Powiedziała, że nie żałuje ebook

W SE­RII DZIEŁ PI­SA­RZY SKAN­DY­NAW­SKICHUKA­ZAŁY SIĘ DO­TYCH­CZAS:

ROY JACOB­SEN, ANNE­LIESE PITZ, Czło­wiek, który ko­chał Sy­be­rię, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

HELGA FLA­TLAND, Ostatni raz, prze­ło­żyła Ka­ro­lina Droz­dow­ska

KARIN SMIR­NOFF, Po­je­cha­łam do brata na po­łu­dnie, prze­ło­żyła Agata Te­pe­rek

NINA WÄHÄ, Te­sta­ment, prze­ło­żyła Ju­styna Cze­chow­ska

KJELL WESTÖ, Niebo w ko­lo­rze siarki, prze­ło­żyła Ka­ta­rzyna Tu­by­le­wicz

ROY JACOB­SEN, Tylko matka, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

KNUT HAM­SUN, Sza­rady, prze­ło­żyła Ma­ria Go­łę­biew­ska-Bi­jak

LAURA LIN­D­STEDT, One­iron, prze­ło­żył Se­ba­stian Mu­sie­lak

ROY JACOB­SEN, Oczy z Ri­gela, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

STIG DAGER­MAN, Po­pa­rzone dziecko, prze­ło­żyła Ju­styna Cze­chow­ska

AUÐUR AVA ÓLA­FS­DÓT­TIR, Bli­zna, prze­ło­żył Ja­cek Go­dek

JONAS T. BENGTS­SON, Ży­cie Sus, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

ROY JACOB­SEN, Białe mo­rze, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

KAREN BLI­XEN, Po­że­gna­nie z Afryką, prze­ło­żyli Jó­zef Gie­buł­to­wicz i Ja­dwiga Piąt­kow­ska

CARL FRODE TIL­LER, Po­czątki, prze­ło­żyła Ka­ta­rzyna Tun­kiel

HELGA FLA­TLAND, Współ­cze­sna ro­dzina, prze­ło­żyła Ka­ro­lina Droz­dow­ska

ROY JACOB­SEN, Nie­wi­dzialni, prze­ło­żyła Iwona Zim­nicka

Tym, któ­rym naj­ła­twiej było mil­czeć

Matce po­świę­cam

Tłu­macz

Po­sta­no­wi­łem więc, że wy­pro­wa­dzę was z nie­doli egip­skiej [...]

do ziemi opły­wa­ją­cej w mleko i miód.

2 Moj 3,17

Słowo od au­toraNa dro­gach Pół­nocy

„Czy nie warto by o nich na­pi­sać? O tych po­wra­ca­ją­cych ko­bie­tach?”, spy­tał mnie mąż w sau­nie na­szego domku let­ni­sko­wego w pe­wien lu­towy week­end.

Za­czę­li­śmy roz­ma­wiać, wspo­mi­na­li­śmy ko­lejne epi­zody wojny la­poń­skiej[1], po­czy­na­jąc od tego, że na pew­nym eta­pie dru­giej wojny świa­to­wej w pół­noc­nej Fin­lan­dii było około dwu­stu ty­sięcy żoł­nie­rzy na­zi­stow­skiej ar­mii, a koń­cząc na tym, że w cen­trum mo­jego ro­dzin­nego Ku­usamo po woj­nie ostały się za­le­d­wie dwa domy. By­łem świeżo po lek­tu­rze książki Ma­rianne Ju­nili, ba­daczki z uni­wer­sy­tetu w Oulu, która opi­sała ko­eg­zy­sten­cję fiń­skiej lud­no­ści cy­wil­nej z nie­miec­kimi żoł­nie­rzami, i te­raz za­sta­na­wia­li­śmy się, co mo­gło po­pchnąć Finki do za­cią­gnię­cia się do pracy u na­zi­stów. Po ka­pi­tu­la­cji Nie­miec wszyst­kie ko­biety, które z La­po­nii prze­do­stały się z nie­miecką ar­mią do Nor­we­gii, wy­wie­ziono naj­pierw do Oslo, a po­tem drogą mor­ską prze­trans­por­to­wano do obozu w Hanko; już w dzie­ciń­stwie sły­sza­łem o ko­bie­tach, które wró­ciły do domu na pie­chotę. Wspo­mnia­łem rów­nież, że w la­tach osiem­dzie­sią­tych zda­rzyło mi się wy­stą­pić w sztuce Ri­tvy-Ka­iji La­iti­nen, gdzie był mię­dzy in­nymi po­ru­szony te­mat Fi­nek, które wró­ciły do do­mów z Nor­we­gii, i że na­uczy­cielka hi­sto­rii opo­wia­dała nam w gim­na­zjum o tych zmę­czo­nych, mil­czą­cych ko­bie­tach. Wszystko to wio­dło do py­ta­nia: „Czy nie warto by o nich na­pi­sać?”.

W gło­wie za­częły po­ja­wiać mi się ob­razy grupy ko­biet wę­dru­ją­cych przez zrów­naną z zie­mią La­po­nię do Ro­va­niemi. Nie­które wi­zje były cał­kiem wy­raźne: w jed­nej ko­bieta sie­dzi na po­bo­czu i pa­trzy na zni­ka­jące za za­krę­tem plecy po­zo­sta­łych, w dru­giej wszyst­kie wi­dzą zna­jome kra­jo­brazy, lecz jesz­cze ich nie roz­po­znają. Inne ob­razy były znów nie­ostre i bar­dziej przy­po­mi­nały wra­że­nia zmy­słowe: po­ły­sku­jąca w słońcu ta­fla je­ziora i ośle­pia­jąco zie­lony las. Smród ze spa­lo­nych do­mów, smak jęcz­mien­nego pod­pło­myka. To, jak czuć pod dło­nią do­piero od­ra­sta­jące włosy.

Wy­szli­śmy z sauny, umy­li­śmy się i po­bie­gli­śmy przez po­dwó­rze do domku, bo mocno sy­pał śnieg. Pod wie­czór spi­sa­łem te wszyst­kie ob­razy i nie­długo po­tem po­wstał za­rys po­wie­ści. W nocy wy­sła­łem do wy­dawcy mail: „Do Two­jej wia­do­mo­ści: dziś w sau­nie w La­itili zro­dził się po­mysł no­wej po­wie­ści”.

Za­czą­łem po­chła­niać in­for­ma­cje o wy­da­rze­niach z tam­tych lat. Czy­ta­łem o znisz­cze­niu La­po­nii, od­bu­do­wie sieci dro­go­wej i sy­tu­acji ko­biet na woj­nie. Od­wa­ży­łem się skon­tak­to­wać z Ma­rianne Ju­nilą – wy­py­ty­wa­łem ją o to, jak trak­to­wano Finki, które wró­ciły z wojny. Zba­da­łem kwe­stię ochrony po­gra­ni­cza Ra­mie­nia[2], sy­tu­ację miesz­ka­ją­cych tam Sa­amów i plany roz­mi­no­wy­wa­nia te­renu. W ar­chi­wach za­po­zna­łem się z pro­to­ko­łami prze­słu­chań z obozu w Hanko i prze­czy­ta­łem dy­ser­ta­cję o ko­bie­tach ewa­ku­owa­nych do Nie­miec, nie zna­la­złem jed­nak żad­nych ma­te­ria­łów o lo­sie tych ko­biet, które z Nor­we­gii wró­ciły pie­szo do do­mów. Nie było już szans na to, by od­szu­kać któ­rą­kol­wiek z nich, bo naj­młod­sze mia­łyby wów­czas pra­wie sto lat. Skon­tak­to­wa­łem się więc z moją na­uczy­cielką hi­sto­rii z gim­na­zjum i spy­ta­łem, czy zdą­żyła spi­sać ja­kieś wspo­mnie­nia. Od­po­wie­działa mi, że pró­bo­wała roz­ma­wiać z oso­bami, o któ­rych się mó­wiło, że wró­ciły z Nor­we­gii, lecz wszyst­kie ko­biety po jej py­ta­niach na­bie­rały wody w usta. W znisz­czo­nych wsiach La­po­nii nie było bez­piecz­nie przy­zna­wać się do tego, że pod ko­niec wojny ru­szyło się z Niem­cami na pół­noc.

Im głę­biej za­nu­rza­łem się w ar­chi­wa­liach, tym bar­dziej zmie­niały się moje wy­obra­że­nia o woj­nie. Jak to moż­liwe, że lu­dzie wra­cali do nor­mal­nego ży­cia po tym wszyst­kim, co zo­ba­czyli, zro­bili i prze­żyli w cza­sie wojny? Fi­no­wie, któ­rzy wal­czyli u boku ar­mii nie­miec­kiej, mają swoje to­wa­rzy­stwo pa­mięci, na­to­miast z pra­cu­ją­cych dla tej sa­mej ar­mii Fi­nek zro­biono po woj­nie albo kurwy, albo na­sto­latki, któ­rym mi­łość ude­rzyła do głowy. Dla­czego czyny męż­czyzn uspra­wie­dli­wia się roz­ka­zami z góry, a ko­biety obar­cza się od­po­wie­dzial­no­ścią in­dy­wi­du­alną?

