J. S. Margot
Mazel tow
Jak zostałam korepetytorką w domu ortodoksyjnych Żydów
Przełożyła Małgorzata Diederen-Woźniak
Wszelkie powielanie lub wykorzystanie niniejszego pliku elektronicznego inne niż autoryzowane pobranie w zakresie własnego użytku stanowi naruszenie praw autorskich i podlega odpowiedzialności cywilnej oraz karnej.
Tytuł oryginału niderlandzkiego Mazzel tov: Mijn leven als werkstudente bij een orthodox-joodse familie
Projekt okładki Agnieszka Pasierska / Pracownia Papierówka
Projekt typograficzny Robert Oleś / d2d.pl
Fotografia na okładce © by Fabrik Studios / Getty Images
Copyright © 2017 by Margot Vanderstraeten
Originally published by Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam
J. S. Margot is the international pseudonym for Margot Vanderstraeten
Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Czarne, 2018
Copyright © for the Polish translation by Małgorzata Diederen-Woźniak, 2018
Redakcja Magdalena Petryńska
Konsultacja merytoryczna Agnieszka Podpora
Korekta Sylwia Paszyna / d2d.pl, Kamila Zimnicka / d2d.pl
Redakcja techniczna Robert Oleś / d2d.pl
Skład Małgorzata Poździk / d2d.pl
This book was published with the support of Flanders Literature (flandersliterature.be).
ISBN 978-83-8049-723-8
Część I
1987–1993
Rozdział 1
To musiał być początek miesiąca. Nowy rok akademicki jeszcze się nie rozpoczął, kiedy po egzaminie poprawkowym z gramatyki języka hiszpańskiego maszerowałam z ulgą przez korytarz gmachu uniwersyteckiego. Na ławkach pod ścianami siedziały gromadki studentów, rozmawiali i palili papierosy, a ja szłam prosto do stołówki. Ta wędrówka była o wiele ciekawsza od wielu wykładów. Na ścianach wisiały tablice z interesującymi ogłoszeniami: „Kto zamieni się ze mną gospodarzem mieszkania?”, „Czy ktoś wybiera się do Barcelony? Mam jedno miejsce, ale pod pewnymi warunkami. Zadzwoń do mnie” i „Darmowy śpiwór dla kogoś, kto zgodzi się spać w nim ze mną”.
Jeden róg był zarezerwowany na ogłoszenia o pracy, w ramach usług działu socjalnego uniwersytetu. Jeśli kogoś zainteresowała jakaś oferta w zamykanej plastikowej witrynie, musiał pójść z numerkiem danego ogłoszenia kawałek dalej, do działu socjalnego. Urzędniczka, marszcząc boleśnie czoło, udzielała wszelkich niezbędnych informacji. Sprowadzało się to do podania nazwiska, adresu i numeru telefonu pracodawcy. Pani wzdychała pod ciężarem nudnej pracy i życzyła sukcesu na rozmowie kwalifikacyjnej.
Tablica zapewniła mi w ostatnich dwóch latach kilka czasowych zleceń. Byłam pokojówką, hostessą markowego proszku do prania, asystentką headhuntera i strażniczką w muzeum.
Kiedy znalazłam ogłoszenie: „Poszukiwany/a student/tka do pomocy czwórce dzieci (w wieku od ośmiu do szesnastu lat) w odrabianiu lekcji i korepetycjach, codziennie”, natychmiast zapisałam numer na dłoni. Godzinę później pracownica udzieliła mi informacji na temat rodziny, którą będę nazywała tutaj Schneider. W rzeczywistości nazywają się inaczej, ale ich nazwisko brzmi trochę z niemiecka.
Pani z działu socjalnego wiedziała, że Schneiderowie są Żydami, nie powinno to jednak stanowić problemu, a jeśliby się pojawił, miałam się zwrócić do niej ponownie, żebyśmy się razem zastanowiły nad rozwiązaniem, chociaż nie mogła mi obiecać, że się uda, bo z tymi ludźmi nigdy nic nie wiadomo. To akurat wiedziała, podobnie jak to, że Schneiderowie płacili sześćdziesiąt franków za godzinę, stawka nieduża, ale też niemała. Żydzi, poinformowała mnie jeszcze, są w sprawach pieniędzy trochę podobni do Holendrów. Kiedy spojrzałam na nią zdziwiona, popatrzyła na mnie z zaskoczeniem.
– A dlaczego tylu Holendrów studiuje we Flandrii w Instytucie Tłumaczy? Tanio i wysoka jakość zarazem. Wracają do kraju, gdy tylko uzyskają dyplom. Właściwie kształcimy naszych największych konkurentów. Na szczęście uniwersytet dostaje dotację za każdego studenta. A zatem mamy też korzyść z ich obecności. Ale mówię ci: nie daj się wyrolować. Nie gódź się na żaden darmowy okres próbny, nawet jeśli zrezygnujesz po tygodniu, muszą ci zapłacić za wszystkie przepracowane godziny.
Patrzyłam na paplającą kobietę i liczyłam w myślach, że mogę zarobić sześćset franków na tydzień, dwa i pół tysiąca na miesiąc. W czasach, kiedy wynajęcie mieszkania kosztowało sześć tysięcy franków, to była spora kwota.
Rozdział 2
– Dzień dobry. Czy mogę rozmawiać z panią Schneider?
– Pani Schneider, słucham.
– Dzień dobry. Czy szuka pani studentki, która miałaby pomagać dzieciom w odrabianiu lekcji?
– Już od pewnego czasu szukamy takiej osoby.
– Dopiero w tym tygodniu zobaczyłam ogłoszenie.
– W zeszłym roku mieliśmy sześcioro studentów. Rezygnowali po kilku dniach.
– Dlaczego rezygnowali?
– Bo ja wiem dlaczego. Dlaczego nie, n’est-ce pas? Mogę pani powiedzieć, że nie szło im za dobrze.
– Ma pani czworo dzieci?
– Dwóch synów i dwie córki.
– Ile mają lat?
– Od ośmiu do szesnastu. Jest napisane w ogłoszeniu. Dlaczego pani do mnie dzwoni, skoro nie przeczytała pani ogłoszenia? Ile pani ma lat?
– Dwadzieścia…
– Tylko cztery lata więcej od naszego najstarszego syna. Na jakim uniwersytecie pani studiuje?
– Na uniwersytecie, w Wyższym Instytucie Tłumaczy.
– To nie jest uniwersytet, tylko szkoła wyższa.
– W Belgii ten instytut podlega uniwersytetowi.
– Belgia jest dziwna.
