Powróceni audiobook

Od tłu­ma­cza

W pol­skim prze­kła­dzie Po­wró­co­nych utrzy­ma­no prze­strze­ga­ną przez au­to­ra za­sa­dę, by słów ob­cych wo­bec języ­ka tek­stu nie wy­ró­żniać kur­sy­wą ani cu­dzy­sło­wem, lecz trak­to­wać je jako ele­men­ty zło­żo­nej tkan­ki języ­ko­wej nie­miec­kich i bry­tyj­skich ko­lo­nii na te­ry­to­rium obec­nej Tan­za­nii. Dal­szą kon­se­kwen­cją tej za­sa­dy jest od­wzo­ro­wa­ny rów­nież w pol­skim prze­kła­dzie za­pis rze­czow­ni­ków nie­miec­kich małą li­te­rą (np. schutz­trup­pe). Po­dob­nie jak w pier­wo­wzo­rze, tek­stu nie opa­trzo­no ani przy­pi­sa­mi na te­mat frag­men­tów ob­co­języcz­nych, ani słow­nicz­kiem; kon­tekst zo­stał przez au­to­ra tak skon­stru­owa­ny, by nie­mal za­wsze sens dało się z nie­go wy­wnio­sko­wać. Z nie­wie­lo­ma wy­jąt­ka­mi sło­wa, fra­zy i zda­nia z języ­ka su­ahi­li za­pi­sa­no zgod­nie z jego ofi­cjal­ną trans­kryp­cją, w du­żej mie­rze na­śla­du­jącą sys­tem an­glo­sa­ski: „sh” wy­ma­wia się za­tem jak pol­skie sz (np. „tu­ta­wa­ti­sha” – tu­ta­ła­ti­sza), „w” jak ł (np. „wa­shen­zi” – ła­szen­zi, „bwa­na” – bła­na), „j” jak dź (np. „Maji Maji” – ma­dźi ma­dźi), „y” jak j (np. „tay­ari” – ta­ja­ri, „haya” – haja), „ch” jak cz (np. Chag­ga – czag­ga), „v” jak w (np. „ma­po­vu” – ma­po­wu). Dwie jed­na­ko­we sa­mo­gło­ski „oo” za­zwy­czaj wy­ma­wia­ne są od­dziel­nie (np. „shi­ka­moo” – szi­ka­moo, „jo­goo” – dźo­goo.) Wy­jąt­kiem od tej za­sa­dy za­pi­sy­wa­nia wtrętów z su­ahi­li są po­je­dyn­cze, wie­lo­krot­nie uży­wa­ne rze­czow­ni­ki, któ­re po­trak­to­wa­ne zo­sta­ły w prze­kła­dzie jak za­po­ży­cze­nia (np. sło­wo „she­khiya” zo­sta­ło za­pi­sa­ne jako „sze­ki­ja”, „shaush” jako „szausz”). Trans­kryp­cją pol­ską zo­sta­ły ob­jęte wtręty arab­skie oraz imio­na po­sta­ci, z wy­jąt­kiem tych, któ­rych wy­mo­wa jest oczy­wi­sta.

JE­DEN

1

Gdy Kha­li­fa po­znał kup­ca Amu­ra Bia­sza­rę, miał dwa­dzie­ścia sze­ść lat. Pra­co­wał wów­czas w ma­łym ban­ku na­le­żącym do dwóch bra­ci z Gu­dźa­ra­tu. Tyl­ko pry­wat­ne ban­ki za­rządza­ne przez Hin­du­sów pro­wa­dzi­ły in­te­re­sy z miej­sco­wy­mi kup­ca­mi, do­sto­so­wu­jąc się do ich prak­tyk. Wiel­kie ban­ki ży­czy­ły so­bie do­ku­men­tów, gwa­ran­cji, rękoj­mi, a to nie za­wsze od­po­wia­da­ło miej­sco­wej spo­łecz­no­ści ku­piec­kiej, wpląta­nej w nie­wi­docz­ną go­łym okiem sieć kon­tak­tów i po­wi­ązań. Kha­li­fę bra­cia za­trud­ni­li, bo był z nimi spo­krew­nio­ny od stro­ny ojca. Może „spo­krew­nio­ny” to za wie­le po­wie­dzia­ne, lecz oj­ciec też był z Gu­dźa­ra­tu, a w nie­któ­rych wy­pad­kach ta­kie po­kre­wie­ństwo wy­star­cza­ło. Mat­ka po­cho­dzi­ła z tu­tej­szej wsi. Oj­ciec Kha­li­fy po­znał ją, gdy pra­co­wał na far­mie u bo­ga­te­go wła­ści­cie­la ziem­skie­go, Hin­du­sa, o dwa dni dro­gi od mia­sta, gdzie prze­miesz­kał wi­ęk­szo­ść do­ro­słe­go ży­cia. Sam Kha­li­fa na Hin­du­sa nie wy­glądał, w ka­żdym ra­zie nie na ta­kie­go, ja­kie­go zwy­kło się wi­dy­wać w tej części świa­ta. Choć kar­na­cję, wło­sy i nos miał po afry­ka­ńskiej mat­ce, uwiel­biał się ob­no­sić ze swo­im ro­do­wo­dem, gdy tak mu pa­so­wa­ło. Tak, tak, mój oj­ciec był Hin­du­sem. Nie wi­dać po mnie, ha? Oże­nił się z moją mat­ką i był jej wier­ny. Nie jak nie­któ­rzy Hin­du­si, co to za­ba­wia­ją się z Afry­kan­ka­mi, póki nie po­czu­ją, że już czas spro­wa­dzić so­bie żonę z In­dii, i wte­dy tam­te idą w od­staw­kę. Mój oj­ciec ni­g­dy mat­ki nie opu­ścił.

Oj­ciec miał na imię Kas­sim i uro­dził się w nie­wiel­kiej gu­dźa­rac­kiej wio­sce, gdzie miesz­ka­li i bo­ga­ci, i ubo­dzy, hin­du­si i mu­zu­łma­nie, a na­wet chrze­ści­ja­nie Hab­szi. Ro­dzi­ce Kas­si­ma byli ubo­gi­mi mu­zu­łma­na­mi. On wy­ró­sł na pra­co­wi­te­go chło­pa­ka, na­wy­kłe­go do prze­ciw­no­ści losu. Po­sła­no go do szkó­łki ko­ra­nicz­nej w wio­sce, a po­tem do szko­ły pa­ństwo­wej, gdzie mó­wi­ło się po gu­dźa­rac­ku, w nie­od­le­głym mie­ście. To jego oj­ciec, któ­ry je­ździł od wsi do wsi jako po­bor­ca po­dat­ko­wy, wpa­dł na po­my­sł, by po­słać Kas­si­ma do szko­ły, po któ­rej syn też mó­głby zo­stać po­bor­cą po­dat­ko­wym albo pia­sto­wać urząd cie­szący się po­dob­ną es­ty­mą. Oj­ciec nie miesz­kał z nimi. Od­wie­dzał ich za­le­d­wie dwa, trzy razy w roku. Mat­ka opie­ko­wa­ła się ociem­nia­łą te­ścio­wą oraz pi­ęcior­giem dzie­ci. Kas­sim, naj­star­szy, miał bra­ta i trzy sio­stry. Dwie z nich, młod­sze, zma­rły, gdy były ma­lut­kie. Raz na ja­kiś czas oj­ciec przy­sy­łał pie­ni­ądze, za­zwy­czaj jed­nak mu­sie­li ra­dzić so­bie sami, wy­ko­nu­jąc ka­żdą pra­cę, jaka się w wio­sce nada­rzy­ła. Gdy Kas­sim osi­ągnął wła­ści­wy wiek, gu­dźa­rac­cy na­uczy­cie­le na­mó­wi­li go, by ubie­gał się o sty­pen­dium w an­glo­języcz­nej szko­le pod­sta­wo­wej w Bom­ba­ju, i wte­dy szczęście za­częło się do nie­go uśmie­chać. Oj­ciec wraz z pa­ro­ma krew­ny­mi wy­sta­rał się o po­życz­kę, by na czas na­uki w Bom­ba­ju Kas­sim miał jako taką kwa­te­rę. Z cza­sem jego sy­tu­acja się po­pra­wi­ła, po­nie­waż za­miesz­kał jako lo­ka­tor u ro­dzi­ny szkol­ne­go ko­le­gi, któ­ry do­po­mó­gł mu ta­kże zna­le­źć pra­cę ko­re­pe­ty­to­ra młod­szych dzie­ci. Dzi­ęki tym kil­ku an­nom, któ­re do­sta­wał, ła­twiej mu było się utrzy­mać.