La­tem 2019 roku od­by­li­śmy po­dróż do la­poń­skiego Ra­mie­nia, gdzie szu­ka­li­śmy po­zo­sta­ło­ści tam­tej szosy, po któ­rej ka­za­łem wę­dro­wać swoim bo­ha­ter­kom. Mąż wie­lo­krot­nie wy­sa­dzał mnie na tej le­śnej dro­dze i od­jeż­dżał z dziec­kiem ka­wa­łek da­lej, po­zwa­la­jąc mi iść wy­dep­ta­nym pia­chem. Wsłu­chi­wa­łem się w od­głos wła­snych kro­ków, za­cią­ga­łem się za­pa­chem let­niego lasu i ro­bi­łem zdję­cia kwia­tów i krze­wi­nek. Po po­wro­cie do sa­mo­chodu py­ta­łem swo­jego do­mo­wego bio­loga, co to za ro­śliny. Dziecko na tyl­nym sie­dze­niu ba­wiło się pla­sti­ko­wymi ku­cy­kami.

Ku­siła mnie myśl, by na­pi­sać po­wieść o sa­mej po­dróży. W mo­ich wcze­śniej­szych książ­kach bo­ha­te­ro­wie są ra­czej sta­tyczni: bu­dują domy i je za­miesz­kują, a tym ra­zem bo­ha­terki miały po pro­stu iść. Mieć wo­kół sie­bie wy­łącz­nie na­gie szczyty tun­turi i pół­nocne wrzo­so­wi­ska, rwące stru­mie­nie i chci­wie bu­dzący się do ży­cia las. Poza tym chcia­łem na­pi­sać o woj­nie la­poń­skiej. Kiedy przed laty prze­pro­wa­dza­łem się na po­łu­dnie Fin­lan­dii, za­uwa­ży­łem, że lu­dzie do­brze znają te wy­da­rze­nia dru­giej wojny świa­to­wej, które ro­ze­grały się na Prze­smyku Ka­rel­skim czy w oko­li­cach Ła­dogi, lecz wo­jenne losy Pół­nocy są dla nich znacz­nie mniej ja­sne.

Pod­czas pracy nad książką naj­cie­kaw­sze były dla mnie mo­menty, gdy mo­głem się za­trzy­mać i za­du­mać nad tym, czyje opo­wie­ści spi­suję. W ży­ciu każ­dego czło­wieka za­cho­dzą wiel­kie zmiany, czę­sto jed­nak do­cie­rają do nas je­dy­nie hi­sto­rie tych naj­sil­niej­szych. Każdy musi do­ko­ny­wać wy­bo­rów, o któ­rych do­piero po cza­sie może po­wie­dzieć, czy były do­bre czy złe. Do jed­na­ko­wych de­cy­zji mogą po­py­chać bar­dzo różne mo­tywy. W opi­sach wojny au­to­rzy sku­piają się naj­czę­ściej na bo­ha­ter­skich wal­kach męż­czyzn i wy­trwa­ło­ści ko­biet pod­czas ewa­ku­acji – to ta­kim lu­dziom sta­wia się po­mniki i dla nich ogła­sza się święta pań­stwowe. A na opo­wia­da­nia ci­chych bo­ha­te­rów tra­fia się rzadko. W Ku­usamo wszy­scy wie­dzą, że nie­miecki ogień nie stra­wił dwóch do­mów w cen­trum mia­steczka, ale o trze­cim oca­la­łym bu­dynku, domku ko­biety świad­czą­cej pod­czas wojny usługi sek­su­alne, pod­ręcz­niki hi­sto­rii mil­czą. Nie zo­stał on też ob­jęty ochroną za­byt­ków.

Książka jest go­towa. Nie można jej trak­to­wać jak dzieło hi­sto­ryczne, kilka szcze­gó­łów, któ­rych praw­dzi­wo­ści nie mogę pod­wa­żać, mu­sia­łem nieco zmie­nić. Mimo to będę szczę­śliwy, je­żeli moja po­wieść choćby w nie­wiel­kim stop­niu zdoła opi­sać to, co się przy­da­rzyło ko­bie­tom, które po po­wro­cie do do­mów z wojny wo­lały już do śmierci ni­gdy ni­komu nie mó­wić o pew­nym eta­pie swo­jego ży­cia.

I

Pod wie­czór ko­biety wy­szły na uliczki portu i jesz­cze da­lej, tam, gdzie wzno­szące się z mo­rza zbo­cze było zwień­czone stro­mymi ska­łami Nar­vik­fjel­let. Irene zna­la­zła do­bry punkt ob­ser­wa­cyjny, wdra­pała się na wy­soki głaz, z któ­rego roz­ta­czał się wi­dok na port. Wszyst­kie ko­biety wpa­try­wały się w ten sam nie­miecki sta­tek pa­sa­żer­ski i zni­ka­ją­cych w jego cze­lu­ściach żoł­nie­rzy. Irene za­sta­na­wiała się, po co w ogóle tu­taj przy­szła. Chcia­łaby pew­nie jesz­cze raz zo­ba­czyć Klausa, może ży­czyć mu szczę­śli­wej po­dróży. Albo po­dzię­ko­wać, choć sama nie była pewna za co.

Wie­działa, że wojna ma się ku koń­cowi, na­wet je­żeli nie wolno było mó­wić o tym na głos. Całą Pół­noc znisz­czono, wy­co­fu­jący się Niemcy spa­lili La­po­nię i Fin­n­mark do go­łej ziemi: wiatr jesz­cze długo po­tem niósł do portu smro­dliwy dym i sa­dzę znad zgliszcz. Żoł­nie­rze zo­stali prze­rzu­ceni tu­taj, do portu nad Mo­rzem Nor­we­skim, skąd statki za­bie­rały ich z po­wro­tem do Nie­miec, byli po­trzebni do obrony Ber­lina za­gro­żo­nego ze wschodu i z za­chodu. Przy­byłe tu z ar­mią ko­biety, ta­kie jak ona i wszyst­kie tu­taj, wcze­śniej też za­bie­rano, co prawda tylko po kil­ka­dzie­siąt na sta­tek, ale do­bre i to. Jed­nak z każ­dym ko­lej­nym za­ła­dun­kiem liczba przyj­mo­wa­nych na po­kład była co­raz mniej­sza, a na ostat­nie statki po­dobno nie wpusz­czono już żad­nej.

Od mo­rza dął prze­ni­kliwy wiatr. Ko­biety sto­jące naj­bli­żej brzegu krzy­żo­wały ra­miona na pier­siach i cia­śniej otu­lały się płasz­czami. Irene po­sta­wiła koł­nierz swo­ich ka­ra­ku­łów. Ro­zej­rzała się. Na brzegu było pełno ko­biet, ale pa­no­wała tam ci­sza.

Wiele ko­biet pa­trzą­cych te­raz na port wcze­śniej usi­ło­wało do­stać się na sta­tek. Nie­które pła­kały i krzy­czały na kei, inne pró­bo­wały prze­mó­wić do ro­zumu ofi­ce­rom sztabu albo ka­pi­ta­nom trans­por­tow­ców. Jak ar­mia nie­miecka po­ra­dzi so­bie bez pie­lę­gnia­rek, sze­fo­wych kan­tyn, ku­cha­rek i pra­czek? Jak to moż­liwe, że ta praca z dnia na dzień cał­kiem stra­ciła war­tość? Gdzie znajdą ko­goś na ich miej­sce, skąd we­zmą nowe ręce do ro­boty?

Część ko­biet z ko­lei przy­zna­wała otwar­cie, że boi się na­dej­ścia od­dzia­łów so­wiec­kich, a na­wet fiń­skich, od­kąd Fi­no­wie wy­po­wie­dzieli Niem­com so­jusz i oba na­rody zna­la­zły się po prze­ciw­nych stro­nach frontu. Co się sta­nie z pra­cu­ją­cymi dla Niem­ców Fin­kami, kiedy wpadną w łapy Ru­skich? Irene już przed Bo­żym Na­ro­dze­niem wi­działa kro­niki fil­mowe o ko­bie­tach z Nem­mers­dorf zgwał­co­nych i za­mor­do­wa­nych przez czer­wo­no­ar­mi­stów. O ta­kich rze­czach jed­nak gło­śno się nie mó­wiło.

No i był jesz­cze je­den ważny po­wód, by za­brać się z Niem­cami: część ko­biet była w za­awan­so­wa­nej ciąży. Czy to się go­dzi, żeby Kur­to­wie, Han­so­wie, Oli­ve­ro­wie i Frit­zo­wie po­rzu­cali za­ło­żone tu, na Pół­nocy, ro­dziny i ucie­kali na za­wsze do da­le­kiej Rze­szy? Nie­które pary już od kilku ład­nych lat pla­no­wały wspólną przy­szłość, chłopcy za­cho­dzili w głowę, co też matka po­wie na kan­dy­datkę na sy­nową z Ta­ival­ko­ski, kiedy po woj­nie po­jadą ra­zem do Köln.

Ciąża była dla sztabu prze­ko­nu­ją­cym ar­gu­men­tem. Brze­mien­nym wy­zna­czano miej­sca na stat­kach lub prze­wo­żono je do Oslo, gdzie miały cze­kać na dal­szy trans­port, po­nie­waż nowa oj­czy­zna po­trze­bo­wała dzieci. Resztę ko­biet od­sy­łano z kwit­kiem. Próżno było się po­wo­ły­wać na waż­ność swo­jej pracy, próżno opi­sy­wać przy­wią­za­nie do swo­jego Niemca. „Mi­łość to wy­twór cho­rego mó­zgu”, uci­nał ka­pi­tan statku i roz­ka­zy­wał ma­ry­na­rzom znieść la­men­tu­jącą ko­bietę z po­wro­tem na ląd.