– Wybrałam język francuski i hiszpański.
– Francuski to dobrze. Hiszpański nam się nie przyda. W domu mówimy z dziećmi po francusku. Ale szkoła jest flamandzka, niderlandzkojęzyczna, tak się chyba mówi, n’est-ce pas? Męża nie ma w domu. Musi pani z nim porozmawiać.
– Chętnie się przedstawię. Kiedy możemy się umówić?
– Ma pani doświadczenie z dziećmi?
– Lubię dzieci i lubię uczyć. Może przyjdę w piątek?
– Do nas nigdy nie przychodzi się w piątek. Ma pani doświadczenie w korepetycjach?
– Pomagałam czasami kuzynkom i kuzynom. Mojej siostrze. Dawniej koleżankom i przyjaciołom.
– A więc nie może pani wiedzieć, czy lubi pani dawać lekcje, n’est-ce pas?
– Myślę, że lubię.
– W piątek zaczynają się przygotowania do naszego święta. Dzieci nigdy nie mają lekcji po południu. Uczą się za to w środę po południu[1]. Mówiąc prosto, szabat trwa od zachodu słońca w piątek do zachodu słońca w sobotę. W sobotę nie może pani przychodzić. Ten dzień przeznaczamy na odpoczynek. Ale chcielibyśmy, żeby pani przychodziła do nas w niedzielę rano. Pomagać dziewczynkom. Zgodzi się pani na to?
– Chyba nie będzie to dla mnie żaden problem.
– Czy potrafi pani nas szanować?
– Co pani ma na myśli?
– Nie jesteśmy tacy jak wszyscy, n’est-ce pas. Wytłumaczymy to pani później. Najpierw chcę wiedzieć: studenci w pani wieku lubią bawić się w soboty. A w niedzielę wysypiać do późna.
– Jestem rannym ptaszkiem – skłamałam.
– Kiedy może pani przyjść się przedstawić?
– Czy odpowiada pani środa po południu, pani Schneider?
– Już mówiłam, że dzieci mają lekcje w środę po południu. Lepiej będzie, jak pani zobaczy się z dziećmi.
– Mam na myśli późne popołudnie – poprawiłam się. – O piątej? Mam państwa adres.
– Proszę powiedzieć, jak się pani nazywa.
Rozdział 3
Można pomyśleć, że człowiek nie pamięta, jaka pogoda była trzydzieści lat temu, ale jestem pewna, że wtedy świeciło słońce, a niebo było błękitne, miało ciepły odcień zapowiadający nadejście zimnej jesieni. W taką wrześniową środę szłam Belgiëlei, szeroką, ruchliwą ulicą przecinającą dzielnicę żydowską na pół, która zaczynała się od ozdobnie murowanego, wysokiego nasypu kolejowego między Zurenborg a znanym budynkiem stacji Antwerpia Centralna.
Nigdy nie byłam w tej dzielnicy. Znałam tylko Pelikaanstraat, gdzie znajdowało się mnóstwo sklepów jubilerskich i punktów skupu złota, przyciągających gapiów i kupców, szczególnie w niedziele.
Z radosnym zdziwieniem obserwowałam dzieci na rowerach. Było ich dużo. Porządnie ubrane maluchy, dziewczynki i chłopcy, niektórzy z pejsami, pędzili po chodnikach na hulajnogach, szybko, ale uważnie, czasami tuż przed moimi nogami. Przed kilkoma domami stały tuziny zaparkowanych hulajnóg i rowerków. Tylko nieliczne dwu- i czterokołowe pojazdy były przypięte łańcuchami.
Mężczyźni z białymi, siwymi i czarnymi brodami szli z pozornym pośpiechem do celu. Wydawało się, że wiedzą, dokąd zmierzają. Nie patrzyli na mnie, odwracali wzrok w drugą stronę. Ich brody i pejsy, zaczynające się przy uszach, a kończące na ramionach, podrygiwały nie od wiatru, ale od szybkiego kroku. Wyglądali jak przedsiębiorcy pogrzebowi spieszący do następnego nagrobka. Niektórzy pod czarnymi spodniami do kolan mieli białe pończochy. Czarne chałaty, satynowe, z jedwabiu albo poliestru, wyglądały identycznie, sięgały za kolano i wszyscy nosili je rozpięte. Czy nie pocili się pod tym ubraniem? Nie sapali pod sztywnymi, czarnymi kapeluszami z szerokim rondem?
Niemal wszystkie napotykane kobiety miały prawie taką samą fryzurę: kasztanowe lub czarne włosy obcięte na pazia, ledwo sięgające ramion. Widać było, że niektóre noszą tanie peruki. Inne były w chustkach związanych tak, że tworzyły coś w rodzaju nakrycia głowy – podobnie wiązały je moja mama i babcia, kiedy wiosną malowały sufity w domu. Blondynki wydawały się rzadkością w tej dzielnicy. Dominowały spódnice i sukienki do kostek. Mimo gorąca wiele kobiet nosiło rajstopy: czarne, cieliste lub brązowe, niektóre białe. Nie widać było ani jednego dekoltu. Jedyna kobieta, która miała na sobie coś kolorowego, przejechała na rowerze, ze słuchawkami walkmana na uszach.
Stanęłam przed okazałą kamienicą z szeroką fasadą, która sądząc po błyszczącej powierzchni, została niedawno odnowiona. Na parapecie obok drzwi stał przed firanką wieloramienny świecznik. Nad dzwonkiem wisiał przezroczysty pojemnik z czymś, co przypominało zwinięty rulonik papieru. Sądziłam, że to coś w rodzaju ciasteczka szczęścia, cytat skłaniający do zastanowienia, który mógł otulić dzień pocieszeniem. Podobał mi się ten pomysł.
Kobiecy głos poprosił mnie, żebym „spojrzała w oko”, i wyraźnie wymówił moje nazwisko przez domofon. Był to ten sam głos, który słyszałam kilka dni temu w telefonie.
Chwilę trwało, zanim zorientowałam się, że dzwonek jest podłączony do kamery monitoringu i że jestem filmowana. Pod koniec lat osiemdziesiątych taka kamera uchodziła za szczyt techniki i wisiała co najwyżej przed sklepem jubilera lub strzegła wejścia do dużych firm, ale nie do drzwi miejskiej kamienicy, otoczonej na dodatek innymi domami. U moich rodziców, mieszkających poza miastem w wolno stojącym domu, tylne drzwi zamykało się dopiero wieczorem, po nakarmieniu psa. W ciągu dnia zawsze były otwarte. W moim mieszkaniu w Antwerpii klucze, przywiązane do ściereczki, zrzucałam gościom przez okno.
