Między Placem Bohaterów a Rechnitz ebook

liniateatralna

19

pod redakcjąIGI GAŃCZARCZYK

W dyskusji o najnowszej kulturze wciąż brakuje wnikliwych i interdyscyplinarnych opisów zjawisk, które na trwałe zmieniły oblicze współczesnego teatru. W równym stopniu dotyczy to sylwetek najwybitniejszych twórców, których dorobek stanowi filary nowoczesnej myśli teatralnej, jak i analizy przemian zachodzących we współczesnym teatrze oraz jego – wciąż marginalizowanych – związków ze sztuką performansu, nowymi mediami, sztukami wizualnymi czy tańcem. Legendy XX-wiecznego teatru w większości nie doczekały się dotychczas w Polsce gruntownego opracowania. W ramach serii pojawią się książki poświęcone najbardziej znanym twórcom teatralnym, reżyserom i dramatopisarzom, a także cykl publikacji z szeroko rozumianej kultury wizualnej i teorii sztuki – jako inspirujący kontekst dla teatru i dowód na istnienie jego nieco innej tradycji.

1

20-lecie. Teatr polski po 1989

2

Luk Van den Dries, Corpus Jan Fabre. Obserwacja procesu twórczego

3

Wojciech Klimczyk, Wizjonerzy ciała. Panorama współczesnego teatru tańca

4

Fragment mojego życia. Rozmowy z Bernardem-Marie Koltèsem (1983 – 1989)

5

Graham Saunders, „Kochaj mnie lub zabij”. Sarah Kane i teatr skrajności

6

Georges Didi-Huberman, Strategie obrazów. Oko historii 1

7

Christoph Schlingensief: sztuka bez granic

8

Rimini Protokoll. Na tropie codzienności

9

Marcin Kościelniak, Prawie ludzkie, prawie moje. Teatr Helmuta Kajzara

10

Helmut Kajzar, Koniec półświni. Wybrane utwory i teksty o teatrze

11

Dorota Semenowicz, To nie jest obraz. Romeo Castellucci i Socìetas Raffaello Sanzio

12

Robin Detje, Castorf. Prowokacja dla zasady

13

Nie widzę piękna w świecie bez człowieka. O teatrze Jana Lauwersa i Needcompany

14

Świadomość ruchu. Teksty o tańcu współczesnym

15

García. Resztki świata

16

Tim Etchells, Tak jakby nic się nie wydarzyło. Teatr Forced Entertainment

17

Heiner Goebbels, Przeciw Gesamtkunstwerk

18

Andrew Quick, The Wooster Group. Brulion

19

Monika Muskała, Między „Placem Bohaterów” a „Rechnitz”. Austriackie rozliczenia

PAMIĘĆ USTĘPUJE

Był ciepły marcowy dzień. Na Heldenplatz, placu Bohaterów w Wiedniu, od rana zbierali się ludzie. Potężny ryk „Sieg Heil” z kilkuset tysięcy gardeł grzmiał nad miastem. Ze zbitego tłumu wynoszono omdlałe kobiety. Hitler się spóźniał. Ale cóż znaczyło kilka godzin – przecież w Austrii czekano na niego od lat.

Kiedy o świcie 12 marca 1938 roku nad Wiedniem pojawiły się niemieckie samoloty, nikt nie odebrał tego jako ataku. Wkraczające oddziały powitano kwiatami i swastykami. Kilka godzin później Hitler w odkrytym mercedesie przejechał triumfalnie austriacką granicę niedaleko Braunau, gdzie się urodził. Oto spełniało się jego marzenie, które wyjawił już w 1924 roku na pierwszych stronach Mein Kampf: by jego ojczysta Austria włączona została do „Wielkogermańskiej Rzeszy”. Na drodze przejazdu do Wiednia pozdrawiali go rozentuzjazmowani rodacy. Z czcią zbierali ziemię, po której przetoczyły się koła samochodu Führera.

Siedem lat później na placu Bohaterów wiedeńczycy sadzili kartofle, żeby podreperować nędzne zaopatrzenie w żywność. Z nieba sypały się bomby i ulotki podpisane przez dowódcę zbliżającego się Trzeciego Frontu Ukraińskiego, marszałka Tołbuchina, zwiastujące Austriakom rychłe wyzwolenie spod „niemieckiego jarzma”. W deklaracji moskiewskiej z 1943 roku zagwarantowano Austrii status „pierwszej ofiary Hitlera”. U schyłku wojny Austriacy mogli wskoczyć na wóz aliantów i świętować z nimi zwycięstwo nad faszyzmem.

O NICZYM NIE WIEDZIAŁAM

Hermann Broch, pisarz i eseista, nazwał czasy narodowego socjalizmu masowym obłędem. Uważał przy tym, że Austria i Niemcy mogłyby stać się najmoralniejszymi krajami w historii, gdyby wstrząs wywołany zbrodniami nazizmu był wystarczająco silny. Tymczasem w Austrii problem winy i odpowiedzialności rozwiązano za pomocą prostego podziału: winni byli członkowie NSDAP (niebagatelne pół miliona w sześcioipółmilionowym kraju), reszta społeczeństwa – odgórnie uniewinniona – nic nie chciała wiedzieć o prześladowaniach, deportacjach i zbrodniach. A przecież w aryzacji skwapliwie uczestniczyli nie tylko obywatele z legitymacją partyjną, ale i szarzy zjadacze chleba, którzy chwalili sobie politykę ekonomiczną Rzeszy.