Jed­nak więk­szość z nich chęci wy­jazdu do Rze­szy nie ar­gu­men­to­wała mi­ło­ścią, bo do Nor­we­gii nie przy­wio­dły ich uczu­cia, lecz umie­jęt­no­ści za­wo­dowe, na które Niemcy mieli za­po­trze­bo­wa­nie, ale te wy­ja­śnie­nia nie dały żad­nej prawa wej­ścia na po­kład. Do tego upraw­niał je­dy­nie roz­py­cha­jący się w brzu­chu matki nowy oby­wa­tel Rze­szy.

W kan­ty­nie Irene sły­szała, że nie­które młod­sze pró­bo­wały wtar­gnąć na po­kład siłą. Wbie­gały z pła­czem na trap i cze­piały się re­lingu, la­men­tu­jąc, że wróg się zbliża. Na tym eta­pie wojny płacz nie ro­bił już jed­nak wra­że­nia na ni­kim; ma­ry­na­rze mieli po pro­stu wię­cej ro­boty ze zno­sze­niem ko­biet z po­wro­tem na keję. Po­dobno wrzu­cali je do ba­senu por­to­wego, a nie­liczne, któ­rym udało się ja­koś za­de­ko­wać na statku, koń­czyły na­wet za burtą. Irene nie wie­działa, czy można w te opo­wie­ści wie­rzyć. Komu by się chciało po­twier­dzać ta­kie sen­sa­cje? Cza­sem my­ślała, że te okrutne po­gło­ski roz­pusz­cza się ce­lowo. W końcu ła­twiej rzą­dzić kimś, kto się boi.

Jesz­cze ja­kiś czas temu i ona wy­obra­żała so­bie, że po­pły­nie do Nie­miec, mó­wili o tym od sa­mego po­czątku. Klaus po­szedł na roz­mowę do bez­po­śred­niego prze­ło­żo­nego, żeby wy­ba­dać grunt, ale nie do­cze­kał się żad­nej od­po­wie­dzi i wię­cej już nie pró­bo­wał. Skoro na po­kład nie we­szły na­wet te młode i brze­mienne dziew­częta, to dla­czego mie­liby za­brać ją? Poza tym Irene zu­peł­nie nie wie­działa, co mia­łaby póź­niej w tych Niem­czech ro­bić. A tu, na Pół­nocy, wojna już nie­długo się skoń­czy. I trzeba bę­dzie się zde­cy­do­wać, co da­lej, w którą stronę się udać. Tym­cza­sem jed­nak nie ro­biła nic. Nie wie­działa jesz­cze, do­kąd stąd ru­szy.

Żoł­nie­rze wcho­dzili po tra­pie na po­kład i zni­kali w cze­lu­ściach statku. Kilku zo­stało przy re­lingu i część ko­biet na brzegu wy­cią­gała szyje, pró­bu­jąc do­strzec zna­jomą twarz. Więk­szość ko­biet jed­nak nie wy­pa­try­wała ni­kogo. Niemcy na statku śmiali się i po­sy­łali im ca­łusy. Ich liebe dich. Dla nich unie­sione ręce ko­biet były je­dy­nie sen­ty­men­tal­nym ge­stem mi­ło­ści, a nie roz­pacz­li­wym wo­ła­niem o za­bra­nie na po­kład, umoż­li­wie­nie ucieczki z tego śle­pego za­ułka, do któ­rego wpę­dziła je wojna. Żoł­nie­rze nie ro­zu­mieli stra­chu, który ści­skał serca po­zo­sta­ją­cych na lą­dzie. Oni nie mu­sieli się bać, bo za nich za­wsze ktoś od­po­wiada, a ko­biety są na woj­nie zdane na sie­bie, po­lują na nie wszy­scy.

Irene nie chciało się już szu­kać twa­rzy Klausa w tłu­mie, z tej od­le­gło­ści zresztą i tak nie od­róż­ni­łaby jej od in­nych. Pew­nie roz­po­zna­łaby go po cho­dzie czy spo­so­bie trzy­ma­nia głowy, tylko co by jej z tego przy­szło. On też by jej nie zo­ba­czył, choćby na­wet wpa­dło mu do głowy szu­kać jej wzro­kiem na brzegu.

Ko­biety tkwiły nie­ru­chomo jak mewy na ska­łach, ru­szali się tylko męż­czyźni w dole. Miało się wra­że­nie, że czas się za­trzy­mał i wszystko, co ist­nieje, ist­nieje tylko tu, w tym por­cie. Za wzno­szą­cymi się za ple­cami ko­biet na­gimi gó­rami za­czy­nała się dawna oj­czy­zna, o któ­rej lo­sach żadna ze sto­ją­cych nie po­tra­fiła po­wie­dzieć ni­czego pew­nego, bo wia­ry­god­nych źró­deł in­for­ma­cji już nie było – już, a może ni­gdy. A je­żeli So­wieci zdą­żyli prze­jąć tam wła­dzę i miesz­kańcy ich ro­dzin­nych wsi po­szli pod ścianę. Świat poza tym nor­we­skim por­tem ja­wił się im te­raz wy­łącz­nie jako szary chaos, o któ­rym nie wia­domo nic oprócz tego, że bu­dzi grozę.

Irene przy­sia­dła na gła­zie i wsu­nęła so­bie poły fu­tra pod uda, by nie po­de­rwał ich chłodny póź­no­wio­senny wiatr. Kilka ko­biet w po­bliżu zro­biło tak samo, lecz więk­szość na­dal stała.

– Do­pły­nie ten sta­tek do celu, co? – spy­tała Irene dziew­czynę, która pa­trzyła na port z są­sied­niego głazu. Nie po­tra­fi­łaby po­wie­dzieć, do czego by się jej ta wie­dza miała przy­dać.

– Ten, co wy­pły­nął w ubie­głym ty­go­dniu, to po­dobno go za­to­pili za­raz, jak wy­szedł na pełne mo­rze.

– A ja tak zro­zu­mia­łam, że do­pły­nął do Nie­miec.

Irene już nie śle­dziła prze­biegu wojny. To były ostat­nie statki, tego się do­my­ślała, bo z każ­dym dniem mo­rze sta­wało się co­raz bar­dziej nie­bez­pieczne za sprawą alianc­kich nisz­czy­cieli. Ko­biety, które pra­co­wały w szta­bach, wie­czo­rami w pół­mroku ba­ra­ków prze­ka­zy­wały so­bie wy­czy­tane w taj­nych do­ku­men­tach in­for­ma­cje o za­to­pie­niach i po mi­nu­cie ci­szy upa­mięt­nia­ją­cej za­łogę i pa­sa­że­rów, za­sta­na­wiały się, czy Hilma albo Elsi były wła­śnie na tym statku. Czy Me­imi, ta, któ­rej do roz­wią­za­nia nie zo­stało już wiele, pły­nie jesz­cze do Nie­miec, czy też jej piękne dłu­gie włosy uno­szą się na fa­lach?

Ko­biety były same w ob­li­czu śmierci. Za­sły­szane wie­czo­rami po­gło­ski przez noc prze­kształ­cały się w ich gło­wach w spraw­dzone in­for­ma­cje, smutne i doj­mu­jące; je­żeli któ­raś miała wąt­pli­wo­ści, i tak bra­kło spo­sobu, aby je roz­wiać. Męż­czyźni mo­gli wspo­mi­nać w kan­ty­nie po­le­głych to­wa­rzy­szy broni, ko­bie­tom jed­nak nie wolno było zbyt długo opła­ki­wać za­gi­nio­nych ko­le­ża­nek. Wra­ca­jący z frontu żoł­nie­rze po­trze­bo­wali ich ra­do­ści, a nie smutku.

– Chyba od­pływa.

Dziew­czyna z są­sied­niego głazu wy­chy­liła się ku Irene i po­ka­zała ręką na port. Irene pod­nio­sła się i zo­ba­czyła, jak po od­da­niu cum sta­tek za­czyna po­woli od­ry­wać się od kei. Z wy­sił­kiem na­bie­rał pręd­ko­ści, ce­lu­jąc dzio­bem w far­wa­ter Ofot­fjordu. Przy Lo­fo­tach do­łą­czy do niego tor­pe­do­wiec, a da­lej może na­wet U-boot.

Wo­kół Irene cią­gle pa­no­wała ci­sza. Choć już się na­pa­trzyły na te od­pły­wa­jące statki, każde ko­lejne po­że­gna­nie było dla nich trud­niej­sze od po­przed­niego, bo od­mie­rzało czas do cze­goś, o czym ko­biety wo­lały nie roz­ma­wiać. Nie­długo bez słowa wrócą do wy­zna­czo­nych im ba­ra­ków i kwa­ter w za­re­kwi­ro­wa­nych przez Niem­ców do­mach. Roz­cze­szą włosy, po­łożą się na pry­czach, za­sną i będą mieć nie­spo­kojne sny o tym, jak to wszystko może się za­koń­czyć. Rano pójdą do pracy w pral­niach, szpi­ta­lach i szta­bach. Ta i owa może się jesz­cze wzbo­gaci o nie­miecki bank­not, który do­sta­nie od jed­nego z po­zo­sta­łych jesz­cze w Nar­viku żoł­nie­rzy, lecz i jej piersi bę­dzie gniótł prze­mil­czany strach.

Kon­takty z cy­wi­lami były za­ka­zane, ale za­wsze któ­raś przy­no­siła od Nor­we­gów ja­kieś strzępy in­for­ma­cji. Königs­berg padł, Nürn­berg chyba też. So­wieci po­dobno roz­gła­szali, że zna­leźli w Pol­sce oso­bliwe obozy je­niec­kie. W nie­miec­kich ga­ze­tach nie było o nich ni­gdy żad­nej wzmianki. Irene pa­mię­tała, że jesz­cze przed wy­bu­chem wojny kon­ty­nu­acyj­nej szep­tało się o nie­miec­kich la­grach, z któ­rych się nie wraca, wtedy jed­nak pusz­czała te po­gło­ski mimo uszu. Do­piero w Nor­we­gii, gdy zo­ba­czyła na wła­sne oczy nie­miecki sta­lag, za­częła się do­my­ślać, jak to mo­gło od dłuż­szego czasu wy­glą­dać w in­nych kra­jach.