Wkrót­ce po tym, jak sko­ńczył szko­łę, za­pro­po­no­wa­no mu, by do­łączył do ze­spo­łu bu­chal­te­rów u wła­ści­cie­la ziem­skie­go na wy­brze­żu Afry­ki. Uznał, że to bło­go­sła­wie­ństwo – będzie mógł na sie­bie za­ro­bić, a przy oka­zji prze­żyć to i owo. Ofer­ta tra­fi­ła do nie­go za po­śred­nic­twem ima­ma z wio­ski, w któ­rej się wy­cho­wał. To wła­śnie stam­tąd daw­no temu przy­by­li do Afry­ki przod­ko­wie wła­ści­cie­la ziem­skie­go i za­wsze gdy po­trzeb­ny im był bu­chal­ter, po­sy­ła­li po ko­goś z ro­dzin­nych stron. Cho­dzi­ło o to, by mieć pew­no­ść, że in­te­re­su do­gląda czło­wiek lo­jal­ny i od nich za­le­żny. Co roku w cza­sie ra­ma­da­nu Kas­sim słał do ima­ma w wio­sce pew­ną sumę, od­li­czo­ną przez wła­ści­cie­la ziem­skie­go z jego za­rob­ków, dla mat­ki i ro­dze­ństwa. Do Gu­dźa­ra­tu ni­g­dy nie wró­cił.

Taką hi­sto­rię wła­snych zma­gań z mło­do­ści opo­wie­dział Kha­li­fie oj­ciec. Opo­wie­dział mu ją, po­nie­waż w ten spo­sób po­stępu­ją oj­co­wie wo­bec swo­ich dzie­ci oraz dla­te­go że chciał, by chło­piec pra­gnął cze­goś wi­ęcej. Na­uczył go czy­tać i pi­sać al­fa­be­tem ła­ci­ńskim, a ta­kże wpro­wa­dził w pod­sta­wy aryt­me­ty­ki. Pó­źniej, gdy Kha­li­fa był nie­co star­szy, gdy miał mniej wi­ęcej je­de­na­ście lat, oj­ciec wy­słał go do pry­wat­ne­go na­uczy­cie­la w po­bli­skim mie­ście, by ten uczył go ma­te­ma­ty­ki, bu­chal­te­rii i ele­men­tar­nej an­gielsz­czy­zny. Owe am­bi­cje i prak­ty­ki oj­ciec przy­wió­zł ze sobą z In­dii, lecz w jego wła­snym ży­ciu nie zna­la­zły spe­łnie­nia.

Prócz Kha­li­fy ko­re­pe­ty­tor miał jesz­cze czte­rech uczniów, sa­mych hin­du­skich chłop­ców. Miesz­ka­li u na­uczy­cie­la, spa­li w ko­ry­ta­rzu pod scho­da­mi, tam też je­dli. Na pi­ętro wstęp mie­li wzbro­nio­ny. Ich kla­są była iz­deb­ka z ma­ta­mi na podło­dze, przez za­kra­to­wa­ne okno wy­so­ko pod su­fi­tem nie dało się nic zo­ba­czyć, za to aż za do­brze czu­ło się bie­gnący tuż za do­mem ściek. Po za­jęciach ko­re­pe­ty­tor za­my­kał po­ko­ik, trak­to­wał go bo­wiem ni­czym świ­ęte miej­sce, mu­sie­li tam sprzątać i za­mia­tać ka­żde­go dnia przed lek­cja­mi. Na­uki za­czy­na­ły się rano, ko­lej­ne mie­li pó­źnym po­po­łud­niem, póki nie zro­bi­ło się zbyt ciem­no. Wcze­snym po­po­łud­niem, po swym dru­gim śnia­da­niu, ko­re­pe­ty­tor za­wsze kła­dł się spać, a wie­czo­rem na­uki nie było, po­nie­waż oszczędza­li świe­ce. W go­dzi­nach wol­nych od za­jęć ucznio­wie znaj­do­wa­li ro­bo­tę na tar­go­wi­sku albo na brze­gu oce­anu, a cza­sem włó­czy­li się po uli­cach. Kha­li­fa na­wet nie po­dej­rze­wał, z jaką no­stal­gią będzie kie­dyś wspo­mi­nać tam­te dni.

Lek­cje u ko­re­pe­ty­to­ra za­czął tego roku, gdy w mie­ście zja­wi­li się Niem­cy, a prze­miesz­kał u nie­go pięć lat. W owych la­tach trwa­ło po­wsta­nie Bu­szi­rie­go, kie­dy to kup­cy nad­brze­żni i kup­cy z ka­ra­wan, Ara­bo­wie i Su­ahi­li, opar­li się nie­miec­kim rosz­cze­niom do wła­dzy nad tymi te­ry­to­ria­mi. Niem­cy, Bry­tyj­czy­cy, Fran­cu­zi, Bel­go­wie, Por­tu­gal­czy­cy, Wło­si, i kto tam jesz­cze, zdąży­li od­być kon­fe­ren­cję, wy­ry­so­wać mapy i pod­pi­sać po­sta­no­wie­nia, więc opór ten miał się do tego wszyst­kie­go ni­jak. Re­wol­tę zdu­sił ma­jor Wis­smann wraz ze świe­żo po­wo­ła­ną schutz­trup­pe. Trzy lata po roz­gro­mie­niu bun­tow­ni­ków Bu­szi­rie­go, gdy czas nauk Kha­li­fy u ko­re­pe­ty­to­ra do­bie­gał ko­ńca, Niem­cy wpląta­ły się w ko­lej­ną woj­nę, tym ra­zem z lu­dem Hehe, na da­le­kim po­łud­niu. Nie dość, że Hehe nie­chęt­ni byli nie­miec­kie­mu zwierzch­nic­twu, to w do­dat­ku oka­za­li się jesz­cze bar­dziej upar­ci niż od­dzia­ły Bu­szi­rie­go, za­da­jąc wo­jow­ni­kom schutz­trup­pe za­dzi­wia­jąco ci­ężkie stra­ty; od­po­wie­dź tych ostat­nich była nie­zwy­kle su­ro­wa i bez­względ­na.

Ku ra­do­ści ojca Kha­li­fy chło­pak miał ta­lent do czy­ta­nia, pi­sa­nia i bu­chal­te­rii. To wła­śnie wów­czas, za radą ko­re­pe­ty­to­ra, Kas­sim na­pi­sał do gu­dźa­rac­kich ban­kie­rów, dwóch bra­ci, któ­rzy swój in­te­res pro­wa­dzi­li w tym sa­mym mie­ście. Na­uczy­ciel przy­go­to­wał szkic li­stu i po­słał przez Kha­li­fę jego ojcu. Ów sko­pio­wał tre­ść, by znać było jego wła­sny cha­rak­ter pi­sma, i dał wo­źni­cy, by ten za­wió­zł list z po­wro­tem do ko­re­pe­ty­to­ra, któ­ry z ko­lei prze­ka­zał go wła­ści­cie­lom ban­ku. Wszy­scy zga­dza­li się, że taka re­ko­men­da­cja chłop­cu po­mo­że.

Czci­god­ni pa­no­wie, na­pi­sał oj­ciec, czy w Wa­szej sza­cow­nej fir­mie zna­la­zło­by się miej­sce dla mo­je­go syna? To pil­ny chło­pak, a przy tym uta­len­to­wa­ny bu­chal­ter, na­wet je­śli brak mu jesz­cze do­świad­cze­nia. Umie pi­sać al­fa­be­tem ła­ci­ńskim i zna pod­sta­wy języ­ka an­giel­skie­go. Będzie Wam wdzi­ęcz­ny do ko­ńca swo­ich dni. Wasz uni­żo­ny brat z Gu­dźa­ra­tu.

Kil­ka mie­si­ęcy mi­nęło, nim otrzy­ma­li od­po­wie­dź, a i to tyl­ko dzi­ęki temu, że na­uczy­ciel udał się oso­bi­ście do bra­ci, by ich prze­bła­gać, ma­jąc na względzie wła­sną re­pu­ta­cję. W li­ście, gdy w ko­ńcu nad­sze­dł, sta­ło: Przy­ślij­cie chło­pa­ka, spraw­dzi­my, czy się na­da­je. Je­śli się spi­sze, za­ofe­ru­je­my mu pra­cę. Gu­dźa­rac­cy ma­ho­me­ta­nie mu­szą za­wsze so­bie po­ma­gać. Je­śli nie za­opie­ku­je­my się sobą na­wza­jem, któż się nami za­opie­ku­je?