– Czy może pani trochę się pochylić, jest pani za wysoka dla oka – powiedział głos i spodobało mi się to określenie „za wysoka dla oka”.
Ugięłam kolana i spojrzałam w obłe oko kamery. Po drugiej stronie zapadła cisza, trwała przynajmniej pięć minut. Nie za bardzo wiedziałam, co mam w tym czasie robić. Spoglądałam więc co chwilę w kamerę, uśmiechając się niepewnie. Sytuacja była nieprzyjemna, ale jeśli człowiek stara się o pracę, to nie może robić głupich rzeczy, a drugi dzwonek mógł wywołać irytację. A może, pomyślałam, otworzyli mi drzwi domofonem, a ja nie zauważyłam. Może powinnam mocniej je popchnąć, nacisnąć całym ciałem…
Przyglądałam się domom i kamienicom po przeciwnej stronie ulicy. Tam również stały w oknach wieloramienne świeczniki, jedne większe od drugich. Policzyłam ramiona: siedem, czasami dziewięć. Taki sam przezroczysty pojemnik wisiał w drzwiach sąsiadów z naprzeciwka. Stał przed nimi mężczyzna w czarnym chałacie i kapeluszu z szerokim rondem. Szukał kluczy, grzebał w teczce i obrócił się w stronę ulicy, przez co był lepiej oświetlony. Skinęłam uprzejmie głową, ale mężczyzna udawał, że mnie nie widzi. Zanim zniknął za drzwiami, szybkim ruchem dotknął pojemnika.
Za jednym z okien kamienicy, do której wszedł, pokazały się dwie kobiety, udawały, że na mnie nie patrzą, ale dokładnie mnie przestudiowały. Nie przyciskały ciekawskich nosów do szyby, należały do innego rodzaju podglądaczy: tych, co stoją kilka kroków od okna, ponieważ myślą, że będą mogli obserwować wszystko bez zwracania uwagi, osiągają jednak przeciwny rezultat.
Akurat kiedy chciałam przycisnąć dzwonek po raz drugi, usłyszałam brzęk łańcucha za masywnymi drewnianymi drzwiami. Dobiegł mnie zgrzyt odsuwanych zasuw u góry i na dole oraz szczęk pęku kluczy. I piski w jakimś w aparacie, pewnie domofonie. Dwie blade, chichoczące dziewczynki, w granatowych spódniczkach i białych bluzkach z długimi rękawami zapiętych pod szyję, patrzyły na mnie z rozbawieniem i dociekliwie, ja patrzyłam na nie tak samo: z ciekawością i bacznie. Jedna dziewczynka była maksiwersją drugiej.
– Entrez, proszę, entrez – powiedziała Mini minigłosem.
– Rodzice czekają na panią – ciągnęła Maksi. Jej głos też był nikły.
Rozdział 4
Przez pierwsze pół godziny siedziałam naprzeciwko pana Schneidera w pokoju zwanym biurem, który leżał na parterze w tylnej części domu, tuż za windą.
Winda! Nie miałam pojęcia, że takie luksusy istniały, że w mieście mieszkali ludzie, którzy nie byli wcale niepełnosprawni, ale w domu mieli zainstalowaną windę.
Puszysty, biały dywan, w którym moje stopy zdawały się zapadać, wywarł na mnie duże wrażenie. Moja matka wolała płytki, wystarczało jedno wiadro wody z płynem, żeby błyskawicznie wyszorować podłogę. W tym domu korytarze były pokryte białym dywanem o długim włosiu.
Na ścianach korytarza migotały ekrany wideo, pokazywały obrazy różnych punktów ulicy. Widać było niewyraźnego przechodnia, kogoś wrzucającego foldery reklamowe do skrzynek pocztowych.
W pokoju stały biurko i regał z książkami, ale tylko jedna półka była nimi wypełniona. Grzbiety gramatyki braci Bescherelle i słownik Le Petit Robert poznałam od razu. Inne książki były hebrajskie, podejrzewałam, że to święte księgi, bo tak wyglądały, były grube i oprawione w skórę, miały wytłaczane złocone litery i ozdoby.
Okna sięgały od podłogi do sufitu i wychodziły na dziedziniec, którego główną ozdobą był staw z mostkiem w połowie długości. Na skraju dużego marmurowego tarasu stał słupek do koszykówki, z siatką, a dalej w ogrodzie widać było huśtawkę na pomalowanym na czerwono metalowym stojaku. Trawnik był nieskazitelny, świeżo skoszona żywa zieleń.
Pan Schneider był bladym, wysokim i szczupłym mężczyzną. Nosił ciemny garnitur, białą koszulę i granatową jarmułkę. Nie miał pejsów, a czarna, przetykana siwizną broda była puszysta i nie zwisała jak śliniak aż na klatkę piersiową, tylko przylegała do skóry.
Głos miał mocny i mówił po niderlandzku z francuskim akcentem, słabszym niż u jego żony. Przypominał mi trochę mojego ojca, ale w wersji żydowskiej i z głębszymi zmarszczkami na czole i wokół oczu. Istnieją ludzie, których policzki nigdy nie są czerwone. Pan Schneider do nich należał. Jego skóra stale miała odcień bladej szarości. Broda i wąsy otaczały usta i dodawały koloru twarzy.
– Umówmy się, że robimy to tylko raz – zaproponował pan Schneider, kiedy uścisnęłam jego dłoń na przywitanie. Nie zrozumiałam, o co chodzi. Zdjął marynarkę i powiesił ją powolnym ruchem na krześle, dbając o to, żeby ramiona znajdowały się dokładnie w rogach oparcia. Poprosił, żebym usiadła. – Jeśli mi pani poda rękę, to ja ją uścisnę, panienko – powiedział, widocznie zauważył zmieszanie na mojej twarzy. – Szanuję, prawda, miejscowe zwyczaje. Jednak ze względu na bezpieczeństwo, my, ortodoksyjni Żydzi, nie podajemy ręki kobiecie. To ma związek z czystością, ale nie o tym teraz rozmawiamy. Byłoby dobrze, gdyby pani szanowała nasze zwyczaje.
Uśmiechnęłam się do niego. Podejrzewam, że trochę głupio. Patrzyłam na swoją prawą rękę i zastanawiałam się, co może w niej być nieczystego. Miałam co prawda tipsy na paznokciach.
Na szerokiej półce regału, w otoczeniu trzech okrągłych pudeł, leżał czarny kapelusz ze sztywnym rondem. Na pchlim targu udało mi się ostatnio zdobyć podobne pudło, od Borsalina. Przechowywałam w nim wszystkie listy.