Cza­sem wie­czo­rami w swoim ba­raku ko­biety roz­wa­żały, ile o dzia­ła­niach Niem­ców wie­dzieli fiń­scy de­cy­denci, któ­rzy z ra­cji zaj­mo­wa­nych sta­no­wisk sły­szeli wię­cej od zwy­kłego zja­da­cza chleba. Czy pre­mier z mi­ni­strami i pre­zy­dent uznali, że le­piej mil­czeć, aby utrzy­mać do­cho­dowy so­jusz i kon­ty­nu­ować wojnę prze­ciwko So­wie­tom? Ta­kie kwe­stie mo­gły jed­nak roz­trzą­sać wy­łącz­nie w cztery oczy, i to z kimś za­ufa­nym. Zresztą – uwa­żały, że jako ko­biety w ogóle nie po­winny się zaj­mo­wać ta­kimi spra­wami.

Żyły w cią­głej bli­sko­ści śmierci, opa­try­wały ran­nych, za­szy­wały mun­dury po­dziu­ra­wione przez kule i prze­pi­sy­wały na czy­sto wy­kazy roz­strze­la­nych. Irene w kan­ty­nie roz­le­wała er­zac kawy do fi­li­ża­nek i słu­chała opo­wie­ści o ro­ze­rwa­nych przez minę żoł­nier­zach, któ­rzy spa­dali z nieba krwa­wym desz­czem, pro­sto na swo­ich to­wa­rzy­szy. Nie mo­gły so­bie po­zwo­lić na ludz­kie re­ak­cje, kiedy sły­szały ta­kie hi­sto­rie, ich za­da­niem bo­wiem było nieść ulgę męż­czy­znom w okrut­nej co­dzien­no­ści. Dla­tego Irene tłu­miła w so­bie prze­ra­że­nie i tylko się uśmie­chała. Gdy w nocy bu­dził ją bru­talny kosz­mar, zdy­szana sia­dała na brzegu po­sła­nia i krę­ciła głową: znowu za bar­dzo so­bie po­fol­go­wała z uczu­ciami.

Co­kol­wiek przy­wio­dło te ko­biety do pół­noc­nego portu – po­czu­cie obo­wiązku, ide­ały, mi­łość czy praca – piękne wy­obra­że­nia pry­sły już w pierw­szych ty­go­dniach. Choć wojna nie po­ka­le­czyła ich ciał, nerwy miały cał­kiem zszar­gane, i nie mo­gły so­bie tego wy­ba­czyć.

Irene ru­szyła za in­nymi ko­bie­tami pod górę, do mia­sta. Po­zo­sta­wało im już tylko cze­kać. Tu i ów­dzie dało się jesz­cze do­strzec ofi­ce­rów, któ­rzy spie­szyli do do­mów, żeby zdą­żyć przed go­dziną po­li­cyjną.

Po­chód był mil­czący. Irene czuła, że jej wcze­śniej­sze ży­cie, pełne uśmie­chów i nie­ocze­ki­wa­nych wy­da­rzeń, prze­pa­dło bez­pow­rot­nie, tak jak po prze­no­si­nach z po­koju Klausa do ba­raku prze­pa­dły rów­nież jej imię i na­zwi­sko: Irene wto­piła się w masę, którą okre­ślano ogól­nym ter­mi­nem „ko­biety”. Stała się przed­sta­wi­cielką ga­tunku zwa­nego tu­taj Frau lub Fräu­lein, tak samo jak wszy­scy umun­du­ro­wani stali się jed­nym męż­czy­zną, który miał na imię Wer­ner albo Otto.

Co rusz któ­raś się odłą­czała, by znik­nąć za bu­dyn­kiem, w któ­rym ją za­kwa­te­ro­wano, reszta zmie­rzała ku ba­ra­kowi. Irene za­uwa­żyła, że kilka ko­biet trzy­ma­ją­cych się z tyłu po ci­chu ro­ze­szło się po do­mach, które przy­dzie­lono wyż­szym ofi­ce­rom.

Żyły w cza­sach, kiedy to, co nie­gdyś za­ka­zane, stało się moż­liwe. Na­wet je­żeli nie dla wszyst­kich ocze­ki­wa­nie na ko­niec świata było mę­czar­nią, każda na wła­sną rękę szu­kała za­po­mnie­nia. Były ta­kie, które za dnia za­cho­wy­wały się zwy­czaj­nie, a w ciem­no­ści sy­pialni ro­biły się za­chłanne i wy­zby­wały wszel­kich za­ha­mo­wań. Od­dech sze­fo­wej kan­tyny rano czę­sto cuch­nął prze­tra­wio­nym bim­brem.

O śmierci mó­wiły te­raz co­raz czę­ściej. Przy ka­wie nor­malne stały się roz­wa­ża­nia, jak naj­ła­twiej się za­bić. Naj­pierw dys­ku­to­wały o tym Niemki, które twier­dziły, że ży­cie po klę­sce i tak nie bę­dzie już miało żad­nego sensu. Po­tem do roz­mowy włą­czały się Nor­weżki i Finki, które za­brały się z ar­mią nie­miecką i te­raz przy stole, po­da­jąc so­bie na­wza­jem ta­le­rzyki z ciast­kiem, za­sta­na­wiały się na głos, co bę­dzie mniej bo­le­sne: po­łknąć cy­jan­kali czy się po­wie­sić.

Irene skrę­ciła w drogę wio­dącą do ba­raku. Cza­sem ba­wiła się my­ślą, że mo­głaby do­kądś uciec, szybko jed­nak po­rzu­cała po­dobne roz­wa­ża­nia. Bo gdzie niby zdo­ła­łaby sama do­trzeć i czym? Mia­łaby prze­pra­wić się wpław do Nie­miec? Wró­cić na pie­chotę do ro­dzin­nej wsi, do Ka­arla? Gdy w ży­ciu znika cel, trzeba sie­dzieć na tyłku i cze­kać, aż po­jawi się nowy.

Strach za­go­ścił w jej sercu na do­bre, choć pró­bo­wała so­bie wma­wiać, że w Nar­viku żoł­nie­rzy nie za­brak­nie, bo i w ca­łej Nor­we­gii sta­cjo­nuje ich jesz­cze po­noć kil­ka­set ty­sięcy. Do­wódca kor­pusu wy­dał zresztą roz­kaz wzmoc­nie­nia ob­szaru, tak by ewa­ku­ujące się woj­ska mo­gły ode­przeć każdy atak. Li­nie obrony miały za­bez­pie­czać je od strony Atlan­tyku, Fin­n­marku, Fin­lan­dii i Szwe­cji, bo wróg mógł ude­rzyć z do­wol­nego kie­runku. Niemcy nie ufały już ni­komu. A co złego mo­gło się przy­da­rzyć Irene? Prze­cież nic ni­komu nie zro­biła.

Zimny ma­jowy wiatr sma­gał otwartą plat­formę cię­ża­rówki. Nie­które ko­biety otu­lały się kla­pami płasz­czy, inne otrze­py­wały okry­cia z błota. Kilka pła­kało. Irene w ka­ra­ku­łach sie­działa na wa­lizce i jedną ręką trzy­mała się burty. Drugą do krzep­ną­cej już rany nad okiem przy­ci­skała chu­s­teczkę, którą przy­tom­nie wzięła do kie­szeni, gdy Nor­we­go­wie przy­je­chali pod ba­raki ko­biece i ka­zali wszyst­kim wyjść na plac. Pró­bo­wała zła­pać spoj­rze­nie któ­rejś z ko­biet, lecz żadna nie chciała pa­trzeć dru­giej w oczy.

Trzy dni temu rano ko­biety wy­szły z ba­raku do pracy. Na­szy­ko­wały so­bie kalki obok ma­szyn do pi­sa­nia, po­usta­wiały kro­plówki przy łóż­kach pa­cjen­tów, po­skła­dały w pralni wy­schnięte prze­ście­ra­dła i ob­rały w kuchni mar­chew na cienką zupę. O ósmej Irene za­częła się dzi­wić, dla­czego ża­den Nie­miec nie sta­wił się jesz­cze w pracy. Gdy ze­gar wy­bił dzie­siątą, dzi­wiły się temu już wszyst­kie. Wy­jący w trójce na izbie cho­rych chło­pak z Ge­tyngi w końcu zmarł w łóżku, bo nie do­cze­kał ope­ra­cji usu­nię­cia odłamka gra­natu z płuca; do kuchni nie do­tarły kon­serwy mię­sne na zupę dla ofi­ce­rów, bo nie było komu otwo­rzyć ma­ga­zynu apro­wi­za­cyj­nego. Nikt nie po­dyk­to­wał ra­portu dnia, choć se­kre­tarka sie­działa przy biurku w szta­bie z na­ostrzo­nym ołów­kiem w ręku.