Kha­li­fa nie mógł się do­cze­kać wy­jaz­du z ro­dzin­ne­go domu, z ma­jąt­ku, gdzie jego oj­ciec był bu­chal­te­rem. Gdy jesz­cze cze­ka­li na od­po­wie­dź bra­ci ban­kie­rów, po­ma­gał ojcu w pra­cy: no­to­wał wy­so­ko­ść płac, wy­pe­łniał za­mó­wie­nia, spo­rządzał li­sty wy­dat­ków i wy­słu­chi­wał skarg, na któ­re nic nie mógł po­ra­dzić. Ro­bo­ta w ma­jąt­ku była ci­ężka, a pła­co­no mar­nie. Co rusz zma­ga­no się tam z fe­brą, naj­ró­żniej­szy­mi do­le­gli­wo­ścia­mi i ubó­stwem. Za­pa­sy je­dze­nia uzu­pe­łnia­no, upra­wia­jąc nie­wiel­ki, wy­dzie­lo­ny z ma­jąt­ku skra­wek zie­mi. Tak ro­bi­ła też mat­ka Kha­li­fy, Ma­ria­mu, na któ­rej za­go­nach ro­sły po­mi­do­ry, szpi­nak, okra i ba­ta­ty. Ogró­dek mie­ścił się tuż obok ich cia­snej chat­ki i cza­sem nędza ich eg­zy­sten­cji tak Kha­li­fę przy­gnębia­ła i nu­ży­ła, że tęsk­nił za su­ro­wym ży­ciem u na­uczy­cie­la. To­też otrzy­maw­szy od­po­wie­dź bra­ci ban­kie­rów, od razu za­pa­lił się do wy­jaz­du, go­tów zro­bić wszyst­ko, by nie stra­cić po­sa­dy. I uda­wa­ło mu się to przez je­de­na­ście lat. Je­śli bra­ci z po­cząt­ku dzi­wił jego wy­gląd, nie dali po so­bie po­znać, ni­g­dy też nie za­jąk­nęli się o tym w roz­mo­wie z Kha­li­fą – ina­czej niż nie­któ­rzy spo­śród ich hin­du­skich klien­tów. Ależ nie, nie, to nasz brat, Gu­dźi jak i my, mó­wi­li wte­dy bra­cia ban­kie­rzy.

Był zwy­kłym kan­ce­li­stą, wpro­wa­dzał licz­by do ksi­ęgi ra­chun­ko­wej, dba­jąc o ak­tu­al­no­ść wpi­sów. Tyl­ko tyle po­zwa­la­li mu ro­bić. Nie miał wra­że­nia, że mu ca­łkiem ufa­ją, lecz uznał, że tak już po pro­stu jest, gdy w grę wcho­dzą pie­ni­ądze i in­te­re­sy. Bra­cia Ha­szim i Gu­lab pa­ra­li się li­chwą, do cze­go – jak wy­ja­śni­li Kha­li­fie – spro­wa­dza­ła się w isto­cie dzia­łal­no­ść wszyst­kich ban­kie­rów. Jed­nak ina­czej niż w przy­pad­ku du­żych ban­ków, ich klien­tom nie przy­słu­gi­wa­ły pry­wat­ne kon­ta. Bra­cia byli w po­dob­nym wie­ku i wy­gląda­li nie­mal iden­tycz­nie: ni­scy, krzep­cy i sko­rzy do uśmie­chu, mie­li sze­ro­kie ko­ści po­licz­ko­we i sta­ran­nie przy­ci­ęte wąsy. Garst­ka klien­tów, nie­mal wy­łącz­nie gu­dźa­rac­kich przed­si­ębior­ców i fi­nan­si­stów, de­po­no­wa­ła u nich swo­je nad­wy­żki, oni zaś po­ży­cza­li je na pro­cent miej­sco­wym kup­com i han­dla­rzom. Co roku z oka­zji Świ­ęta Na­ro­dzin Pro­ro­ka w ogro­dzie ich oka­za­łe­go domu re­cy­to­wa­no mau­lid, a ka­żde­go, kto się zja­wił, często­wa­no ja­dłem.

Kha­li­fa był już u bra­ci dzie­si­ęć lat, gdy otrzy­mał od Amu­ra Bia­sza­ry pew­ną pro­po­zy­cję. Znał kup­ca, po­nie­waż ten utrzy­my­wał sto­sun­ki z ban­kiem. Tym ra­zem Kha­li­fa do­po­mó­gł mu pew­ny­mi in­for­ma­cja­mi, któ­re uzy­skał, choć jego pra­co­daw­cy nie zda­wa­li so­bie z tego spra­wy. Cho­dzi­ło o szcze­gó­ły pro­wi­zji i opro­cen­to­wa­nia, a kup­co­wi uda­ło się dzi­ęki temu zro­bić lep­szy in­te­res. Za te in­for­ma­cje Amur Bia­sza­ra mu za­pła­cił. Prze­ku­pił go. Ła­pów­ka była skrom­na, po­dob­nie jak ko­rzy­ść Amu­ra Bia­sza­ry, lecz szło tu o jego re­pu­ta­cję kup­ca, któ­ry przed ni­czym się nie cof­nie. Po­nad­to Amur Bia­sza­ra miał sła­bo­ść do wszyst­kie­go, co cho­ćby pach­nia­ło pod­stępem. Kha­li­fie zaś fakt, że ła­pów­ka była tak nie­znacz­na, po­zwo­lił zdu­sić po­czu­cie winy z po­wo­du nie­lo­jal­no­ści wo­bec pra­co­daw­ców. Tłu­ma­czył so­bie, że zdo­by­wa do­świad­cze­nie w in­te­re­sach, co obej­mu­je prze­cież ta­kże nie­uczci­we prak­ty­ki.

Kil­ka mie­si­ęcy po tym ukła­dzi­ku Kha­li­fy z Amu­rem Bia­sza­rą bra­cia po­sta­no­wi­li prze­nie­ść bank do Mom­ba­sy. Bu­do­wa­no pod­ów­czas li­nię ko­le­jo­wą z Mom­ba­sy do Ki­su­mu, wcho­dzi­ła rów­nież w ży­cie ko­lo­nial­na stra­te­gia za­chęca­nia Eu­ro­pej­czy­ków, by osie­dla­li się w Bri­tish East Afri­ca, jak ją wte­dy zwa­no. Po­dob­nie jak wie­lu hin­du­skich kup­ców i rze­mie­śl­ni­ków, bra­cia ban­kie­rzy spo­dzie­wa­li się za­tem lep­szych per­spek­tyw. W tym sa­mym cza­sie, w ra­mach roz­wi­ja­nia wła­sne­go in­te­re­su, Amur Bia­sza­ra za­trud­nił Kha­li­fę jako kan­ce­li­stę, po­nie­waż sam nie znał al­fa­be­tu ła­ci­ńskie­go, a po­dej­rze­wał, że ta­kie umie­jęt­no­ści mogą się przy­dać.

Niem­com uda­ło się już wów­czas stłu­mić wszyst­kie re­wol­ty na te­re­nie Deutsch-Osta­fri­ka, a przy­naj­mniej tak sądzi­li. Roz­pra­wio­no się z Bu­szi­rim, a ta­kże z pro­te­sta­mi i opo­rem ka­ra­wan ku­piec­kich na wy­brze­żu. Po za­cie­kłych wal­kach Niem­cy zdu­si­li po­wsta­nie, w 1889 roku poj­ma­li i po­wie­si­li Bu­szi­rie­go. Schutz­trup­pe, czy­li ar­mia afry­ka­ńskich na­jem­ni­ków na­zy­wa­nych aska­ry­sa­mi, pod wo­dzą ma­jo­ra Wis­sman­na i jego nie­miec­kich ofi­ce­rów, skła­da­ła się w owym cza­sie z roz­for­mo­wa­nych od­dzia­łów żo­łnie­rzy nu­bij­skich, któ­re wal­czy­ły po stro­nie Bry­tyj­czy­ków prze­ciw­ko mah­dy­stom w Su­da­nie, oraz „zu­lu­skich” re­kru­tów spo­śród ludu Tson­ga z po­łu­dnio­wych te­re­nów Por­tu­gal­skiej Afry­ki Wschod­niej. Ad­mi­ni­stra­cja nie­miec­ka za­dba­ła o to, by ze stra­ce­nia Bu­szi­rie­go zro­bić wiel­ki spek­takl, i po­dob­nie było z wie­lo­ma in­ny­mi eg­ze­ku­cja­mi w ko­lej­nych la­tach. Sym­bo­lem swej mi­sji, któ­ra mia­ła na celu za­pro­wa­dze­nie na tych zie­miach po­rząd­ku i cy­wi­li­za­cji, uczy­ni­li fort w Ba­ga­moyo, je­den z ba­stio­nów Bu­szi­rie­go, prze­kszta­łca­jąc go w kwa­te­rę po­lo­wą nie­miec­kie­go do­wódz­twa. Ba­ga­moyo było rów­nież ostat­nim przy­stan­kiem na sta­rym szla­ku ka­ra­wan, a ta­kże naj­ru­chliw­szym por­tem na tam­tym od­cin­ku wy­brze­ża. Zdo­by­cie i utrzy­ma­nie go sta­no­wi­ło wa­żny sy­gnał, że te­ry­to­rium ko­lo­nii znaj­du­je się pod nie­miec­ką kon­tro­lą.

