań­skie zja­wi­sko.

Wy­py­tuję ją także o inne słówka w su­ahili i za­pi­suję naj­waż­niej­sze w no­tat­niku. Asante sana, dzię­kuję. Ka­ribu, wi­taj, pro­szę. Usiku mwema, do­bra­noc. Lala sa­lama, ład­nych snów.

Kiedy idę spać, za­uwa­żam, że Flo­tea przy­słała mi wia­do­mość na Fa­ce­bo­oku: Lala sa­lama, Mia.

MIEJ­SCY MA­SA­JO­WIE

Pew­nego dnia jemy z Ol­lim lunch w lo­kal­nej sto­łówce w Aru­szy. Przy sto­li­kach kręcą się ospale Ma­sa­jo­wie w shu­kach w czer­woną kratę i san­da­łach z opony sa­mo­cho­do­wej. Je­śli w mo­ich wy­obra­że­niach Ma­sa­jo­wie byli w ja­kimś sen­sie szla­chetni, piękni i od­ważni, tak jak opi­suje ich Ka­ren, to ci za­miesz­ku­jący Aru­szę wy­glą­dają zu­peł­nie ina­czej. Mają mętne spoj­rze­nie, ich san­dały są do­szczęt­nie zno­szone, a pu­chowe kurtki, za­rzu­cone na pe­le­ryny z czer­wo­nej kraty, ob­szar­pane i nie­chlujne. Przy­byli do mia­sta, by sprze­da­wać tu­ry­stom tu­tej­szy ka­mień szla­chetny, czyli tan­zan. To smutny wi­dok i za­sta­na­wiam się, czy taki sam los spo­tyka wszyst­kie ludy ko­czow­ni­cze wy­pę­dzone z ich tra­dy­cyj­nych ob­sza­rów za­miesz­ka­nia. Po­ły­kam szybko ry­żowy pi­law, ko­ści­sty ka­wa­łek mięsa zo­sta­wiam nie­tknięty i wstaję od pla­sti­ko­wego sto­lika.

SA­LON FRY­ZJER­SKI

Gdy przy­je­cha­łam, Flo­tea miała na gło­wie pełno ślicz­nych war­ko­czy­ków, ale pew­nego dnia wi­dzę na scho­dach Mamę Ju­nis roz­pla­ta­jącą jej włosy, po­nie­waż Flo­tea za­mie­rza się wy­brać do sa­lonu fry­zjer­skiego. Wy­ko­ny­wa­nie skom­pli­ko­wa­nych war­ko­czy­ko­wych fry­zur jest bar­dzo dro­gie, a wi­zyta w sa­lo­nie zaj­muje cały dzień. Wło­sów nie można po­tem myć sa­mo­dziel­nie, tylko przy­cho­dzi się na my­cie do fry­zjera. Tak samo jest z wy­pro­sto­wa­nymi wło­sami – je­śli się je umyje sa­memu, włosy skrę­cają się w sprę­żynki, a więc się psują. Do sa­lo­nów fry­zjer­skich cho­dzi się za­tem czę­sto i jest ich tu od­po­wied­nio dużo.

Wy­ru­szamy z domu pod wie­czór. Naj­pierw jed­nak Flo­tea zdej­muje do­mową kangę i prze­biera się w przy­le­ga­jące czarne dżinsy, ładną bluzkę i zie­lone ba­le­rinki, za­kłada złoty ze­ga­rek oraz kol­czyki, a po­tem spry­skuje się odro­binę per­fu­mami, które jej przy­wio­złam. Idziemy pie­szo aż do wio­ski Mo­shono, a po­tem drogą kra­jową w kie­runku Aru­szy. Cu­dow­nie się wę­druje czer­wo­nym piasz­czy­stym trak­tem w ła­god­nym wie­czor­nym słońcu, gdy wszystko wo­kół jest ską­pane w zie­leni. Dzieci w wieku szkol­nym ga­pią się na mnie, nie­które krzy­czą good mor­ning, choć mają na my­śli eve­ning. Z na­prze­ciwka nad­jeż­dżają szkolne au­to­busy i mo­to­ro­wery, idą krowy, kozy i kury.

Sa­lon fry­zjer­ski znaj­duje się przy dro­dze do Aru­szy. Prze­ska­ku­jemy przez prze­raź­li­wie ubło­cone po­dwó­rze na czy­sty ta­ras z bia­łych pły­tek, gdzie mu­simy zmie­nić buty na san­dały no­szone we­wnątrz. Ster­cząca w progu dziew­czyna wska­zuje mnie pal­cem, krzy­czy: mzungu, i umiera ze śmie­chu – przy­pusz­czam, że w tu­tej­szych sa­lo­nach fry­zjer­skich biali w ogóle się nie po­ja­wiają. W po­rów­na­niu z naj­bliż­szą oko­licą sa­lon jest ude­rza­jąco ele­gancki i sty­lowy, pod­łoga błysz­czy, a pra­cow­nice mają nie­wia­ry­god­nie dłu­gie pa­znok­cie u stóp po­ma­lo­wane na ja­skrawe ko­lory. Flo­tea po­ka­zuje na puszkę ze spe­cy­fi­kiem, któ­rego chce: Hair may­on­na­ise, best tre­at­ment for hair. Stoję w drzwiach i przy­glą­dam się prze­chod­niom. Na wprost znaj­duje się wul­kan Meru, te­raz ukryty za cienką wo­alką chmur. Drogą jadą żółte au­to­busy, idą dzieci w zie­lo­nych szkol­nych mun­dur­kach, ro­bot­nicy i liczne mama ob­ju­czone pa­kun­kami: nie­które niosą na gło­wach sze­ro­kie pla­sti­kowe ka­dzie, inne – po­tężne ki­ście ba­na­now­ców. Pró­buję sfo­to­gra­fo­wać uczniów, ale wszy­scy do­strze­gają z da­leka moją błysz­czącą białą twarz i ze śmie­chem po­ka­zują mnie pal­cami. Nie śmiem ro­bić zdjęć. Tu na­prawdę nie można się po­ja­wić w roli ob­ser­wu­ją­cego tu­ry­sty – sa­memu jest się tu­taj ska­za­nym na spoj­rze­nia in­nych.

Po­ma­rań­czo­wo­włosa fry­zjerka wy­plata ze sterty ob­cię­tych wło­sów cie­niu­teń­kie war­ko­czyki na sznurku, który przy­cze­piła do opar­cia fo­tela. Do sa­lonu wpada śmier­dzący al­ko­ho­lem młody męż­czy­zna, by na­ła­do­wać so­bie ko­mórkę, i za­lega na fo­telu fry­zjer­skim. Ma­gne­to­fon wy­grywa na cały re­gu­la­tor Dolly Par­ton, Ri­hannę i Tracy Chap­man. Włosy Flo­tei po­krywa war­stwa ma­jo­nezu, po­tem pro­stuje się je czymś w ro­dzaju pa­ru­ją­cej su­szarki. Jest wpół do szó­stej, za­raz za­pad­nie zmrok.

Gdy idziemy nie­pew­nie wy­bo­istą drogą do domu, pa­nują nie­prze­nik­nione ciem­no­ści. Pró­bu­jemy na­wi­go­wać, kie­ru­jąc się świa­tłami prze­jeż­dża­ją­cych sa­mo­cho­dów i mo­to­rów, ale raz omal nie wpa­dam na idącą z na­prze­ciwka krowę: jest czar­no­brą­zowa i nie oświe­tla jej ża­den re­flek­tor.

MR HAULI