Irene wy­szła na schody kan­tyny, lecz wszelki ruch za­marł. Na­wet sze­fo­wej nie było ni­g­dzie wi­dać. Po pół­go­dzi­nie już wszyst­kie po­zo­stałe ko­biety od­wa­żyły się opu­ścić sta­no­wi­ska pracy i gło­śno się dzi­wić znik­nię­ciu męż­czyzn. Po go­dzi­nie za­częły się za­sta­na­wiać, co ro­bić. Żadna nie miała po­ję­cia, co się mo­gło stać. Nikt nie za­te­le­fo­no­wał, nie zgło­sił cho­roby, jak to się czę­sto zda­rzało na­stęp­nego dnia po tym, gdy ofi­ce­ro­wie za­pa­lili się do bu­telki, choćby na­wet nie było ku temu żad­nej oka­zji.

W po­łu­dnie ko­biety ze sztabu i kan­tyny zde­cy­do­wały, że trzeba pójść po­szu­kać Niem­ców. Irene ra­zem z kil­koma ochot­nicz­kami ru­szyła w stronę mę­skich ba­ra­ków, przy któ­rych nie było ni­kogo wi­dać. W oknach pierw­szego ba­raku mi­gnęło im kilka twa­rzy, lecz znik­nęły one rów­nie szybko, jak się po­ja­wiły. Ko­biety spró­bo­wały otwo­rzyć drzwi: nie były za­ry­glo­wane, ale po dru­giej stro­nie ktoś trzy­mał klamkę. Okna za­sło­nięto od we­wnątrz sza­rymi ko­cami, przy sa­mej ra­mie dało się jed­nak zaj­rzeć do środka: w każ­dym ba­raku sie­działo mnó­stwo żoł­nie­rzy słu­cha­ją­cych ra­dia, choć po­sia­da­nie go było su­rowo za­ka­zane. Na pod­ło­dze wa­lały się pu­ste bu­telki. Pod da­chem wy­chodka wi­siały zwłoki Stabs­feld­fel­bla. Po oczach ła­ziły mu mu­chy.

Ko­biety wró­ciły i po­wie­działy in­nym, co zo­ba­czyły, i te­raz już wszyst­kie się do­my­śliły, co się święci. Czyli te­raz się za­cznie. Zga­siły ogień pod ko­tłami z pra­niem, prze­krę­ciły wy­łącz­niki świa­tła w biu­rach i po­bie­gły po­wia­do­mić resztę ko­biet. Tylko pie­lę­gniarki zo­stały na swo­ich sta­no­wi­skach; wcze­śniej wy­ła­mały drzwi sza­fek z me­dy­ka­men­tami, wy­szu­kały ostat­nie leki prze­ciw­bó­lowe i po­dały je wy­ją­cym z bólu pa­cjen­tom.

Irene nie wie­działa, co ro­bić. Cho­dziła po kan­ty­nie, za­my­ka­jąc okna i od­sta­wia­jąc stołki na blaty. Spa­ko­wała za­kal­co­watą babkę z po­przed­niego dnia i za­mknęła drzwi kan­tyny na klucz. Po chwili wró­ciła do środka i wzięła ze sobą jesz­cze bu­telkę ko­niaku. Na ulicy mi­nęła spie­szące w prze­ciwną stronę Nor­weżki, które po­sta­no­wiły uciec z mia­sta. Miały na so­bie swoje naj­grub­sze swe­try. Ka­wa­łek da­lej sta­nęły na skrzy­żo­wa­niu, nie mo­gły się zde­cy­do­wać, w którą stronę iść. Ża­den kie­ru­nek nie wy­da­wał się bez­pieczny.

Po­zo­stałe ko­biety przy­nio­sły już ubra­nia i wa­lizki z zaj­mo­wa­nych do tej pory kwa­ter i zgro­ma­dziły się w trzech naj­więk­szych ba­ra­kach. Za­brały rów­nież ze sobą wszyst­kie zna­le­zione kon­serwy, kar­to­fle i chleby, po­za­my­kały drzwi i prze­krę­ciły klu­cze w zam­kach. Wróg nad­cią­gał. Nie wie­działy tylko, kto pierw­szy do­trze do Nar­viku: Ro­sja­nie, Fi­no­wie czy Bry­tyj­czycy, bo wszyst­kie ar­mie były już bli­sko.

Rano ktoś za­pu­kał do drzwi ba­raku Irene. Był to nie­miecki pod­ofi­cer, który po­wo­łał się na na­zwi­sko naj­wyż­szego szarżą ofi­cera i gło­śno za­żą­dał zwrotu ra­cji żyw­no­ścio­wych za­gar­nię­tych bez­praw­nie przez ko­biety z ma­ga­zy­nów. Któ­raś otwo­rzyła drzwi i wkrótce żoł­nierz od­szedł z na­rę­czem pu­szek. Wie­czo­rem przy­szli ko­lejni Niemcy z po­dob­nymi żą­da­niami, lecz tym ra­zem ko­biety już ich nie wpu­ściły. Jedna sto­jąca za ple­cami Irene roz­po­znała zna­jomy głos i ka­zała im się wy­no­sić.

– Drugi raz ten nu­mer już nie przej­dzie, Ger­hard.

Na­stęp­nego dnia do drzwi za­częli się do­bi­jać inni męż­czyźni, nie Niemcy, bo krzy­czeli: Lukk opp!. Otwo­rzyły. Po­zo­stało im już tylko mieć na­dzieję, że ja­koś to bę­dzie.

No i te­raz Irene z za­krwa­wio­nym łu­kiem brwio­wym sie­działa ra­zem z in­nymi, ku­liła się na plat­for­mie za­bra­nej Niem­com cię­ża­rówki w dro­dze do celu, któ­rego im nie wy­ja­wiono. Wszystko wy­da­rzyło się tak na­gle. Męż­czyźni, któ­rzy wtar­gnęli do ba­raku, byli uzbro­jeni. Za­częli wy­py­chać ko­biety na dwór i wy­ła­py­wać te, które pró­bo­wały wró­cić po wa­lizki. Sto­jąca za Irene stara pie­lę­gniarka usi­ło­wała tłu­ma­czyć, że musi iść na izbę cho­rych zmie­nić opa­tru­nek pa­cjen­towi po am­pu­ta­cji gni­ją­cej nogi, ale ra­zem z resztą ko­biet zo­stała po­słana kop­nia­kami na plac.

Nie­które nie wstały z łó­żek – wy­cho­dzące krzy­czały na nie, żeby się zbie­rały, a gdy to nie po­mo­gło, pró­bo­wały je bu­dzić, po­trzą­sa­jąc za ra­miona. Lo­do­wato zimna skóra mó­wiła, że nie warto już na­wet spraw­dzać tętna; one zdą­żyły uciec przed nie­uchron­nym.

Te, które wy­szły na plac, męż­czyźni szar­pali, usta­wiali obok sie­bie i jedna za drugą, tak że ko­biety nie miały po­ję­cia, czego się od nich ocze­kuje. W końcu zdez­o­rien­to­wane sta­nęły w jako ta­kim szyku przed ba­ra­kiem. Irene ku­liła się ze stra­chu, zer­ka­jąc na ubra­nych po cy­wil­nemu męż­czyzn i przy­słu­chu­jąc się ich ję­zy­kowi. „To nie są Ru­skie, nie mają na­wet mun­du­rów”, szep­nęła któ­raś. Ko­biety pró­bo­wały się wza­jem­nie uspo­ka­jać. „To Nor­we­go­wie”.

Po nie­miecku le­piej się było do nich nie od­zy­wać, a fiń­skiego nie ro­zu­miał ża­den z nich. Na placu stały też Nor­weżki: mil­czały jak za­klęte. Finki, które choć tro­chę znały nor­we­ski czy szwedzki, nad­sta­wiały uszu i tłu­ma­czyły.

– Chyba chcą nas dwój­kami usta­wić.

Ko­biety za­częły się szybko prze­gru­po­wy­wać. Kiedy Irene roz­glą­dała się za parą, po­de­szła do niej po­spiesz­nie dziew­czyna, która nie zdą­żyła na­wet wzuć bu­tów i stała na mo­krej ziemi w sa­mych skar­pet­kach.

– Wszyst­kie rze­czy zo­stały w środku. Mu­sia­ła­bym po nie iść.

– Daj spo­kój, jesz­cze cię po­biją.

Każda ko­bieta mu­siała po­wie­dzieć, jak się na­zywa, a je­den z Nor­we­gów za­pi­sy­wał wszyst­kie per­so­na­lia na li­ście. Je­żeli któ­raś miała przy so­bie pasz­port albo prze­pustkę, mu­siała do­ku­ment od­dać. Kilka ko­biet od­pra­wiono z po­wro­tem do ba­raku po pa­piery, a te, które nie mo­gły się ni­czym wy­le­gi­ty­mo­wać, pró­bo­wały tłu­ma­czyć, jak się pi­sze ich fiń­skie imiona i na­zwi­ska.

– Mar­jatta. Przez dwa „t”. Dwa.

W końcu pi­sarz wpadł na po­mysł, żeby po­dać ko­bie­tom kartkę i ka­zać im wy­raź­nie na­pi­sać swoje per­so­na­lia.

Nor­we­go­wie prze­stali po­nie­wie­rać więź­niarki. Je­den z nich, naj­pew­niej do­wódca grupy, wy­gło­sił długą mowę, a ko­biety tu i tam tłu­ma­czyły so­bie na­wza­jem to, co udało im się zro­zu­mieć.

– Je­ste­śmy te­raz jeń­cami.

– Wro­gami Nor­we­gii.

– Po­cią­gną nas do od­po­wie­dzial­no­ści.

Ostat­nie zda­nie wzbu­dziło po­śród ko­biet okrzyki sprze­ciwu. Dziew­czyna w sa­mych skar­pet­kach po­pa­trzyła na Irene i szep­nęła:

– Nas? A co my­śmy niby ta­kiego zro­biły?

– By­ły­śmy z Niem­cami.