Pan Schneider zaczął wygłaszać monolog. Nie zostawiał miejsca na wtrącenia, a jeśli próbowałam zadać pytanie, zachowywał się tak, jak politycy w talk show – po intermezzo niewzruszenie ciągnął swoją opowieść:
– Mam czwórkę wspaniałych dzieci – mówił. – Dwóch wzorowych synów i dwie wzorowe córki. Różnią się od siebie, to logiczne, spróbuję pani wyjaśnić, na czym polegają te różnice.
Pomyślałam: „O nie, proszę, nie cierpię wzorowych dzieci, nigdy się z takimi nie przyjaźniłam, rozpoznawałam je zazwyczaj z daleka, ich wzorowość można było wyczytać z butów, sposobu poruszania się i wyglądu. Stopień posłuszeństwa określało położenie brody”.
– Simon jest najstarszy – zaczął pan Schneider. – Ma teraz szesnaście lat. Jest bardzo podobny, mam na myśli charakter, do swojej matki, mojej małżonki. Jest zarazem miękki i twardy, rozumie pani? Zrozumie pani, kiedy pozna moją małżonkę. Pracowity, woli milczeć, niż mówić, taki jest, ale nie należy go nie doceniać. Ma dobre serce i jest elokwentny.
Tak powiedział. Musiałam się uśmiechnąć.
– Jeśli Simon otwiera usta, to nie po to, żeby mówić, ale dlatego, że ma coś ważnego do powiedzenia, rozumie pani, co mam na myśli. N’importe: pani nie będzie się nim wiele zajmowała, uczy się matematyki i przedmiotów ścisłych. Ten kierunek jest dla pani za trudny i zbyt specjalistyczny, pani ma, prawda, inny umysł. Może pani pomóc Simonowi we francuskim i niderlandzkim, ewentualnie w historii i geografii. Nasz najstarszy syn sam pani powie, kiedy będzie potrzebował pomocy. Jeśli poprosi, to chcemy, prawda, wiedzieć, że może na panią liczyć.
– Oczywiście – odpowiedziałam.
– Jakov jest naszym drugim synem – ciągnął. – Urodziło nam się dwóch synów po kolei, wie pani, a potem dwie dziewczynki. Nie mogło się lepiej udać. Najpierw synowie. Potem córki. Jesteśmy z żoną błogosławieni. Jakov ma trzynaście lat. W przyszłym miesiącu skończy czternaście. Jest moim odbiciem, odważny, bardzo popularny w szkole. Mogę to powiedzieć, bo kiedyś byłem taki jak on. Ma wielu przyjaciół, tak jak ja dawniej. Szybko nawiązuje kontakty, jest towarzyskim chłopcem. Musimy uważać, żeby się za szybko nie zaprzyjaźniał, szczególnie z dziewczynkami, rozumie pani, co mam na myśli. Ja spokojnie odczekałem swoje. Pobraliśmy się z małżonką w latach siedemdziesiątych. Od tego czasu wiele się zmieniło, świat idzie szybko do przodu, prawda, a Jakov kocha szybkie tempo. Jest bardzo inteligentny. Chce ciągle wypróbowywać nowe rzeczy i lubi napięcie. Będzie szukał granic, wyzwań w życiu. Nie wiem, czy Jakov będzie pani potrzebował. Jest uparty, prawda, ma swoje zdanie. Chcielibyśmy jednak, żeby pani go systematycznie przepytywała z lekcji. Powinien się nauczyć dyscypliny. Musi pani być surowa, ale nie za surowa, musi pani znaleźć złoty środek.
Przytakiwałam skwapliwie głową, nieco znudzona. Wolałabym zobaczyć sama tych wzorowych synów, zamiast wysłuchiwać peanów na ich cześć, ale nie śmiałam tego powiedzieć.
– Elzirę i Sarę już pani widziała – mówił dalej pan Schneider.
Zdałam sobie sprawę, że znowu przytakuję.
– Elzira jest naszą starszą córką, Sara to najmłodsza latorośl. Elzira skończy w sierpniu dwanaście lat. Jest prawie dwa lata młodsza od Jakova. I nigdy nie powiedziałbym tego na głos przy nich, ale jest mądrzejsza od swoich dwóch braci razem wziętych. Tylko nie potrafi się skoncentrować, staje się nerwowa i to nas martwi.
Zamilkł na chwilę. Po ogrodzie chodził wysoki chłopiec.
– W szkole poradzono nam zrobić testy psychologiczne i tak postąpiliśmy. Nic jej nie dolega. Jest tylko troszeczkę inna.
Znowu zamilkł.
– Będzie pani musiała poświęcić czas przede wszystkim Elzirze, brakuje jej, wie pani, wiary w siebie, jak to się oczywiście zdarza u nastolatek. Ma niską samoocenę, a Simon i Jakov podważają nawet tę kruchą wiarę, chociaż próbujemy naszym garçons wytłumaczyć, że nie powinni, prawda, tego robić. Mogę pani dać przykład. Jakov nie chce grać w szachy z Elzirą, chociaż jest w tym niezła. Nie chce z nią grać, bo z góry wie, że ona zbije mu połowę pionów…
Zamilkł na pół minuty i patrzył przed siebie. Trzydzieści sekund trwało długo.
– Powiem pani w dużym zaufaniu. Elzirze postawiono diagnozę dyspraksji. Nie wiem, czy pani zna to schorzenie. Jej ułomność, nigdy tak tego nie nazywamy w jej obecności, nie ma, prawda, nic wspólnego z umysłem. Sprawność ruchowa często ją zawodzi, c’est tout. Nie potrafi wykonywać drobnych ruchów i ma kłopoty z koordynacją. Ma, prawda, drżenia, podobnie jak chorzy na parkinsona. Ręce jej się czasami trzęsą, bywa, że nie może zapanować nad mięśniami, upuszcza przedmioty i przez to wydaje się, że jest niezręczna. Jeden obszar w mózgu nie zawsze dobrze komunikuje się z innymi, tak trzeba to sobie wyobrazić, jak zwarcie, ale ta niezgrabność nie ma, prawda, nic wspólnego z inteligencją. Powtarzam jeszcze raz, chciałbym to ciągle powtarzać, z jej inteligencją jest wszystko w porządku.
Wyprostowałam się na krześle, bo pan Schneider mówił coraz szybciej i wciąż powtarzał słowo „prawda”.