Charakter powojennej zbiorowej amnezji doskonale oddaje odpowiedź pewnej prostej kobiety z prowincji, zapytanej, jak przeżyła czasy nazizmu: „O niczym nie wiedziałam. Zawsze o siódmej kładłam się spać”.

Alianci mieli listy członków partii i według tych list prowadzili w 1945 roku aresztowania. Świadek epoki wspomina, że gorączkowe zabieganie po wojnie o „poręczenie odciążające” porównywalne było tylko z tłokiem w 1938 roku, kiedy wiedeńskie kierownictwo NSDAP nie mogło sobie poradzić z liczbą wniosków o przyjęcie do partii: „Żeby wtedy otrzymać niski numer członkowski, kandydaci prosili zaprzyjaźnionych »nielegalnych« o potwierdzenie, że pracowali dla partii jeszcze przed 1938 rokiem[1]. Ten niski numer oczywiście robił w 1945 roku złe wrażenie, dlatego też prosili tych samych przyjaciół o potwierdzenie, że nie pracowali dla partii z przekonania, tylko z powodów zawodowych, ekonomicznych i tym podobnych”[2].

Deklaracja moskiewska uśpiła sumienie Austriaków na dziesięciolecia. Efekty denazyfikacji przeprowadzonej według listy adresów, a nie w głowach zaczadzonego ideologią społeczeństwa, wykazała przeprowadzona przez Amerykanów w 1948 roku ankieta: ponad czterdzieści procent Austriaków nadal uważało narodowy socjalizm za dobrą ideę, tyle że źle wprowadzoną w życie.

W pozbyciu się ciężaru odpowiedzialności dopomógł Austriakom także pewien rodzaj schizofrenii: byli winni jako Niemcy, a nie jako Austriacy, popełnili zbrodnie w imię Rzeszy, a nie w imię Austrii. To Niemiec, który siedział w Austriaku, kazał mu pójść za Hitlerem i omamił „germańską religią”. Po wojnie nad Dunajem nastała koniunktura na austriacki patriotyzm. W wyidealizowanej historii, w mitach i legendach, z podstawowym oczywiście mitem habsburskim, odnajdowano stereotyp szczęśliwej Austrii, do którego w żaden sposób nie pasował germański narodowy socjalizm z jego konsekwencjami w postaci komór gazowych i krematoriów.

O przeszłości najnowszej milczano, próbowano wymazać ją ze świadomości. Jeden z aforyzmów Nietzschego dobrze charakteryzuje tę słabość pamięci: „Uczyniłem to – powiada moja pamięć. Nie mogłem tego uczynić – powiada moja duma i pozostaje nieubłagana. W końcu pamięć ustępuje”[3].

W atmosferze milczenia dorastało pokolenie urodzonych w czasie wojny. Milczano w domach i w szkołach, bo jak tu wytłumaczyć dzieciom, że ich rodzice dali się porwać ideologii, która usprawiedliwiała ludobójstwo? Żeby nie zaogniać konfliktu pokoleń, w szkołach jeszcze wiele lat po wojnie pomijano historię najnowszą. „Zdawałem maturę w 1961 roku. Nauka historii zakończyła się na roku 1881, a nauka literatury na Rilkem” – wspomina pisarz Gerhard Roth.

Pisarze nie mogli o niczym przypominać, bo nie było ich w kraju: wyemigrowali w 1938 roku, jak większość artystów, intelektualistów, naukowców (między innymi Robert Musil, Elias Canetti, Karl Popper, Sigmund Freud). Zostali poeci ojczyźniani, których spiżowy styl odpowiadał gustowi Hitlera. To właśnie głównie ich książki, niewzruszenie opiewające piękno alpejskiego Heimatu, wydawano i czytano po wojnie.

Służenie tradycji, krzepienie serc, umacnianie narodowego ducha – oto czego wtedy oczekiwano od pisarzy. Traumatyczne doświadczenie I Republiki pouczało, że konflikty i jawna krytyka destabilizują i mogą stanowić zagrożenie dla egzystencji państwa (w 1934 roku w zacietrzewionych sporach parlament austriacki sam się rozwiązał, co zapoczątkowało czteroletnią dyktaturę Frontu Ojczyźnianego). Jeszcze do niedawna pisarzom, którzy krytycznie próbowali rozprawić się z rzeczywistością, stawiano w Austrii zarzut „kalania gniazda”.

PRZYPISY

[1] W latach 1934 – 1938 NSDAP była w Austrii zabroniona. „Nielegalnymi” do dziś nazywa się przedwojennych członków NSDAP.

[2] J. Haslinger, Politik der Gefühle. Ein Essay über Österreich, Darmstadt 1987. Wszystkie przytoczenia tekstów obcojęzycznych, o ile nie podano inaczej, w tłumaczeniu autorki.

[3] F. Nietzsche, Poza dobrem i złem, tłum. P. Pieniążek, Kraków 2005, s. 71.