– I co z tego?

– Nie wy­głu­piaj się.

Irene trudno było my­śleć o so­bie jako o stro­nie tej wojny. Na­wet Klaus po­wie­dział jej przed wy­jaz­dem, że naj­le­piej bę­dzie, jak za­wczasu ru­szy na pie­chotę do domu albo cho­ciaż po­szuka so­bie w izbie cho­rych kap­sułki z cy­jan­kali, bo już le­piej ją zgryźć, niż tra­fić do nie­woli. Je­żeli Irene nie zdąży wy­do­stać się z Nar­viku, czeka ją los, od któ­rego na­wet śmierć by­łaby lep­sza: gwałt lub sy­be­ryj­ski ła­gier. A naj­pew­niej jedno i dru­gie. Irene po­my­ślała o ko­bie­tach, które ode­brały so­bie ży­cie w ba­raku, i pró­bo­wała zro­zu­mieć, dla­czego nie wie­rzyła Klau­sowi. Przez tę swoją nie­za­rad­ność ma­sze­ro­wała te­raz w trze­ciej pa­rze od czoła ko­lumny, którą uzbro­jeni Nor­we­go­wie prze­pę­dzili jak stado by­dła przez cały Nar­vik, znisz­czony już na po­czątku wojny w wal­kach z oku­pan­tem.

Nie był to przy­jemny marsz. Na ulice wy­le­gli miesz­kańcy mia­sta, któ­rzy ci­skali w nie ka­mie­niami, wy­ko­paną z ro­wów gliną i ze­bra­nym z po­bo­czy bło­tem. Irene sta­rała się pa­trzeć w dół, żeby nie ścią­gać na sie­bie uwagi. Kuś­ty­kały wszyst­kie w bu­tach bez ob­ca­sów, bo te po­ła­mały się pod­czas po­spiesz­nej ewa­ku­acji ba­raku, pod­no­siły wy­soko koł­nie­rze swo­ich okryć i ści­skały pod pa­chami skromny do­by­tek. Na ich głowy le­ciało wszystko, co lu­dzie mieli pod ręką, i choć Irene osła­niała oczy dło­nią, tuż nad brwią tra­fił ją ka­mień wiel­ko­ści dzie­cię­cej pię­ści.

Naj­więk­szą nie­na­wiść bu­dziła ko­bieta w nie­bie­skiej su­kience, która za­miast ja­kie­goś ko­bie­cego okry­cia miała na so­bie nie­miecki płaszcz woj­skowy. Irene pa­mię­tała ją z ro­dzin­nej wsi. Ve­era. Ni­gdy z nią nie roz­ma­wiała, ale znała jej re­pu­ta­cję. Pa­trzyła, jak nie­miecki łach przy­biera barwę błota i jak pa­tyki i ka­mie­nie ra­nią twarz ko­biety. Ve­era jed­nak nie opusz­czała głowy.

Z ciżby wy­bie­gła Nor­weżka, która splu­nęła w twarz idą­cej w dru­giej pa­rze sta­rej pie­lę­gniarce. Irene nie mo­gła po­jąć, skąd się bie­rze w lu­dziach tak głę­boka nie­na­wiść. Co one im za­wi­niły? Prały i sprze­da­wały w kan­ty­nie gorz­kie jak wojna na­poje. Za­ko­py­wały w do­łach am­pu­to­wane koń­czyny i myły krwa­wiące ki­kuty. Prze­cież nie brały w tej woj­nie udziału – w każ­dym ra­zie nie tak jak ci, co po­dej­mo­wali de­cy­zje. A te­raz zro­biono z nich jeń­ców i wpy­chano je na plat­formy cię­ża­ró­wek, które miały roz­wieźć je w różne strony. Każda zdą­żyła po­znać nowe nor­we­skie wy­ra­że­nie: ty­sker­tøs. Pod­czas mar­szu oka­zało się, że nie są już tymi ko­bie­tami, za które się do tej pory uwa­żały, tylko kimś zu­peł­nie in­nym. Od te­raz były „szwab­skimi kur­wami”.

Na plat­for­mie trudno było ustać. Wio­sna roz­myła pod­łoże, a nie było komu wy­rów­nać piasz­czy­stej drogi. Ko­biety przy bur­tach wcze­piły się w de­ski, te w środku pró­bo­wały ja­koś usie­dzieć na wa­liz­kach i to­boł­kach. Opluta pie­lę­gniarka oglą­dała swój za­bru­dzony cze­pek. Młoda dziew­czyna w be­re­cie, nie­mal dziecko jesz­cze, za­miast okry­cia za­brała z ba­raku tylko grubą koł­drę i te­raz pa­znok­ciem zdra­py­wała z niej za­su­szone błoto. Unio­sła głowę, spoj­rzała po in­nych i wy­po­wie­działa na głos py­ta­nie, które za­przą­tało my­śli im wszyst­kim:

– Roz­strze­lają nas?

Żadna nie po­tra­fiła od­po­wie­dzieć. Dziew­czyna za­rzu­ciła so­bie koł­drę na ra­miona i z po­ważną miną ski­nęła jesz­cze na Irene.

– Roz­strze­lają jak nic.

Sa­mo­chód te­le­pał się brze­giem fiordu. Na zbo­czach le­żał jesz­cze śnieg, choć drzewa wy­da­wały się już go­towe na so­czy­stą wio­senną zie­leń. Po­dróż trwała długo i na­wet te naj­sil­niej­sze mu­siały w końcu zna­leźć gdzieś so­bie miej­sce do sie­dze­nia. Nor­we­go­wie wieźli je na pół­nocny wschód. Pie­lę­gniarka za ple­cami Irene przy­glą­dała się uważ­nie oko­licy i za­sta­na­wiała się, czy już raz nie je­chała tą samą drogą, tyle że w prze­ciw­nym kie­runku, z co­fa­ją­cym się woj­skiem. Gdy szosa za­częła opa­dać do mo­rza, na­brała pew­no­ści.

– To Bals­fjord! Wiozą nas na Tromsø.

Chłód prze­ni­kał już Irene do ko­ści, w końcu jed­nak przy dro­dze za­częły po­ja­wiać się za­bu­do­wa­nia i białe drew­niane domy, naj­pierw z rzadka, po­tem co­raz czę­ściej. Cię­ża­rówka klu­czyła po­mię­dzy nimi i lu­dzie w obej­ściach od­wra­cali się, żeby po­pa­trzeć na auto pełne ko­biet na plat­for­mie. Nikt się nie uśmie­chał: ani ci, któ­rzy pa­trzyli, ani te, na które pa­trzono. Wszy­scy wie­dzieli, że w ta­kich sy­tu­acjach nie ma miej­sca na uśmiech.

Sa­mo­chód prze­je­chał po że­la­znych kra­tach nad wi­ją­cym się stru­mie­niem i skrę­cił w prawo. Irene do­strze­gła wy­so­kie wieże straż­ni­cze i ogro­dze­nie z drutu kol­cza­stego na słu­pach, które u góry za­krzy­wiały się do środka. Ko­bieta w chu­ście za nią za­częła szlo­chać. „Pa­nie Boże święty, do ta­kiego la­gru przy­wożą na eg­ze­ku­cje”. Na zbo­czu stało pięć dłu­gich po­nie­miec­kich ba­ra­ków je­niec­kich zbi­tych ze zwy­kłych de­sek. Wszyst­kie były zwró­cone szczy­tami do drogi.

Cię­ża­rówka za­ha­mo­wała przed główną bramą i po chwili ocze­ki­wa­nia wto­czyła się do środka i pod­je­chała pod pierw­szy z brzegu ba­rak. Ko­biety za­częły scho­dzić z plat­formy. Irene wstała i roz­pro­sto­wała nogi, mie­rząc spoj­rze­niem wieże i strome zbo­cze po­ro­śnięte skąpo kę­pami wrzosu.

Plac obo­zowy był prze­cięty pło­tem, zza któ­rego przy­pa­try­wały im się setki męż­czyzn.

– Wszystko Niemcy – orze­kła sto­jąca obok niej stara pie­lę­gniarka.

Zlu­stro­wały spoj­rze­niem nie­ru­chome mo­rze mun­du­rów. Żoł­nie­rze mil­czeli, ko­biety sły­szały tylko świst hu­la­ją­cego we wrzo­sach wia­tru.

– Oni też z Nar­viku? – spy­tała te­raz ta w chu­ście tę w woj­sko­wych ka­ma­szach.

– Tam­ten to w każ­dym ra­zie pi­sarz z izby cho­rych – od­parła za­gad­nięta, ki­wa­jąc głową w stronę jed­nego z żoł­nie­rzy.

– Może mój Hans też tu jest?

– Le­piej, że­byś te­raz Hansa nie szu­kała.

Zna­jomi żoł­nie­rze na­gle stali się dla nich zu­peł­nie ob­cymi ludźmi. Irene pa­mię­tała z kan­tyny ich ru­baszny śmiech, a tu­taj wszy­scy stali zgar­bieni, z lę­kli­wie roz­bie­ga­nym spoj­rze­niem. Z my­śli­wych zmie­nili się te­raz w zwie­rzynę.