Wci­ąż jed­nak spo­ro po­zo­sta­ło do zro­bie­nia, a za­pusz­cza­jąc się da­lej w głąb lądu, na­po­ty­ka­li wie­le in­nych lu­dów, któ­rym nie­spiesz­no było zo­sta­wać nie­miec­ki­mi pod­da­ny­mi: Ny­am­we­zi, Chag­ga, Meru. Naj­za­cie­klej bun­to­wa­li się Hehe, na po­łud­niu, w ko­ńcu jed­nak, po ośmiu la­tach woj­ny, Niem­cy pod­po­rząd­ko­wa­li so­bie na­wet ich, mia­żdżąc opór gło­dem i ogniem. Na znak trium­fu od­ci­ęli gło­wę Mkwa­wy, przy­wód­cy ludu Hehe, i wy­sła­li ją do oj­czy­zny jako tro­feum. Aska­ry­si z schutz­trup­pe, wspo­ma­ga­ni przez re­kru­tów spo­śród pod­bi­tej lud­no­ści miej­sco­wej, sta­no­wi­li już wów­czas nisz­czy­ciel­ską siłę o nie­ma­łym do­świad­cze­niu. Szczy­ci­li się re­pu­ta­cją bez­li­to­snych wo­jow­ni­ków, co nie­zwy­kle wręcz ra­do­wa­ło ofi­ce­rów i za­rząd­ców Deutsch-Osta­fri­ka. Nie wie­dzie­li, że na po­łud­niu i za­cho­dzie szy­ku­je się po­wsta­nie Maji-Maji, któ­re wy­bu­chło wła­śnie wte­dy, gdy Kha­li­fa za­czął pra­co­wać u Amu­ra Bia­sza­ry, i mia­ło się ob­ró­cić w naj­gor­szą ze wszyst­kich re­wolt, zmu­sza­jąc Niem­ców i ich ar­mię aska­ry­sów do jesz­cze za­cie­klej­szej od­po­wie­dzi.

W owym cza­sie nie­miec­ka ad­mi­ni­stra­cja wpro­wa­dza­ła nowe prze­pi­sy i re­gu­ły do­ty­czące pro­wa­dze­nia in­te­re­sów. Amur Bia­sza­ra ocze­ki­wał od Kha­li­fy, że spraw­nie się do nich w imie­niu przed­si­ębior­cy za­sto­su­je. Spo­dzie­wał się, że Kha­li­fa będzie czy­tać za­rządze­nia i ra­por­ty no­wej ad­mi­ni­stra­cji, wy­pe­łniać nie­zbęd­ne for­mu­la­rze cło­we i po­dat­ko­we. Inne aspek­ty swej dzia­łal­no­ści ku­piec trzy­mał jed­nak przed Kha­li­fą w ta­jem­ni­cy. Przy tym nie­zmor­do­wa­nym kom­bi­na­to­rze Kha­li­fa pe­łnił ra­czej rolę asy­sten­ta od wszyst­kie­go, któ­ry od­po­wia­da na bie­żące po­trze­by, a nie za­ufa­ne­go rach­mi­strza. O pew­nych rze­czach ku­piec mu mó­wił, o in­nych nie. Kha­li­fa pi­sał li­sty, cho­dził do urzędów po ta­kie czy inne po­zwo­le­nie, zbie­rał plot­ki i in­for­ma­cje, a ta­kże za­no­sił po­dar­ki i sma­ro­wał tam, gdzie Amur Bia­sza­ra ży­czył so­bie, by spra­wy szły gład­ko. Mimo to miał po­czu­cie, że ku­piec po­le­ga na nim oraz na jego dys­kre­cji, o ile w ogó­le na kim­kol­wiek po­tra­fił po­le­gać.

Pra­ca u Amu­ra Bia­sza­ry nie była uci­ążli­wa. Ów drob­ny, ele­ganc­ki mężczy­zna, nie­na­gan­nie uprzej­my i ob­da­rzo­ny ła­god­nym gło­sem, udzie­lał się we wspól­no­cie wier­nych i re­gu­lar­nie cho­dził do miej­sco­we­go me­cze­tu. Da­wał pie­ni­ądze, gdy zbie­ra­no na ofia­ry ja­kie­jś po­mniej­szej tra­ge­dii, i ni­g­dy nie opu­ścił po­grze­bu sąsia­da. Ktoś obcy, spędziw­szy za­le­d­wie chwi­lę w tych stro­nach, zo­ba­czy­łby w nim skrom­ne­go, na­wet świ­ąto­bli­we­go człon­ka lo­kal­nej spo­łecz­no­ści, jed­nak lu­dzie wie­dzie­li swo­je, a o jego bez­li­to­snych prak­ty­kach i do­mnie­ma­nym bo­gac­twie mó­wi­li z po­dzi­wem. Taką skry­to­ść i bez­względ­no­ść w in­te­re­sach uwa­ża­no za ce­chy u kup­ca nie­odzow­ne. Lu­dzie chęt­nie po­wta­rza­li, że biz­nes pro­wa­dzi jak in­try­gę. Kha­li­fie ko­ja­rzył się z pi­ra­tem, dla któ­re­go ża­den łup nie jest zbyt drob­ny: prócz zwy­kłych spraw, czy­li im­por­tu tego i owe­go, ku­piec pa­rał się prze­my­tem, li­chwą i spe­ku­la­cją. Je­śli po­ja­wia­ło się za­po­trze­bo­wa­nie, Amur Bia­sza­ra go­tów był mu spro­stać. In­te­re­sów pil­no­wał we wła­snej gło­wie, po­nie­waż ni­ko­mu nie ufał, a w do­dat­ku nie­któ­re z nich wy­ma­ga­ły dys­kre­cji. Kha­li­fa sądził na­wet, że kup­co­wi spra­wia przy­jem­no­ść wręcza­nie ła­pó­wek i za­wie­ra­nie po­kąt­nych trans­ak­cji, że czu­je się pew­niej, je­śli za coś, cze­go po­trze­bu­je, za­pła­ci po ci­chu. Amur Bia­sza­ra nie­ustan­nie kal­ku­lo­wał, oce­niał in­te­re­san­tów. Z po­zo­ru miły, po­tra­fił oka­zać ser­decz­no­ść, gdy miał aku­rat taki ka­prys, lecz Kha­li­fa wie­dział, że jego pra­co­daw­ca umie być na­praw­dę su­ro­wy. Po kil­ku la­tach pra­cy u tego czło­wie­ka nie wąt­pił już, że Amur Bia­sza­ra ma twar­de ser­ce.

Tak więc Kha­li­fa pi­sał li­sty, wręczał ła­pów­ki i zbie­rał naj­lich­sze na­wet okrusz­ki in­for­ma­cji. I było mu ca­łkiem do­brze. Miał dryg do plot­ko­wa­nia; plot­ki po­tra­fił za­rów­no zdo­by­wać, jak i pusz­czać w obieg, a ku­piec nie ła­jał go za to, że za­miast sie­dzieć przy biur­ku, tyle go­dzin py­tlu­je na uli­cach i w ka­wiar­niach. Za­wsze le­piej było wie­dzieć, o czym się ak­tu­al­nie mówi, niż po­zo­sta­wać w nie­wie­dzy. Wpraw­dzie Kha­li­fa wo­la­łby mieć wi­ęk­szy wpływ na in­te­re­sy kup­ca i le­piej się w nich orien­to­wać, lecz w tej sfe­rze na żad­ną zmia­nę się nie za­no­si­ło. Na­wet szyfr do sej­fu znał tyl­ko Amur Bia­sza­ra. Je­śli Kha­li­fa po­trze­bo­wał ja­kie­goś do­ku­men­tu, mu­siał o nie­go pro­sić pryn­cy­pa­ła. Sejf był wy­ła­do­wa­ny pie­ni­ędz­mi, więc Amur Bia­sza­ra za­wsze dbał, by za bar­dzo nie roz­wie­rać jego drzwi­czek w obec­no­ści Kha­li­fy czy ko­go­kol­wiek in­ne­go. Gdy mu­siał coś z sej­fu wy­jąć, sta­wał tuż przed nim, a prze­kręca­ną tar­czę za­sła­niał wła­snym cia­łem. Przez drzwicz­ki ode­mkni­ęte rap­tem na kil­ka­na­ście cen­ty­me­trów si­ęgał do środ­ka ni­czym zło­dzie­ja­szek.

Kha­li­fa pra­co­wał u bwa­ny Amu­ra już prze­szło trzy lata, gdy do­ta­rła do nie­go wia­do­mo­ść o na­głej śmier­ci mat­ki. Ma­ria­mu mia­ła nie­spe­łna pi­ęćdzie­si­ąt lat, więc było to nie­spo­dzie­wa­ne. Po­spie­szył w ro­dzin­ne stro­ny, żeby być przy ojcu; za­stał go cho­re­go i w głębo­kiej roz­pa­czy. Kha­li­fa, je­dy­nak, w ostat­nich cza­sach nie wi­dy­wał się zbyt często z ro­dzi­ca­mi, więc za­sko­czy­ło go, że oj­ciec jest tak wy­cie­ńczo­ny i sła­by. Kas­si­mo­wi do­tych­czas nie uda­ło się od­wie­dzić uzdro­wi­cie­la, któ­ry roz­po­zna­łby jego do­le­gli­wo­ść. W oko­li­cy nie mie­li żad­ne­go le­ka­rza, a naj­bli­ższy szpi­tal znaj­do­wał się w mie­ście Kha­li­fy, na wy­brze­żu.