– Oczywiście pani wie, że nikt nie może się rozwijać bez braku wiary w siebie, prawda, bez motywacji i ambicji. Obawiamy się, że przez te tak zwane braki stanie się skryta i bojaźliwa. Nie może pozostawać w tyle za innymi uczniami w klasie. To by było niesprawiedliwe, prawda. Nie chcemy, żeby cierpiała. Nie chcemy, żeby stała się tematem rozmów. To jest pani głównym zadaniem: trzeba mieć do niej cierpliwość, pozwolić jej się wykazać.
Oczy mu zwilgotniały, kaszlał między zdaniami, ale mówił dalej z impetem:
– I last but not least: Sara, bez „h” na końcu. Sara ma osiem lat. Jest mistrzynią gimnastyki sportowej, jest zwinna jak wąż. Nie wiemy, po kim odziedziczyła ten dziwaczny i bezużyteczny talent, w każdym razie nie po mnie, prawda. Moja małżonka ma wiele zdolności, ale giętkość ciała do nich nie należy. Gdyby to od Sary zależało, zajmowałaby się tylko sportem. Tak oczywiście nie można, nie u nas. W każdym razie my nie chcemy jej zachęcać do rozwoju w tym kierunku. Nawet jeśli ma potencjał, prawda, aby zostać mistrzynią świata w gimnastyce. Chcemy, żeby trenowała głowę. Teraz ma osiem lat, ale wkrótce będzie miała osiemnaście, rozumie pani, sądzę, że mnie pani rozumie.
– Tak, oczywiście – usłyszałam swoją odpowiedź.
– Dla pewności podsumuję, czego od siebie nawzajem oczekujemy: my od pani, nasze dzieci od pani i my od siebie nawzajem – kontynuował. – Oddajemy nasze dzieci w pani ręce. Pani poświęca im uwagę, pomaga w odrabianiu lekcji. Jest pani ich mentorem. Pilnuje pani planu lekcji i trzyma się programu. Stara się pani, prawda, żeby zdały do następnej klasy bez trudu. A my wynagrodzimy pani trudy, proszę zapisywać przepracowane godziny. Oprócz tego proszę zapisywać en mots clés, w kilku słowach, co przerabiała pani z dziećmi na lekcjach. Czy możemy się tak umówić? Czy możemy oboje z małżonką liczyć na panią?
Kręciło mi się w głowie. Słuchałam litanii pana Schneidera i marzyłam o świeżym powietrzu. W pokoju zrobiło się duszno. Na szerokim balkonie naprzeciwko, nade mną, jakaś kobieta trzepała ścierkę. Pomyślałam, że pan Schneider zawsze mówi „moja małżonka”, a nie „moja żona”.
Poruszyłam się na krześle. Chciałam zobaczyć całą czwórkę. Porozmawiać z Mini i Maksi. Zobaczyć tych fantastycznych synów na własne oczy. Poza tym chciałam, żeby pan Schneider zadał mi kilka pytań. Nie bez powodu przygotowałam serię odpowiedzi na spodziewane pytania: co pani sądzi o wynagrodzeniu; jakie są pani mocne i słabe strony; jak dobra jest pani znajomość języka; proszę uzasadnić, dlaczego jest pani odpowiednią osobą dla naszych dzieci…
Pan Schneider znowu zaczął mówić. Sugerował, że pracę już mam i mogę rozpocząć od razu. Taka postawa, to, że sam podjął decyzję i nie zapytał mnie o zdanie, wywołała we mnie bunt. Poczułam, że czas wracać do domu. Zanim się zebrałam do wstania, ktoś zapukał do drzwi. Kobieta w fartuchu przewiązanym wokół pulchnego ciała, z włosami ukrytymi pod czepkiem w kratkę wniosła do pokoju tacę. Postawiła dwie parujące filiżanki kawy, dwa kawałki sernika i zniknęła, nie powiedziawszy ani słowa.
– Zna pani kawał o Moszem, który leży na łożu śmierci i woła do siebie wspólnika Amosa? – zapytał wtedy pan Schneider.
I zaczął opowiadać o umierającym Moszem, który przed śmiercią chciał poprosić swojego wspólnika Amosa o przebaczenie za pewne przewinienia.
„Pamiętasz, jak nasza pierwsza firma splajtowała? To była moja wina, Amos, przepraszam. Oszukiwałem w buchalterii. Fałszowałem księgi i ukrywałem pieniądze”.
„Przebaczam ci, Mosze” – uspokajał go Amos.
„A ten samochód rozbity w nocy. Ta byłem ja, Amos, nie założyłem okularów, za dużo wypiłem…”
„Zapomnijmy o tym, Mosze” – odpowiedział Amos.
„A wtedy, jak sto tysięcy franków brakowało w kasie, to ja je wziąłem, musiałem spłacić długi syna w kasynie”.
„Ach, nie przejmuj się, Mosze, wszystko ci wybaczam, bo wiesz, ten arszenik, który cię zabije w ciągu ośmiu godzin, to ja wrzuciłem do twojej porannej kawy”.
Pan Schneider wybuchnął śmiechem. Patrzył na mnie wyczekująco, więc z pewnym skrępowaniem roześmiałam się razem z nim.
– Zostawię panią teraz – oświadczył tak samo nagle, jak nagle zaczął opowiadać ten szmonces. Sernika nawet nie tknął. Wstał, poprawił jarmułkę, przymocowaną spinką do falujących włosów, włożył marynarkę i wyszedł. Na koszuli pod pachami widać było ślady świeżego potu.
– Moja małżonka zaraz przyjdzie z panią porozmawiać. Życzę pani powodzenia.
Automatycznie wyciągnęłam rękę na pożegnanie, którą uścisnął serdecznie. Miałam ochotę puknąć się w głowę.
Rozdział 5
Pani Schneider, która miała na imię Moriel, była młodsza, niż ja jestem dzisiaj. Tuż przed naszym spotkaniem obchodziła czterdzieste urodziny. Była wtedy dokładnie dwa razy starsza ode mnie.
Babcia wyjawiła mi kiedyś tę zagadkę, przez tydzień zajmowałam się wyłącznie obliczeniami. Tylko raz, w jednym roku w życiu, można być od kogoś dwa razy starszym. Kiedy ta data minie, wiek ludzi w najlepszym razie przesuwa się ku sobie, tak jak drzewom przybywa słojów, przez co stają się silniejsze, mocniej się trzymają podłoża, a ich korona rośnie, aby innym łatwiej było się pod nią ukryć. Różnica dwudziestu lat między pięćdziesięciolatkiem i siedemdziesięciolatkiem to nic w porównaniu z dwudziestoma latami dzielącymi dziesięciolatka i trzydziestolatka.