Szo­fer zrzu­cał ba­gaże z plat­formy na zie­mię. Irene pod­nio­sła swoją wa­lizkę, nie wie­działa, co da­lej. Nie miała ochoty wcho­dzić do ba­raku, choć stał otwarty. Do­brze znała obozy bu­do­wane przez Niem­ców. W żad­nym ni­gdy nie była, ale parę wi­działa, no i ko­biety czę­sto o nich mó­wiły. Te ze sztabu opo­wia­dały, że prze­pi­sy­wały na czy­sto li­sty roz­strze­la­nych jeń­ców, ko­mu­ni­stów i aresz­to­wa­nych człon­ków ru­chu oporu z obo­zów w Ka­ra­sjok, Le­ir­pol­len czy Høy­bukt­moen. Kiedy pro­siły prze­ło­żo­nych o wpi­sa­nie do do­ku­men­tów do­kład­niej­szych in­for­ma­cji, w od­po­wie­dzi sły­szały, że ta­kich obo­zów ni­gdy nie było. Że za­szła po­myłka i li­stę można zo­sta­wić na biurku do ko­rekty.

Po opróż­nie­niu plat­formy szo­fer ze­sko­czył na zie­mię, pod­niósł tylną klapę i wró­cił do ka­biny. Irene pa­trzyła, jak cię­ża­rówka po­woli ru­sza, do­jeż­dża do bramy w kol­cza­stym ogro­dze­niu i po jej otwar­ciu roz­pę­dza się i znika. Nie wspo­mi­nała mile jazdy na od­kry­tej plat­for­mie, ale wiele by dała, żeby wró­cić do cza­sów, które skoń­czyły się wraz z przy­by­ciem do tego miej­sca. Do­kąd za­brano resztę ko­biet z Nar­viku? Ostat­nie z prze­wie­zio­nych do obozu pod­no­siły swój do­by­tek i przy­ci­ska­jąc go do piersi, pa­trzyły na szary ba­rak i jego nie­liczne okna.

Żyły oto­czone śmier­cią. Słu­chały opo­wie­ści z frontu, prze­pi­sy­wały na czy­sto roz­kazy ogra­ni­cza­nia ra­cji żyw­no­ścio­wych w obo­zach je­niec­kich. W la­za­re­tach za­my­kały oczy zmar­łym, w szwal­niach za­sta­na­wiały się nad tym, czy ro­ze­rwaną gra­na­tem no­gawkę da się jesz­cze ura­to­wać. Do tej pory pa­trzyły na umie­ra­nie z boku, lecz może wła­śnie na­de­szła pora, by sta­nąć na skraju dołu? Ko­bieta w ka­ma­szach ru­szyła ze swoją wa­lizką do ba­raku.

– No to ko­niec z nami, dziew­czyny – rzu­ciła.

Myśl o eg­ze­ku­cji wstrzą­snęła cia­łem Irene jak po­ra­że­nie prą­dem. Czy w Fin­lan­dii wie­dzą, do­kąd je przy­wie­ziono? Czy ko­goś to w ogóle jesz­cze ob­cho­dzi?

Chwilę trwało, nim oczy przy­wy­kły do pół­mroku ba­raku. Wzdłuż ścian okien­nych bie­gły przej­ścia, a po­środku izby wzno­siły się zbu­do­wane z tar­cicy wy­so­kie pię­trowe pry­cze przy­po­mi­na­jące re­gały w ma­ga­zy­nie. Przy każ­dej ze ścian szczy­to­wych stał pie­cyk z długą, gi­nącą w su­fi­cie rurą ko­mi­nową. W po­wie­trzu uno­sił się smród wil­goci i brudu. Ko­biety ob­cho­dziły ba­rak, Irene do­ty­kała nie­he­blo­wa­nych de­sek i roz­rzu­co­nej na pry­czach sta­rej słomy.

– Psia­krew – za­klęła któ­raś. – Ileż w tym musi się lę­gnąć ro­bac­twa.

– To tu nie mają na­wet ma­te­racy?

Naj­szyb­sze ko­biety już kła­dły swój ba­gaż na wy­brane po­sła­nia. Irene za­re­zer­wo­wała so­bie naj­bliż­szą dolną pry­czę. Wol­niej­sze ze zło­ścią wdra­py­wały się na środ­kowe. Na górne nie pchała się żadna. Stara pie­lę­gniarka, która we­szła do ba­raku na sa­mym końcu, na próżno szu­kała wol­nej dol­nej pry­czy. Cho­dziła z wa­lizką po przej­ściu, zło­rze­cząc młod­szym, które ją ubie­gły.

– Nie wpu­ści­ła­byś mnie tu na dół, co?

Za­gad­nięte od­sy­łały ją w głąb ba­raku.

– Tam chyba jesz­cze znaj­dzie się coś wol­nego.

Pie­lę­gniarka po­szła da­lej, oka­zało się jed­nak, że wszyst­kie dolne łóżka są już za­jęte. Irene usły­szała jej świsz­czący od­dech, gdy ta prze­szła obok. Sta­ro­wina po­sta­wiła wa­lizkę na pod­ło­dze i zwró­ciła się do ca­łego ba­raku:

– Słu­chaj­cie no, ja z tymi ku­la­sami to na górę już się nie wgra­molę.

Irene udała, że nie sły­szy. Na gest może so­bie po­zwo­lić tylko ten, kto ma się czym dzie­lić.

– Weź moje miej­sce.

W dru­gim końcu ba­raku wstała i kiw­nęła ręką na pie­lę­gniarkę ko­bieta w nie­miec­kim płasz­czu woj­sko­wym, Ve­era.

– Ja tam mogę na sa­mej gó­rze. Pod da­chem naj­cie­plej.

Pie­lę­gniarka obe­szła rzędy prycz, za­nio­sła płaszcz na zwol­nione po­sła­nie i wró­ciła po wa­lizkę. Sie­dzące uni­kały jej spoj­rze­nia.

– I was kie­dyś sta­rość do­pad­nie, zo­ba­czy­cie. Każdą jedną.

Ve­era stała w przej­ściu z to­boł­kiem w ręku i roz­glą­dała się za wol­nym po­sła­niem. Spo­strze­gła wzrok Irene, ski­nęła głową. Irene nie od­wza­jem­niła po­zdro­wie­nia.

– Dzię­kuję ci – ode­zwała się pie­lę­gniarka i wy­cią­gnęła dłoń. – Je­stem Aili, z izby cho­rych.

– Ve­era, z pralni.

Do końca dnia cię­ża­rówki do­wo­ziły ko­lejne ko­biety. Naj­pierw pry­cze za­peł­niły się po naj­wyż­sze po­sła­nia, po­tem więź­niarki za­częły się lo­ko­wać na dol­nych pry­czach obok in­nych ko­biet.

– Mu­szę tu­taj, bo już ni­g­dzie nie ma wol­nych prycz – od­po­wia­dały na gniewne spoj­rze­nia. – Bę­dziemy le­żeć jak sio­stry, na jed­nym po­sła­niu.

Ko­lejne przy­byłe nie mó­wiły po fiń­sku, tylko po nor­we­sku. Kilka trzy­mało nie­mow­lęta, były i ta­kie, które pro­wa­dziły za rękę star­sze dzieci, umie­jące same cho­dzić. Po­nie­waż miejsc na pry­czach już nie było, Nor­weżki usta­wiły się pod drzwiami. Irene miała wra­że­nie, że wi­dzi wśród nich ko­biety, które ucie­kły z Nar­viku pierw­sze.

Po go­dzi­nie po­ja­wił się ja­kiś żoł­nierz, żeby zba­dać sy­tu­ację. Zer­k­nął na sto­jące, po czym ob­szedł ba­rak, li­cząc po­sła­nia, i znik­nął. Nie­długo po­tem roz­warły się zbite z su­ro­wych de­sek drzwi do są­sied­niej izby i za­pę­dzono tam kilka ko­biet. W przej­ściach po­ja­wiły się zło­żone koce. Ko­biety ru­szyły po nie ze swo­ich prycz.

– Można ich po­pro­sić, żeby na­pa­lili w tych ko­zach?

– Ja nie znam nor­we­skiego. Może spy­tać po nie­miecku?

– Ten ję­zyk le­piej te­raz za­po­mnieć.

Irene otwo­rzyła wa­lizkę i za­częła szu­kać cze­goś do ubra­nia.

– By­leby tylko w nocy nie za­gnali nas na skraj mo­giły – ode­zwała się któ­raś z le­żą­cych na środ­ko­wych pry­czach, wy­ra­ża­jąc gło­śno ich wspólne obawy.

Gdzieś na sa­mej gó­rze roz­legł się stłu­miony płacz.

– Ja nic nie zro­bi­łam! Ro­dzinę mam w Fin­lan­dii. Sta­rego i trójkę dzie­cia­ków.

Dziew­czyna w be­re­cie otu­liła się w za­braną z Nar­viku cie­płą koł­drę i przez chwilę mo­gła po­czuć, że ma le­piej niż inne. Irene przy­dałby się te­raz ko­niak z kan­tyny, ale Nor­we­go­wie prze­szu­kali ich ba­gaże i za­re­kwi­ro­wali wszystko, co miało ja­ką­kol­wiek war­tość. Słu­chała więc tylko, jak po dru­giej stro­nie izby któ­raś śpiewa zmę­czo­nemu dziecku o dłu­giej po­dróży z da­le­kiego Turku.

Kiedy rano Irene się obu­dziła, wiele ko­biet zdą­żyło się już stło­czyć pod oknami. Ona rów­nież ze­szła na zimną pod­łogę, pró­bu­jąc coś zo­ba­czyć po­nad gło­wami tam­tych.

– Co tam się dzieje?

Nie­mieccy żoł­nie­rze stali w luź­nych sze­re­gach po swo­jej stro­nie placu.

– Czego ka­zali im wyjść?

– Może ich gdzieś wy­wiozą?

Głosy zbu­dziły po­zo­stałe ko­biety, które też już scho­dziły ze swo­ich prycz i ci­snęły się za resztą przy oknach.