– Szko­da, że nie da­łeś mi znać. Przy­je­cha­łbym po cie­bie – po­wie­dział Kha­li­fa.

Cia­łem ojca nie­ustan­nie wstrząsa­ły le­ciut­kie dresz­cze, sił wy­ra­źnie miał co­raz mniej. Nie mógł już pra­co­wać, więc tyl­ko sie­dział na we­ran­dzie dwu­izbo­wej cha­łu­py w ma­jąt­ku wła­ści­cie­la ziem­skie­go, cały dzień pa­trząc przed sie­bie nie­wi­dzącym wzro­kiem.

– Po pro­stu ogar­nęła mnie parę mie­si­ęcy temu ja­kaś sła­bo­ść – wy­ja­śnił. – My­śla­łem, że to ja pierw­szy umrę, ale two­ja mat­ka mnie ubie­gła. Za­mknęła oczy, po­szła spać i było po niej. I co ja mam te­raz zro­bić?

Kha­li­fa zo­stał z nim czte­ry dni. Z ob­ja­wów wy­ni­ka­ło nie­zbi­cie, że to ci­ężka ma­la­ria. Oj­ciec miał wy­so­ką go­rącz­kę, wszyst­ko zwra­cał, oczy mu zżó­łkły, a jego mocz był czer­wo­ny. Kha­li­fa wie­dział z do­świad­cze­nia, że lu­dzie pra­cu­jący w ma­jąt­ku są na­ra­że­ni na ukąsze­nia mo­ski­tów. Gdy bu­dził się po nocy spędzo­nej w izbie ojca, dło­nie i uszy miał całe w bąblach.

Rano czwar­te­go dnia, ock­nąw­szy się, zo­ba­czył, że oj­ciec jesz­cze śpi. Zo­sta­wił go sa­me­go i wy­sze­dł za cha­łu­pę umyć się i zro­bić her­ba­tę. Cze­ka­jąc, aż za­go­tu­je się woda, uczuł dreszcz nie­po­ko­ju, więc wró­cił do środ­ka i oka­za­ło się, że oj­ciec wca­le nie śpi, tyl­ko leży mar­twy. Kha­li­fa stał przez chwi­lę i pa­trzył na chu­de, skur­czo­ne zwło­ki czło­wie­ka tak kie­dyś pe­łne­go ży­cia, tak nie­ugi­ęte­go. Przy­krył je i udał się do kan­ce­la­rii ma­jąt­ku po po­moc. Za­nie­śli cia­ło do nie­wiel­kie­go me­cze­tu w po­bli­skiej wsi. Tam Kha­li­fa ob­mył je, jak na­ka­zy­wał zwy­czaj, z po­mo­cą wpra­wio­nych w ry­tu­ale. Tego sa­me­go po­po­łud­nia po­cho­wa­no go na cmen­ta­rzu za me­cze­tem. Garst­kę rze­czy oso­bi­stych, któ­re zo­sta­ły po ro­dzi­cach, prze­ka­zał Kha­li­fa ima­mo­wi z me­cze­tu, z pro­śbą, by roz­dać je po­trze­bu­jącym.

Po po­wro­cie do mia­sta, a wła­ści­wie przez ko­lej­nych kil­ka mie­si­ęcy, Kha­li­fa czuł się sam na świe­cie. Nie­wdzi­ęcz­ny syn, nic nie­wart. Za­sko­czy­ło go to. Wi­ęk­szo­ść ży­cia spędził z dala od ro­dzi­ców, la­ta­mi miesz­ka­jąc u na­uczy­cie­la, po­tem u bra­ci ban­kie­rów, a wresz­cie u kup­ca, i ni­g­dy nie miał wy­rzu­tów su­mie­nia, że ich za­nie­dbu­je. To, że ode­szli tak na­gle, ja­wi­ło mu się jako ka­ta­stro­fa, kara za jego czy­ny. Wió­dł bez­u­ży­tecz­ny ży­wot w mie­ście, któ­re nie było jego do­mem, w kra­ju jak­by nie­ustan­nie ogar­ni­ętym woj­ną, po­śród do­nie­sień o ko­lej­nym po­wsta­niu, tym ra­zem na po­łud­niu i na za­cho­dzie.

Wte­dy rze­kł mu Amur Bia­sza­ra:

– Pra­cu­jesz u mnie już kil­ka lat... ile to? Trzy... czte­ry? Przez ten czas wie­lo­krot­nie do­wio­dłeś swej sku­tecz­no­ści, oka­zy­wa­łeś mi sza­cu­nek. Do­ce­niam to.

– Je­stem wdzi­ęcz­ny – od­pa­rł Kha­li­fa, nie bar­dzo wie­dząc, co go cze­ka: pod­wy­żka czy od­pra­wa.

– Wiem, że utra­ta oboj­ga ro­dzi­ców to dla cie­bie cios. Wi­dzę twój smu­tek i two­ją udrękę. Niech Bóg zmi­łu­je się nad ich du­sza­mi. Po­nie­waż pra­cu­jesz dla mnie z ta­kim po­świ­ęce­niem, tak po­kor­nie i od tak daw­na, nie będzie chy­ba nie­sto­sow­no­ścią, je­śli dam ci pew­ną radę – ci­ągnął ku­piec.

– Bar­dzo chęt­nie przyj­mę pa­ńską radę – po­wie­dział Kha­li­fa, skła­nia­jąc się z wol­na ku my­śli, że jed­nak nie zo­sta­nie od­pra­wio­ny.

– Je­steś dla mnie jak czło­nek ro­dzi­ny, więc moim obo­wi­ąz­kiem jest ci do­ra­dzić. Już czas, byś się oże­nił, i chy­ba znam od­po­wied­nią kan­dy­dat­kę. Moja krew­niacz­ka zo­sta­ła nie­daw­no sie­ro­tą. To po­słusz­na dziew­czy­na, a w do­dat­ku odzie­dzi­czy­ła pew­ną nie­ru­cho­mo­ść. Su­ge­ru­ję, byś po­pro­sił ją o rękę. Sam wzi­ąłbym ją za żonę – tu ku­piec się uśmiech­nął – gdy­by nie to, że moja obec­na sy­tu­acja zu­pe­łnie mi od­po­wia­da. Od lat wier­nie mi słu­żysz, a taki układ będzie dla cie­bie ko­rzyst­ny.

Kha­li­fa ro­zu­miał, że ku­piec skła­da mu tę mło­dą ko­bie­tę w da­rze i że ona sama nie będzie mia­ła w tej kwe­stii wie­le do po­wie­dze­nia. Amur Bia­sza­ra twier­dził, że jest po­słusz­na, lecz w ustach ko­goś tak chłod­no kal­ku­lu­jące­go zna­czy­ło to tyle co nic. Kha­li­fa przy­stał na ten kon­trakt, po­nie­waż wy­gląda­ło na to, że od­mo­wa nie wcho­dzi w grę, a poza tym sam tego pra­gnął, na­wet je­śli w chwi­lach zwąt­pie­nia oba­wiał się, że pan­na mło­da oka­że się oso­bą szorst­ką i wy­ma­ga­jącą, o nie­przy­jem­nych na­wy­kach. Nie spo­tka­li się przed ślu­bem ani na­wet w jego trak­cie. Nie było zresz­tą szcze­gól­nej ce­re­mo­nii. Imam spy­tał Kha­li­fę, czy pra­gnie pro­sić Aszę Fu­adi, by zo­sta­ła jego żoną, a on od­pa­rł, że tak. Na­stęp­nie bwa­na Amur Bia­sza­ra, jako naj­star­szy krew­ny płci męskiej, wy­ra­ził zgo­dę w jej imie­niu. I tyle. Po obrząd­ku po­da­no kawę, a pó­źniej Kha­li­fa w za­szczyt­nym to­wa­rzy­stwie pryn­cy­pa­ła udał się do domu świe­żo po­ślu­bio­nej i zo­stał jej przed­sta­wio­ny. To wła­śnie tę nie­ru­cho­mo­ść odzie­dzi­czy­ła Asza Fu­adi. Choć tak na­praw­dę wca­le jej nie odzie­dzi­czy­ła.