Pani Schneider była średniego wzrostu, ani gruba, ani chuda. Wyglądała szykownie, prawie onieśmielała elegancją. Widać było, dało się to nawet wyczuć, że stawia sobie i innym wysokie wymagania. Z jej ruchów, głosu, biżuterii, ubrania, z jej całej postaci emanowała wytworność.
Miała na sobie klasyczny, granatowy kostium, z dyskretnymi, nowoczesnymi elementami. Fryzura przypominała Pamelę z serialu Dallas, wymodelowane na boba włosy sięgały ramion. Spódnica za kolana szeleściła przy ruchach.
Wyglądała bardziej na damę niż matkę. Skórę miała jasną, z odcieniem błękitu, jak jej bluzka.
Znowu wyciągnęłam rękę. Przywitała się ze mną. Znowu wyrzucałam sobie ten odruch, był silniejszy, niż przypuszczałam. Chociaż nie byłam pewna: może kobiety mogły podawać sobie ręce, może ta reguła dotyczyła tylko płci przeciwnej.
– Pani studiuje? – zapytała, wygładzając jednocześnie tył spódnicy i siadając na krześle, które zajmował wcześniej jej mąż.
– Tak, chcę zostać tłumaczką.
– Ma pani przy sobie wyniki egzaminów, n’est-ce pas?
– Nie… nie prosili mnie państwo o nie.
– Skąd mamy wiedzieć, czy jest pani dobrą studentką, jeśli nie przyniosła pani wyników egzaminów. Aaron mówi, że zna pani francuski.
Odpowiedziałam, że moja bierna znajomość języka jest większa niż czynna.
– Niderlandzki jest moim ojczystym językiem. Tłumaczę tylko z francuskiego na niderlandzki, nigdy odwrotnie, to byłaby katastrofa.
– To znaczy, że nie zna pani francuskiego.
– Znam. Rozumiem język, jego konstrukcję. Poznaję literaturę. I lubię gramatykę – odpowiedziałam i nie skłamałam. Im więcej było wyjątków, tym większą sprawiały mi przyjemność.
– Więc może pani pomagać dzieciom w odrabianiu lekcji z francuskiego.
Oceniała mnie jak agent ubezpieczeniowy, który przyszedł oszacować szkody po wypadku. Tu ubytek, tam rozdarcie, dwa czy trzy pęknięcia, których nie można zignorować. Wszystkie zdania wymawiała jak twierdzenia, bez intonacji, bez żadnego wznoszenia głosu, bez śladu pytania. Nie wiedziałam, czy jej sposób mówienia jest świadomy, czy raczej tak objawia się niepewność w języku albo chęć pójścia na łatwiznę. Podczas rozmowy przez telefon nie zauważyłam słabego opanowania języka. Może nie znała inwersji, nie miała odwagi używać jej w języku niderlandzkim, który wyraźnie nie był dla niej ojczystym. A może nie zwracała uwagi na błędy w formułowaniu zdań po niderlandzku, jak to się często zdarza wśród francuskojęzycznej burżuazji we Flandrii.
– Oczywiście, że mogę im pomagać w odrabianiu lekcji.
– Ładnie pani mówi po niderlandzku.
– Dziękuję.
– Ma pani ładne imię.
– Pani również.
– Dziękuję. Imię Moriel nie jest moją zasługą, zawdzięczam je rodzicom – uśmiechnęła się delikatnie. – Wiele osób myśli, że nazywam się Murielle, ale moje imię to Moriel, z „o”, bez podwójnego „l” i „e” na końcu.
Teraz ja uśmiechnęłam się nieśmiało.
– W ciągu tygodnia będzie pani przychodziła o piątej lub wpół do szóstej i zostanie pani przynajmniej do ósmej. W niedzielę zacznie pani o dziesiątej i skończy po odrobieniu lekcji z dziewczynkami. Synom nie trzeba pomagać w niedziele, chodzą na kółko biblijne. Mój mąż Aaron lub ja będziemy pani płacili co tydzień.
A więc nazywała męża po imieniu. I podobnie jak on, bez pytania mnie o zdanie, zdecydowała, że zaczynam u nich pracować.
– Ma pani jakieś hobby, n’est-ce pas.
– Czytam, chodzę do kina lub teatru. Staram się często wyjeżdżać do krajów, których języki studiuję. Lubię spotkania z przyjaciółmi.
– Ma pani wiele zainteresowań, ale żadne nie jest związane z dziećmi.
– Bardzo lubię dzieci.
– Nie ma pani żadnego doświadczenia z dziećmi.
– Dawniej często opiekowałam się dziećmi wieczorami. Czytałam im bajki. I razem próbowaliśmy je odegrać. Wymyślaliśmy dalszy ciąg opowieści albo dodawaliśmy nowego bohatera.
– Tego nie musi pani tutaj robić.
– Być niańką?
– Wymyślać bajek. Nie chcemy, żeby pani wymyślała. Szkoła to nie zabawa. Pomoc w odrabianiu lekcji to nie niańczenie. Czy potrafi pani milczeć?
– Ehm…
– Nie chcemy, żeby rozmawiała pani z dziećmi o swoim prywatnym życiu, mam na myśli pani świat. Chodzi o to, żeby pani przerabiała z nimi materiał szkolny.
– Wydaje mi się, że to żaden problem.
– Pani życie to pani sprawa. Pani jest seule, samotna?
– Jestem studentką.
– Pani nie jest zamężna.
– Mieszkam z chłopakiem.
– Pani rodzice się na to godzą?
Przytaknęłam głową i musiałam się ugryźć w język, żeby nie dodać, że rodzice zrezygnowali z wtrącania się w moje życie i moje wybory, więc tym samym akceptowali wszystko, co robię. Dostałam od nich przepustkę, rodzaj biletu, który pozwalał pewnym widzom operowym, VIP-om, na wstęp do całego budynku i na wszystkie przedstawienia. Podczas sezonu miałam ciepłą posadkę, wieczorami i w weekendy pracowałam w szatni opery w Antwerpii. Napiwki były niezłe, a każdą szatnię obsługiwały dwie osoby. Praca była tylko przed przedstawieniem i po nim, więc jedna osoba mogła czytać książkę, a druga oglądać za darmo operę.
Osoby posiadające taką przepustkę nie były kontrolowane przy wejściu. Nie musiały szukać po ciemku biletu, miały swoje stałe miejsca. Wydając takie przepustki, zarząd opery unikał nieporozumień, obdarzał widzów zaufaniem, które było nieco na wyrost, można je było nazwać raczej „nadzieją” na ukrócenie z góry ewentualnych dyskusji.