– Do­bry Boże, tak ich tu będą strze­lać?

– Alle men­nene er ute.

– Chyba ich wszyst­kich od razu nie za­biją?

– Mogą mieć gdzieś ce­kaem.

– Hva hol­der de på med?

Pierw­sze już wy­co­fały się trwoż­li­wie w głąb izby.

– Her­re­gud, hva gjør de?

– Nie, ja się boję na­wet na to pa­trzeć.

– Prę­dzej by chyba brali po kilku.

Otwarły się drzwi ba­raku i do środka we­szli dwaj żoł­nie­rze. Ka­zali wszyst­kim wyjść na plac, a tym, które nie znały ję­zyka, po­ka­zy­wali za­ma­szy­stymi ge­stami, że mają się po­spie­szyć. Je­den spę­dzał z prycz ko­biety, które do­tąd nie wstały z po­słań. Irene szybko wło­żyła za­pi­nany swe­ter, a buty wzięła w rękę, bo czasu na wzu­cie już nie było.

– To co, te­raz i nas będą za­bi­jali? 
Usta­wiono je byle jak w rzę­dach pod pło­tem, twa­rzami do Niem­ców. Wil­gotna zie­mia zię­biła stopy. Nor­we­go­wie pchali je pod drut kol­cza­sty, za­gęsz­cza­jąc sze­regi.

Irene wło­żyła buty, nie od­wa­żyła się jed­nak od­wró­cić. Sły­szała kroki żoł­nie­rzy, ale nie chciała my­śleć o tym, co szy­kują za ich ple­cami. Ko­bieta w dru­gim sze­regu za­częła się mo­dlić i ry­chło przy­łą­czyło się do niej wiele gło­sów. Zna­jome słowa same wró­ciły na usta Irene: Oj­cze nasz, który je­steś w nie­bie. Młoda matka pró­bo­wała uci­szyć ma­ru­dzące dziecko. I od­puść nam na­sze winy, jako i my od­pusz­czamy na­szym wi­no­waj­com. Mo­dli­twę roz­po­znały na­wet Nor­weżki i Niemki i za­raz już od­ma­wiały ją po swo­jemu. Va­ter unser. Me­lo­dia słów była taka sama bez względu na ję­zyk. Fa­der vår.

Irene spu­ściła głowę i za­mknęła oczy. Prze­szła długą drogę tylko po to, żeby tak skoń­czyć, prze­trwała dzie­ciń­stwo i do­ro­słość, mał­żeń­stwo i ma­cie­rzyń­stwo, by za­po­mniana przez wła­sną oj­czy­znę ster­czeć pod ja­kimś ba­ra­kiem i cze­kać, aż uleci z niej ży­cie. Po­zo­stała jej już tylko na­dzieja, że wszystko pój­dzie szybko. I że nie bę­dzie bar­dzo bo­lało.

Przy­ci­snęła mocno dło­nie do bo­ków, żeby tak strasz­nie się nie trzę­sły. Przy­po­mniały się jej wszyst­kie pa­skudne spo­soby zej­ścia z tego świata, bo mi­nio­nej zimy wszę­dzie było tego pełno... Spa­le­nie. Udu­sze­nie. Wy­krwa­wie­nie się. Cho­roby.

Sto­jąca obok niej dziew­czyna w be­re­cie chwy­ciła jej rękę i ści­snęła, żeby nie być sama w chwili, gdy kula trafi ją w plecy. Wiele wstrzy­mało od­dech, wszyst­kie po­wstrzy­my­wały łzy. Zbaw nas ode złego.

Wtem roz­warła się brama obozu mę­skiego i na plac po dru­giej stro­nie wje­chał sa­mo­chód. Z tyłu wy­sie­dli dwaj męż­czyźni w cy­wil­nych ubra­niach i po­mo­gli wyjść z auta ko­bie­cie w po­de­szłym wieku. Sta­ruszka była ubrana w pro­sty szary płaszcz i ka­pe­lusz z czarną wo­alką, przez co nie było wi­dać ry­sów jej twa­rzy. Cy­wile ujęli ko­bietę pod ra­miona i pod­pie­rali ją, gdy po­woli drep­tała ku usta­wio­nym na placu Niem­com.

Iden­ty­fi­ka­cja trwała długo. Ko­bieta nie­pew­nym kro­kiem szła wzdłuż sze­re­gów męż­czyzn. Za­glą­dała w każdą twarz i od czasu do czasu przy­sta­wała przed któ­rymś Niem­cem, by przy­pa­trzeć mu się uważ­niej. Kiedy do­tarła do płotu, ob­rzu­ciła prze­lot­nym spoj­rze­niem sto­jące po dru­giej stro­nie ko­biety, po czym pod­jęła mo­zolny marsz przed ko­lej­nym rzę­dem jeń­ców. Jedni śle­dzili jej kroki z cie­ka­wo­ścią, dru­dzy pa­trzyli nie­ru­chomo w zie­mię, jak gdyby wie­dzieli, kim jest ta ko­bieta.

Przy trze­cim sze­regu żoł­nie­rzy sta­ruszka na­gle sta­nęła. Za­my­śliła się i po chwili od­wró­ciła się w stronę jeń­ców, któ­rych przed chwilą mi­nęła. Po­wie­działa coś dwóm cy­wi­lom, na co oni spoj­rzeli szybko po so­bie i za­częli po­woli pro­wa­dzić ko­bietę z po­wro­tem. Wtedy siódmy żoł­nierz w trze­cim sze­regu, w mun­du­rze bez dys­tynk­cji, osu­nął się na ko­lana.

– Ent­schul­di­gung...

Sta­ruszka nie od­po­wie­działa, tylko po­de­szła do niego i po­pa­trzyła na bła­gal­nie wy­cią­gnięte ręce. Po chwili ski­nęła głową. Od płotu ode­rwali się dwaj nor­we­scy żoł­nie­rze i pod­bie­gli do klę­czą­cego. Zła­pali go pod pa­chy i po­wle­kli za sobą. Ob­casy bu­tów Niemca ryły w pia­chu głę­bo­kie bruzdy.

– Ent­schul­di­gung, liebe Frau...

Irene była cie­kawa, czy kiedy dwaj cy­wile od­pro­wa­dzali ko­bietę z po­wro­tem do sa­mo­chodu, twarz pod wo­alką wy­ra­żała ulgę czy może smu­tek. Męż­czyźni pod­trzy­my­wali sta­ruszkę za łok­cie, kiedy ta, po­chy­la­jąc się, wsia­dała do środka. Je­den po­ło­żył rękę na kra­wę­dzi drzwi, żeby ko­bieta nie ude­rzyła w nią głową. Niemcy, któ­rzy wcze­śniej przy­pa­try­wali się tej po­wol­nej in­spek­cji, te­raz też spu­ścili oczy. Ta­kich wi­zyt bę­dzie na pewno wię­cej.

Ko­bie­tom ka­zano zo­stać, gdy męż­czyźni od­ma­sze­ro­wali do swo­ich ba­ra­ków. Pa­trzyły na ich plecy, na roz­wie­wa­jący się kurz i kol­cza­ste pączki na sta­lo­wych dru­tach. Żadna już nie pła­kała. Gdyby Nor­we­go­wie chcieli je roz­strze­lać, naj­pew­niej dawno by to zro­bili. Ko­bieta sto­jąca przed Irene nie mo­gła zro­zu­mieć, co się stało.

– Co im ten Nie­miec za­wi­nił? – spy­tała swoją są­siadkę.

– Oj, ten to w Fin­n­marku ro­bił straszne rze­czy. Każdy ci po­wie.

– Wiem, że w Be­is­fjor­dzie to na pewno za­bi­jali jeń­ców. Naj­pierw ka­zali im wy­ko­pać so­bie dół, a po­tem strze­lali im w kark.

– A to nie tam ich żyw­cem spa­lili w ba­ra­kach?

Każ­dej coś się obiło o uszy, każda wie­działa o rze­czach, o któ­rych wo­la­łaby ni­gdy nie wie­dzieć. Wła­śnie dla­tego się tu zna­la­zły. Bo były tak samo winne.

Irene zro­zu­miała, że cho­ciaż sama ni­kogo nie skrzyw­dziła, to jed­nak miała w tym swój udział. Tak jak po­zo­stałe, i ona sły­szała, co wy­pra­wiali nie­mieccy żoł­nie­rze, po­tem jesz­cze wi­działa to i owo, a jed­nak mil­czała. Nie mo­gła się te­raz tłu­ma­czyć, że o ta­kich spra­wach jej nie mó­wiono, bo na­wet je­żeli nie mó­wiono, to trzeba się było sa­mej ja­koś ro­ze­znać. Ła­two było uda­wać nie­wi­niątko, kiedy czło­wiek my­ślał, że stoi po stro­nie zwy­cięz­ców, i wie­dział, że w imię prawdy trzeba by się po­że­gnać z wie­loma rze­czami.

W końcu żoł­nie­rze wró­cili. Ka­zali ko­bie­tom usta­wić się dwój­kami i ma­sze­ro­wać, po­tem po­zwo­lili im iść wła­snym tem­pem. Nie kie­ro­wali ich jed­nak do ko­bie­cego ba­raku, lecz do in­nego, znaj­du­ją­cego się da­lej. Irene na­dal trzy­mała za rękę dziew­czynę w be­re­cie. Pa­trzyła uważ­nie na ten nowy ba­rak.

– Da­dzą nam tam jeść? Czy cze­kają tam na nas pie­lę­gniarki?

– Trzeba by się wy­si­kać – od­po­wie­działa tamta. – Rano nie zdą­ży­łam.