Asza mia­ła lat dwa­dzie­ścia, Kha­li­fa trzy­dzie­ści je­den. Jej mat­ka, któ­ra do­pie­ro co zma­rła, była sio­strą Amu­ra Bia­sza­ry. W oczach mło­dej ko­bie­ty wci­ąż za­le­gał cień nie­daw­nych smut­ków. Na jej owal­nej, ład­nej twa­rzy nie go­ścił uśmiech – wy­gląda­ła bar­dzo po­wa­żnie. Kha­li­fa z miej­sca ją po­lu­bił, choć zda­wał so­bie spra­wę, że z po­cząt­ku sta­ra­ła się tyl­ko cier­pli­wie zno­sić jego piesz­czo­ty. Do­pie­ro po pew­nym cza­sie za­częła od­wza­jem­niać jego za­pał i opo­wie­dzia­ła mu o so­bie, a on też nie od razu tę hi­sto­rię w pe­łni po­jął. By­naj­mniej nie z ra­cji jej nie­zwy­kło­ści. Praw­dę mó­wi­ąc, w świe­cie kup­ców o pi­rac­kim tem­pe­ra­men­cie ta­kie prak­ty­ki sta­no­wi­ły nor­mę. Asza zra­zu za­cho­wy­wa­ła się po­wści­ągli­wie, po­nie­waż mu­sia­ła się naj­pierw upew­nić, czy może za­ufać ma­łżon­ko­wi i czy nie będzie on przy­pad­kiem lo­jal­ny wo­bec kup­ca.

– Wuj Amur po­ży­czał mo­je­mu ojcu pie­ni­ądze, i to wie­lo­krot­nie – wy­zna­ła. – Nie miał wy­bo­ru, po­nie­waż mój oj­ciec był mężem jego sio­stry, człon­kiem ro­dzi­ny. Wuj mu­siał się wy­wi­ązać. Nie ce­nił mo­je­go ojca, uwa­żał, że pie­ni­ądze się go nie trzy­ma­ją, i pew­nie tak było. Parę razy sły­sza­łam, jak mat­ka mówi to ojcu pro­sto w twarz. Za któ­ry­mś ra­zem wuj Amur za­żądał, żeby oj­ciec prze­pi­sał na nie­go swój dom... nasz dom, ten dom... jako za­bez­pie­cze­nie po­życz­ki. Oj­ciec to zro­bił, ale mat­ce się o tym nie za­jąk­nął. Tacy wła­śnie są mężczy­źni, gdy idzie o ich in­te­re­sy, skry­ci, ta­jem­ni­czy, jak gdy­by nie mo­gli ufać swo­im ko­bie­tom, bo te mają pstro w gło­wie. Ona by mu na to nie po­zwo­li­ła, gdy­by tyl­ko wie­dzia­ła. To ha­nieb­ne, gdy po­ży­cza się pie­ni­ądze lu­dziom, któ­rzy nie są w sta­nie się wy­pła­cić, a po­tem za­bie­ra im się domy. To jest kra­dzież. I to wła­śnie zro­bił wuj Amur mo­je­mu ojcu i nam.

– Ile twój oj­ciec był mu wi­nien? – spy­tał Kha­li­fa, gdy Asza za­mil­kła na dłu­żej.

– Nie­wa­żne ile – od­pa­rła zdaw­ko­wo. – I tak nie by­ły­by­śmy w sta­nie od­dać. Oj­ciec nie zo­sta­wił nam ni­cze­go.

– Naj­wy­ra­źniej nie spo­dzie­wał się, że odej­dzie już te­raz. Pew­nie mu się zda­wa­ło, że ma wi­ęcej cza­su.

Ski­nęła gło­wą, a po­tem mó­wi­ła da­lej:

– Na pew­no do­brze tego nie za­pla­no­wał. Pod­czas dłu­giej pory desz­czo­wej miał na­wrót ma­la­rii. Tak jak co roku, ale tym ra­zem było go­rzej niż kie­dy­kol­wiek. Nie spo­dzie­wa­ły­śmy się, strasz­nie było wi­dzieć go w ta­kim sta­nie. Niech Bóg zmi­łu­je się nad jego du­szą. Mat­ka nie mia­ła tak na­praw­dę wglądu w jego in­te­re­sy, ale wkrót­ce do­wie­dzia­ły­śmy się, że po­życz­ka da­lej jest nie­spła­co­na i nie ma z cze­go od­dać cho­ćby drob­nej części, żeby wy­ka­zać do­brą wolę. Jego krew­nia­cy przy­szli po udział w spad­ku, któ­rym był prze­cież tyl­ko dom, ale za­raz usta­li­li, że na­wet dom nie na­le­ży do ojca, tyl­ko do wuja Amu­ra. To był strasz­li­wy wstrząs dla wszyst­kich, zwłasz­cza dla mat­ki. Nie mia­ły­śmy nic, do­słow­nie nic. Go­rzej niż nic, na­wet na­sze ży­cie nie na­le­ża­ło do nas, bo wuj Amur, jako naj­star­szy spo­krew­nio­ny z nami mężczy­zna, był na­szym opie­ku­nem. Mógł de­cy­do­wać o tym, co się z nami sta­nie. Moja mat­ka ni­g­dy się nie po­zbie­ra­ła po śmier­ci ojca. Wte­dy już od wie­lu lat cho­ro­wa­ła, ale po­tem było z nią kru­cho cały czas. Kie­dyś my­śla­łam, że to ze smut­ku, że nie jest aż tak cho­ra, jak twier­dzi, tyl­ko z tego nie­szczęścia po­zwa­la so­bie wi­ęd­nąć. Wła­ści­wie nie wiem, cze­mu była nie­szczęśli­wa. Może ktoś rzu­cił na nią urok, a może była roz­cza­ro­wa­na swo­im ży­ciem. Już wcze­śniej cza­sem coś ją na­wie­dza­ło i mó­wi­ły przez nią ja­kieś obce gło­sy, i wte­dy, cho­ciaż oj­ciec pro­te­sto­wał, wzy­wa­no uzdro­wi­ciel­kę. Gdy oj­ciec uma­rł, to nie­szczęście roz­la­ło się w strasz­li­wą roz­pacz, a w ostat­nich kil­ku mie­si­ącach ży­cia do tego wszyst­kie­go do­szły bóle w krzy­żu i coś, co zże­ra­ło ją od środ­ka. Mó­wi­ła, że tak się czu­je, wła­śnie tak, jak­by coś ją od środ­ka zże­ra­ło. Wte­dy zro­zu­mia­łam, że od­cho­dzi, że to wi­ęcej niż ża­ło­ba. W ostat­nich dniach przed śmier­cią za­mar­twia­ła się, co ze mną będzie, i bła­ga­ła wuja Amu­ra, by mnie wzi­ął pod opie­kę, a on obie­cał, że to zro­bi. – Asza spoj­rza­ła na Kha­li­fę smut­no i prze­ci­ągle, po czym do­da­ła: – Więc po­da­ro­wał mnie to­bie.

– Albo mnie to­bie – od­pa­rł, uśmie­cha­jąc się, by choć tro­chę roz­cie­ńczyć go­rycz w jej gło­sie. – Czy to aż taka klęska?

Asza wzru­szy­ła ra­mio­na­mi. Kha­li­fa ro­zu­miał, a przy­naj­mniej do­my­ślał się, cze­mu Amur Bia­sza­ra po­sta­no­wił mu ją po­da­ro­wać. Przede wszyst­kim prze­rzu­cał od­po­wie­dzial­no­ść za nią na ko­goś in­ne­go. Za­po­bie­gał też w ten spo­sób ha­nieb­nym zna­jo­mo­ściom, na ja­kie mo­gła­by się sku­sić, na­wet je­śli po­dob­na myśl w ogó­le nie po­sta­ła jej w gło­wie. Tak wła­śnie ro­zu­mo­wa­łby po­tężny pa­triar­cha. Utam­si­ti­ri, Kha­li­fa miał ją oca­lić od wsty­du, chro­ni­ąc też re­pu­ta­cję ro­dzi­ny. Nie był żad­ną per­so­ną, ale ku­piec go znał, więc ślub miał za­po­biec nie­sła­wie, któ­ra za­gro­zi­ła jej na­zwi­sku, a za­ra­zem na­zwi­sku pryn­cy­pa­ła. Bez­piecz­ne ma­łże­ństwo z kimś tak od nie­go za­le­żnym jak Kha­li­fa gwa­ran­to­wa­ło rów­nież, że nikt nie tknie na­le­żącej do kup­ca nie­ru­cho­mo­ści, a za­tem wszyst­ko po­zo­sta­nie, by tak rzec, w ro­dzi­nie.

Na­wet gdy Kha­li­fa po­znał już hi­sto­rię domu i zro­zu­miał, jak nie­spra­wie­dli­wie po­trak­to­wa­no jego ma­łżon­kę, wci­ąż nie umiał zdo­być się na to, by po­ru­szyć tę kwe­stię w roz­mo­wie z kup­cem. To były spra­wy ro­dzin­ne, a on tak na­praw­dę do ro­dzi­ny nie na­le­żał. Za­miast tego na­ma­wiał Aszę, by sama po­roz­ma­wia­ła z wu­jem i po­pro­si­ła go o zwró­ce­nie na­le­żnej części spad­ku.