– Czy pani rodzice są nadal razem?
– Pyta pani, czy są rozwiedzeni? Nie.
– Ma pani rodzeństwo?
– Jest nas trójka.
– Wszyscy zdrowi?
– O ile wiem, tak.
– Pani mąż pracuje?
– Szuka pracy.
– Skończył studia, n’est-ce pas?
– Pierwszy rok prawa.
– A więc jest młodszy od pani…
Na końcu zdania jej głos podniósł się o kilka tonów.
– Nie, jest starszy ode mnie o siedem lat. Mój chłopak jest uchodźcą politycznym. Musiał uciekać z Iranu, inaczej zostałby aresztowany. Może będzie kontynuował studia, inżynierię przemysłową, ale jeszcze nie wiadomo, to zależy od wielu czynników, między innymi od znajomości języka. Niderlandzki nie jest łatwy…
Znowu zaczęłam. Kiedy czułam, słusznie czy nie, że ktoś przyjmuje protekcjonalny ton wobec Nimy, zaczynałam podkreślać, że jest uchodźcą politycznym, a nie poszukiwaczem szczęścia. Jakbym szukała potwierdzenia dla samej siebie, że osoba uciekająca ze względów politycznych jest lepszym, szlachetniejszym człowiekiem niż ludzie uchodzący przed biedą i brakiem perspektyw.
– Donc, on nie studiuje już prawa.
– Gdyby chciał studiować prawo, musiałby bezbłędnie opanować język. To jest trudne.
– Pani mąż pochodzi z innego kraju?
– Z Iranu – odpowiedziałam, przyzwyczajona, że taka odpowiedź wzbudza zawsze reakcję.
– Z Iraaanu – powtórzyła, jakby musiała przeżuć nazwę kraju.
– Z Teheranu – dodałam.
– Pani mąż jest muzułmaninem, n’est-ce pas – powiedziała.
– Nie jest moim mężem, ale chłopakiem. I nie praktykuje islamu – odparłam.
Tego także się nauczyłam, odkąd byłam z Nimą. Warto było dodać od razu, że mój chłopak, chociaż jest muzułmaninem, nie praktykuje islamu. Nie modlił się pięć razy dziennie, nie przestrzegał postu w ramadan i nie widział żadnych przeszkód w dzieleniu życia z niemuzułmanką, wręcz przeciwnie. Krótko mówiąc, miał zbyt lewicowe poglądy, żeby być osobą religijną. Przyklejenie etykietki niepraktykującego muzułmanina, tak jak uchodźcy politycznego, uważane było najczęściej za zaletę, medal na piersi, przepustkę do kręgu przyjaciół i znajomych.
Czasami, ale nie tym razem, kłamałam, że jego rodzice byli wyznawcami zaratusztrianizmu, religii Zaratustry. Nima miał przyjaciół wśród wiernych tej religii. Poznałam trochę jej zasady. Inspiracją nie jest Biblia czy Koran, ale święta księga Awesta. Poza tym wiedziałam, że zaratusztrianie mogą liczyć na sympatię, szczególnie kiedy się wytłumaczyło, że termin pochodzi od Zaratustry. Tę religię można kojarzyć z Nietzschem, a on budził w niektórych kręgach więcej szacunku niż każdy bóg.
– Pani jesteś młodą i rozsądną kobietą. A pani mąż mieszka w kraju ajatollahów….
Takich uwag też miałam dosyć. Rozprawiałam się z nimi krótko.
– Proszę pani, mój chłopak mieszka w Belgii. Mieszka tutaj, ponieważ musiał uciekać przed Chomeinim i jego zwolennikami.
Nie powiedziałam, że Nima przyjechał z siostrą, o dwa lata starszą, że pochodzi z zamożnej rodziny i że jego opór wobec reżimu islamskiego był ograniczony. Kilka dni spędził w więzieniu, umieszczono go na czarnej liście, potem szybko opuścił kraj i na tym zakończył walkę ideologiczną, w przeciwieństwie do wielu swoich przyjaciół.
Jego rodzice nie chcieli, żeby został powołany do służby wojskowej na wojnę z Irakiem. Dlatego, podobnie jak inne rodziny z klasy średniej, nie wahali się wysłać syna na Zachód razem z siostrą. Podczas reżimu szacha korzystali ze swobody działania i myślenia. Teheran był dla nich Paryżem Bliskiego Wschodu. Czuli odrazę do autorytarnej dyktatury szacha, ale o wiele bardziej nie cierpieli skrajnie konserwatywnego państwa religijnego. Chcieli, żeby ich dzieci – jeśli trzeba, w innym kraju – poznały smak Paryża zamiast goryczy dyktatury szyitów.
Pani Schneider nie zapytała, jak mój chłopak się nazywa.
– Pani mieszka z kimś wyznającym inną religię.
– Tak.
– Pani nie jest muzułmanką.
– Jestem wychowana w katolicyzmie.
– Pani nie ma zamiaru zmienić wiary?
– Nie jestem wierząca. Już nie. O ile w ogóle kiedyś byłam…
– A pani rodzice…
– Moi rodzice chodzili dawniej do kościoła. Przestrzegali ważnych świąt: Wielkanocy, Wszystkich Świętych, Bożego Narodzenia. Teraz, kiedy my, dzieci, jesteśmy dorośli, kult religijny przestał być dla nich tak ważny…
Bawiła się bransoletką, bardzo elegancką, podobnie jak dwa srebrne pierścionki z maleńkim oczkiem. Biżuteria może być krzycząca lub dyskretna. Pani Schneider nosiła biżuterię tak dyskretną, że aż oszałamiającą.
– Pani mąż uciekł przed religią.
– Uciekł przed państwem religijnym.
– A jego rodzice?
– Jeszcze tam mieszkają.
– Pani mąż jest Arabem?
O nie, pomyślałam, to też muszę tłumaczyć po raz enty.
– Iran zamieszkują Persowie, nie Arabowie. Nie mówi po arabsku, ale w języku perskim.
Magiczne słowo „perski” działało znakomicie, dzięki skojarzeniom z ręcznie tkanym perskim dywanem, uważanym za dobrą lokatę, szczególnie w Belgii, gdzie największym marzeniem wszystkich ludzi był własny dom.
– Czy Aaron opowiedział pani o naszych dzieciach?
– O całej czwórce.
– Mąż o nic pani nie pytał?
– Mówił cały czas – odpowiedziałam i ulżyło mi, że mogłam to powiedzieć.