– Po­tra­fi być spra­wie­dli­wy, kie­dy ze­chce – za­pew­niał ją Kha­li­fa, gdyż sam chciał w to wie­rzyć. – Dość do­brze go znam. Wiem, jak dzia­ła. Trze­ba go za­wsty­dzić, zmu­sić go, żeby od­dał ci to, co ci się na­le­ży, bo ina­czej będzie uda­wał, że wszyst­ko jest w po­rząd­ku, i na­wet pal­cem nie kiw­nie.

Wresz­cie po­roz­ma­wia­ła z wu­jem. Kha­li­fy przy tym nie było, a pó­źniej, gdy ku­piec pró­bo­wał go wy­ba­dać, Kha­li­fa udał, że nie ma o ni­czym po­jęcia. Pod­czas roz­mo­wy z Aszą wuj oświad­czył, że za­pi­sał jej część spad­ku w te­sta­men­cie, więc spra­wę uwa­ża tym­cza­sem za za­mkni­ętą. In­ny­mi sło­wy nie ży­czy so­bie, by za­wra­ca­no mu gło­wę dys­ku­sja­mi na te­mat tego domu.

Kha­li­fa i Asza wzi­ęli ślub w po­cząt­kach 1907 roku. Do­ga­sa­ło wła­śnie po­wsta­nie Maji-Maji, bru­tal­nie zdu­szo­ne kosz­tem bar­dzo wie­lu afry­ka­ńskich ist­nień i środ­ków do ży­cia tych, któ­rzy oca­le­li. Bunt w mie­ście Lin­di, któ­ry roz­lał się na wsie i mia­sta w po­łu­dnio­wej i za­chod­niej części kra­ju, trwał w su­mie trzy lata. Im ja­śniej­sze sta­wa­ło się, że opór prze­ciw­ko nie­miec­kie­mu re­żi­mo­wi ma cha­rak­ter po­wszech­ny, tym bar­dziej bez­względ­na i bru­tal­na była od­po­wie­dź ko­lo­nial­nych władz. Nie­miec­kie do­wódz­two zro­zu­mia­ło, że bun­tu nie da się zwal­czyć je­dy­nie środ­ka­mi mi­li­tar­ny­mi, to­też ule­gło­ść miej­sco­wych za­częto wy­mu­szać gło­dze­niem. W re­gio­nach, któ­re przy­łączy­ły się do po­wsta­nia, schutz­trup­pe trak­to­wa­ła wszyst­kich miesz­ka­ńców jako bez­po­śred­nio za­an­ga­żo­wa­nych w wal­kę. Żo­łnie­rze pa­li­li wio­ski, za­dep­ty­wa­li pola, plądro­wa­li za­pa­sy. Afry­ka­ńskie cia­ła zo­sta­wia­no na przy­dro­żnych szu­bie­ni­cach po­śród spa­lo­ne­go, za­męczo­ne­go kra­jo­bra­zu. Tam, gdzie miesz­ka­li Kha­li­fa i Asza, do­cie­ra­ły tyl­ko po­gło­ski o tych zda­rze­niach. Dla nich były to za­le­d­wie wstrząsa­jące hi­sto­rie, po­nie­waż w ich mie­ście bun­tu się nie wi­dzia­ło. Od­kąd stra­co­no Bu­szi­rie­go, nikt się tu nie bun­to­wał, cho­ciaż w po­wie­trzu cały czas wi­sia­ła gro­źba nie­miec­kie­go od­we­tu.

Wy­trwa­ło­ść, z jaką miej­sco­we ludy od­rzu­ca­ły pod­da­ństwo wo­bec ce­sar­skiej Deutsch-Osta­fri­ka, za­sko­czy­ła Niem­ców, zwłasz­cza po przy­kład­nym uka­ra­niu Hehe na po­łud­niu oraz Chag­ga i Meru w gó­rach na pó­łnoc­nym wscho­dzie. Wsku­tek roz­gro­mie­nia bun­tow­ni­ków Maji-Maji set­ki ty­si­ęcy uma­rły z gło­du, a ko­lej­ne set­ki po­le­gły od ran po­nie­sio­nych na polu bi­twy lub zo­sta­ły stra­co­ne w pu­blicz­nych eg­ze­ku­cjach. Nie­któ­rym za­rząd­com Deutsch-Osta­fri­ka taki re­zul­tat wy­da­wał się nie­unik­nio­ny. Prędzej czy pó­źniej ci lu­dzie i tak by zgi­nęli. Uzna­no, że Afry­ka­nie mu­szą po­czuć za­ci­śni­ętą pi­ęść po­tęgi nie­miec­kie­go ce­sar­stwa, by na­uczy­li się z po­ko­rą zno­sić jarz­mo nie­wo­li, z ka­żdym dniem moc­niej gnio­tące kar­ki opor­nych. Ad­mi­ni­stra­cja ko­lo­nial­na za­ostrza­ła kon­tro­lę nad te­ry­to­rium, po­sze­rza­jąc swą li­czeb­no­ść i za­si­ęg dzia­łań. Ży­zną zie­mię przej­mo­wa­li co­raz licz­niej­si nie­miec­cy osad­ni­cy. Co­raz wi­ęcej lu­dzi obej­mo­wa­no przy­mu­sem pra­cy, by bu­do­wa­li dro­gi, oczysz­cza­li przy­dro­żne ka­na­ły, two­rzy­li ale­je i ogro­dy dla roz­ryw­ki ko­lo­ni­za­to­rów i ku wi­ęk­szej chwa­le Ka­iser­re­ichu. Wy­si­łki im­pe­rial­ne w tej części świa­ta roz­po­częli Niem­cy dość pó­źno, lecz mie­li za­miar so­lid­nie się tu oko­pać i ani my­śle­li re­zy­gno­wać z wy­gód. Swe ko­ścio­ły, urzędy z ko­lum­na­da­mi i for­te­ce z kre­ne­la­żem bu­do­wa­li ty­leż po to, by żyć jak cy­wi­li­zo­wa­ni lu­dzie, ile by w no­wych pod­da­nych bu­dzić lęk, a w ry­wa­lach po­dziw.

Naj­now­sze po­wsta­nie spra­wi­ło jed­nak, że nie­któ­rzy Niem­cy za­częli my­śleć ina­czej. Zro­zu­mie­li, że samą prze­mo­cą nie będą w sta­nie po­skro­mić ko­lo­nii i uczy­nić jej pro­duk­tyw­ną, więc po­ja­wi­ły się pro­po­zy­cje utwo­rze­nia przy­chod­ni, zor­ga­ni­zo­wa­no też kam­pa­nie prze­ciw­ko ma­la­rii i cho­le­rze. Po­cząt­ko­wo ini­cja­ty­wy te słu­ży­ły ochro­nie zdro­wia i do­bro­by­tu osad­ni­ków, urzęd­ni­ków oraz żo­łnie­rzy schutz­trup­pe, lecz z cza­sem roz­sze­rzo­no je na miej­sco­wą lud­no­ść. Ad­mi­ni­stra­cja po­otwie­ra­ła rów­nież nowe szko­ły. W mie­ście już od kil­ku lat ist­nia­ła szko­ła wy­ższa, w któ­rej przy­go­to­wy­wa­no Afry­ka­nów do roli urzęd­ni­ków słu­żby cy­wil­nej oraz na­uczy­cie­li, lecz na­bór był nie­wiel­ki i ogra­ni­czo­ny do pod­po­rząd­ko­wa­nej już eli­ty. W no­wych pla­ców­kach wy­kszta­łce­nie pod­sta­wo­we ofe­ro­wa­no wi­ęk­szej licz­bie pod­da­nych, a jed­ną z pierw­szych osób, któ­re po­sła­ły tam swo­ich sy­nów, był Amur Bia­sza­ra. Gdy Kha­li­fa roz­po­czął pra­cę u kup­ca, syn Amu­ra Bia­sza­ry, Na­ssor, miał dzie­wi­ęć lat. Do szko­ły po­sze­dł w wie­ku lat czter­na­stu, a więc co­kol­wiek pó­źno, lecz in­sty­tu­cja mia­ła szko­lić wy­cho­wan­ków w rze­mio­śle, nie w al­ge­brze, chło­pak zaś był w od­po­wied­nim wie­ku, by na­uczyć się pi­ło­wać, ukła­dać ce­gły czy uży­wać mło­ta. Tu wła­śnie opa­no­wał sto­lar­stwo. W ci­ągu czte­rech lat szko­ły na­uczył się czy­tać i li­czyć, a opu­ścił ją jako wy­kwa­li­fi­ko­wa­ny sto­larz.