– Dziękuję pani – powiedziała nagle. – Zaraz przyjdzie pomoc. Krystyna odprowadzi panią do drzwi. Życzę pani przyjemnej niedzieli. Merci et bonne journée.
Przycisnęła dzwonek znajdujący się pod blatem biurka i wyszła, skinąwszy szybko głową na pożegnanie. Nieco zbita z tropu zostałam sama w pomieszczeniu otoczona mgiełką zapachu jej perfum, których nie potrafiłam zidentyfikować. Znałam tylko słodki zapach Anaïs, którym czasem skrapiałam szyję i przeguby dłoni, nie dlatego, że lubiłam ciężki zapach białych kwiatów, ale dlatego, że chciałam roztaczać ducha pisarki Anaïs Nin.
Krystyna nie była kobietą, która przyniosła mi pyszny sernik.
Rozdział 6
Pani Schneider zadzwoniła do mnie po ponad trzech tygodniach. Trójka studentów, która przeszła przez procedury eliminacyjne moich przyszłych chlebodawców, zrezygnowała po kilku lekcjach. Pani Schneider nie podała przyczyny ich odejścia, a ja nie starałam się dowiedzieć, czy to ona ich zwolniła, czy studenci mieli dosyć. Jasne, że po rezygnacji trzeciego studenta trzeba było odwołać się do sytuacji awaryjnej. Ja odgrywałam w niej główną rolę.
Tym razem nie wróciła do nieudanej rozmowy telefonicznej. Zachowywała się tak, jakbyśmy się nigdy wcześniej nie spotkały, tłumaczyła, że chce zapewnić dzieciom optymalne wykształcenie i nie ma czasu do stracenia. Każdy wieczór musi być wykorzystany, n’est-ce pas? I zapytała, czy mogłabym przyjść.
– Nadal mam chłopaka, który pochodzi z Iranu – nie mogłam się powstrzymać od tej uwagi.
– Aaron z panią porozmawia – odpowiedziała.
I dodała, że mąż przyjmie mnie najchętniej w swoim biurze na Pelikaanstraat i żebym się tam jak najszybciej udała. Czy odpowiada mi termin jutro o czwartej? Czy peut-être ktoś ma po mnie przyjechać taksówką?
W przeciwieństwie do bardzo eleganckiego domu państwa Schneiderów biuro pana domu było bardzo nieszykowne. Stały w nim czarne, metalowe, zaśmiecone biurko i cztery krzesła. Pachniało stęchlizną, jakby okna zabrudzonego smugami deszczu nie otwierano od lat, a ściany betonowego budynku, w którym, sądząc po liczbie skrzynek pocztowych, znajdowało się wiele firm, zalatywały pleśnią. Sekretarki w tym budynku, wyróżniające się głównie brakiem gustu, były własnością wspólną, podobnie jak meble biurowe, maszyny do pisania, kserokopiarki i komputery IBM. Przez brudne okno widać było metalowy szkielet dworca głównego.
W biurze pana Schneidera był jeszcze stół, leżały na nim rozmaite lupy, szczypce i pęsety. Miałam wrażenie, że mikroskopy pochodzą z ery prehistorycznej. Jaskrawe światło jarzeniówki nie rzucało żadnego cienia i padało na środek stołu, przez co wszystko wydawało się jeszcze brzydsze.
– Zajmuję się handlem diamentami – powiedział pan Schneider.
Nie mogłam ukryć uśmiechu.
– Pani się uśmiecha?
– Do siebie.
– Już teraz?
– Pomyślałam o kimś.
– Aha.
– Przypomniał mi się Willem Elsschot. Frans Laarmans i Ser.
– Elsschot?
– Pisarz flamandzki, nie ma znaczenia – wymamrotałam.
– O, czytałem Elsschota! A nasz najstarszy syn Simon wybrał jego powieść z listy literatury niderlandzkiej. Myślę, że Jakov też tak zrobi. Oczywiście uczniowie wybierają go nie ze względu na miłość do jego pisarstwa, ale dlatego, że pisał cienkie książki łatwym językiem!
Pan Schneider śmiał się całym sobą.
– Elsschot pochodził z Antwerpii, prawda? – ciągnął. – Był dobrym szachistą. Szapiro, polski Żyd, był częstym gościem Ruddersów, bo takie było prawdziwe nazwisko Elsschota, o ile się nie mylę.
– De Ridderów – poprawiłam automatycznie. Zatkało mnie. Nie spodziewałam się, że od Żyda z brodą i w jarmułce dowiem się czegoś nowego o Elsschocie. Pisarz zmarł w 1960 roku, pisałam o nim pracę magisterską i dobrze poznałam jego życie. Jadąc rowerem przez miasto, wybierałam niekiedy okrężną drogę przez dzielnicę, gdzie mieszkał i chodził do kawiarni. Nigdy nie znalazłam żadnej wzmianki o żydowskim przyjacielu lub przyjaciołach.
Usiadłam na trzeszczącym krześle pokrytym skajem, a pan Schneider znowu zaczął mówić. Tym razem o potędze perskiego mocarstwa, o mitycznej postaci, Hamanie, który pojawia się w Biblii w Księdze Estery. Był najwyższym urzędnikiem króla Persji i żądał usunięcia z kraju wszystkich Żydów, ponieważ Żyd Mardechaj nie chciał mu oddać pokłonu.
Nigdy nie słyszałam tych nazw i opowieści. Nigdy nie słyszałam o święcie Purim, żydowskim karnawale, święcie religijnym, które według pana Schneidera było związane z Hamanem i Mardechajem.
Reszta tekstu dostępna w regularniej sprzedaży.
Przypisy
[1] Dzieci w szkołach belgijskich mają zazwyczaj wolne środowe popołudnia. (Wszystkie przypisy pochodzą od tłumaczki).
WYDAWNICTWO CZARNE sp. z o.o.
czarne.com.pl
Sekretariat: ul. Kołłątaja 14, III p., 38-300 Gorlice
tel. +48 18 353 58 93, fax +48 18 352 04 75
[email protected], [email protected]
[email protected], [email protected]
[email protected]
Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa
[email protected]
Sekretarz redakcji: [email protected]
Dział promocji: ul. Marszałkowska 43/1, 00-648 Warszawa
tel./fax +48 22 621 10 48
[email protected], [email protected]
[email protected], [email protected]
[email protected]
Dział marketingu: [email protected]
Dział sprzedaży: [email protected]
[email protected], [email protected]
Audiobooki i e-booki: [email protected]
Skład: d2d.pl
ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków
tel. +48 12 432 08 52, [email protected]
Wołowiec 2018
Wydanie I