Przez ten czas Kha­li­fa i Asza rów­nież nie­jed­ne­go się na­uczy­li. On – tego, że ta upar­ta ko­bie­ta nie zno­si bez­czyn­no­ści i wie, cze­go chce. Zra­zu zdu­mie­wa­ła go jej ży­wio­ło­wo­ść i śmiał się z jej za­du­fa­nych, ka­te­go­rycz­nych opi­nii na te­mat sąsia­dek. To za­wist­ni­cy, zło­śliw­cy, blu­źnier­cy, ma­wia­ła. Daj spo­kój, nie prze­sa­dzaj, pro­te­sto­wał, a ona marsz­czy­ła brwi, za­wzi­ęcie ob­sta­jąc przy swo­im. Upie­ra­ła się, że ani tro­chę nie prze­sa­dza. Prze­cież całe ży­cie miesz­ka obok tych lu­dzi. Z po­cząt­ku, gdy wzy­wa­ła imie­nia Bo­że­go, a do roz­mo­wy wpla­ta­ła wer­se­ty z Ko­ra­nu, brał to za ma­nie­rę, lecz w ko­ńcu po­jął, że nie są to je­dy­nie po­pi­sy wie­dzy i oby­cia, lecz szcze­ra po­bo­żno­ść. Sądził, że Asza jest nie­szczęśli­wa, i głów­ko­wał nad tym, jak choć tro­chę ulżyć jej sa­mot­no­ści. Sta­rał się spra­wić, by pra­gnęła go tak jak on jej, lecz była za­mkni­ęta w so­bie i nie­chęt­na, i miał wra­że­nie, że je­dy­nie go to­le­ru­je, a ża­ro­wi jego mi­ło­snych uści­sków od­da­je się w naj­lep­szym ra­zie z po­czu­cia obo­wi­ąz­ku.

Ona z ko­lei na­uczy­ła się, że jest od nie­go sil­niej­sza, choć upły­nęło dużo cza­su, nim zdo­ła­ła po­wie­dzieć to so­bie wprost. Wie­dzia­ła, co my­śleć, je­śli nie za­wsze, to często, a kie­dy już do­szła do ja­kie­goś wnio­sku, trwa­ła przy nim. On tym­cza­sem ła­two ule­gał sło­wom, nie­kie­dy wła­snym. Pa­mi­ęć o ojcu, któ­re­go zgod­nie z na­ka­zem wia­ry sta­ra­ła się sza­no­wać, wpły­wa­ła na opi­nię o mężu, więc w kon­tak­tach z Kha­li­fą co­raz trud­niej było jej po­wści­ągać znie­cier­pli­wie­nie. Do­pro­wa­dzo­na do osta­tecz­no­ści, przy­bie­ra­ła szorst­ki ton, któ­re­go nie­kie­dy pó­źniej ża­ło­wa­ła. Mąż, choć sta­tecz­ny, za bar­dzo słu­chał się jej wuja, tego zło­dzie­ja, za­łga­ne­go, świ­ętosz­ko­wa­te­go bez­bo­żni­ka. Zbyt ła­two na wszyst­ko przy­sta­wał, a inni często tę ce­chę wy­ko­rzy­sty­wa­li, lecz taka była wola Boża, więc Asza ze wszyst­kich sił sta­ra­ła się być szczęśli­wa. Męczy­ły ją jego nie­ko­ńczące się aneg­do­ty.

We wcze­snych la­tach ma­łże­ństwa Asza trzy razy po­ro­ni­ła. Po tych trzech la­tach sąsiad­ki prze­ko­na­ły ją, by za­si­ęgnęła po­ra­dy mgan­gi, zie­lar­ki. Ta ka­za­ła jej uło­żyć się na podło­dze i od stóp do głów przy­kry­ła ją kan­gą. Po­tem dłu­go przy niej sie­dzia­ła, nu­cąc ci­chą, upo­rczy­wą me­lo­dię i wy­po­wia­da­jąc sło­wa, któ­rych Asza nie była w sta­nie zro­zu­mieć. Po wszyst­kim mgan­ga po­wie­dzia­ła jej, że wzi­ął ją we wła­da­nie nie­wi­dzial­ny i nie po­zwa­la dziec­ku w niej ro­snąć. Nie­wi­dzial­ne­go mo­żna na­kło­nić, żeby so­bie po­sze­dł, naj­pierw jed­nak trze­ba po­znać jego żąda­nia i je spe­łnić. Nie­wi­dzial­ny musi prze­mó­wić przez Aszę, lecz by to się sta­ło, na­le­ży mu po­zwo­lić opętać ją ca­łko­wi­cie. Nie ma in­ne­go wy­jścia.

Mgan­ga przy­pro­wa­dzi­ła po­moc­nicz­kę i znów ka­za­ła Aszy uło­żyć się na podło­dze. Przy­kry­ły ją gru­bym prze­ście­ra­dłem z ma­re­ka­ni, a po­tem obie za­częły nu­cić i śpie­wać tuż nad jej gło­wą. Czas mi­jał, mgan­ga i jej po­moc­nicz­ka śpie­wa­ły, Asza drża­ła co­raz moc­niej, aż w ko­ńcu bry­znął z niej po­tok nie­po­jętych słów i dźwi­ęków. Kul­mi­na­cją był wrzask, po któ­rym prze­mó­wi­ła kla­row­nie, lecz ob­cym gło­sem: opusz­czę cia­ło tej ko­bie­ty, je­śli jej mąż przy­si­ęgnie za­brać ją na hadż, cho­dzić do me­cze­tu jak trze­ba i wy­rzec się ta­ba­ki. Mgan­ga, za­piaw­szy trium­fal­nie, pod­su­nęła Aszy ko­jący wy­war z ziół i ta za­pa­dła w drzem­kę.

Gdy mgan­ga, w obec­no­ści Aszy, po­wie­dzia­ła Kha­li­fie o nie­wi­dzial­nym i jego żąda­niach, mąż po­tul­nie ski­nął gło­wą i za­pła­cił na­le­żno­ść. Na­tych­miast wy­rzek­nę się ta­ba­ki, od­pa­rł, i od razu pój­dę do­ko­nać ablu­cji, a po­tem udam się pro­sto do me­cze­tu. W dro­dze po­wrot­nej za­cznę roz­py­ty­wać o hadż. A te­raz pro­szę czym prędzej prze­pędzić tego dia­bła.

Kha­li­fa rze­czy­wi­ście wy­rze­kł się ta­ba­ki, przez dzień czy dwa cho­dził do me­cze­tu, ale o ha­dżu ni­g­dy wi­ęcej się nie za­jąk­nął. Asza wie­dzia­ła, że choć uda­wał ule­gło­ść, Kha­li­fa wca­le nie był prze­ko­na­ny, po pro­stu z niej drwił. Zwłasz­cza że to sąsiad­kom dała się na­mó­wić na tę blu­źnier­czą ku­ra­cję. Całe to nu­ce­nie nad uchem bar­dzo ją w ko­ńcu zmęczy­ło, cóż jed­nak mo­gła po­ra­dzić, że dra­żni ją bez­bo­żno­ść Kha­li­fy, a po­nad wszyst­ko pra­gnie wy­ru­szyć na hadż. Jego ci­cha kpi­na z tych pra­gnień bar­dzo ją od Kha­li­fy od­stręcza­ła. Ode­chcia­ło jej się sta­rań o dziec­ko, więc za­wsze znaj­do­wa­ła spo­sób, by stłu­mić mi­ło­sne za­pędy męża i unik­nąć przy­kre­go za­mętu, któ­ry wi­ązał się z jego pod­nie­ce­niem.

Uko­ńczyw­szy na­uki, Na­ssor Bia­sza­ra opu­ścił nie­miec­ką szko­łę za­wo­do­wą w wie­ku lat osiem­na­stu, urze­czo­ny za­pa­chem drew­na. Amur Bia­sza­ra syna roz­piesz­czał. Nie ocze­ki­wał, że ten będzie mu po­ma­gać w in­te­re­sach, a to z tej sa­mej przy­czy­ny, z któ­rej nie uwa­żał za ko­niecz­ne tłu­ma­czyć się Kha­li­fie ze swych roz­licz­nych trans­ak­cji. Wo­lał dzia­łać w po­je­dyn­kę. Gdy Na­ssor po­pro­sił ojca o sfi­nan­so­wa­nie warsz­ta­tu sto­lar­skie­go, by móc pro­wa­dzić wła­sny in­te­res, ku­piec chęt­nie przy­stał, upa­tru­jąc w tym nie­złą in­we­sty­cję, ale i dla­te­go że w ten spo­sób mógł na ja­kiś czas od­wró­cić uwa­gę syna od wła­snych spraw. Przyj­dzie czas, by wpro­wa­dzić go w taj­ni­ki oj­cow­skich przed­si­ęw­zi­ęć.

Prak­ty­ką star­szych kup­ców było, że je­den dru­gie­mu po­ży­czał na sło­wo. Nie­któ­rzy zna­li się je­dy­nie z ko­re­spon­den­cji albo przez po­śred­ni­ków. Pie­ni­ądze prze­cho­dzi­ły z rąk do rąk. By spła­cić je­den dług, sprze­da­wa­no inny, to­war do wy­sy­łki ku­po­wa­no w ciem­no. Po­wi­ąza­nia te si­ęga­ły le­gen­dar­nych miejsc ta­kich jak Mo­ga­di­szu, Aden, Ma­skat, Bom­baj czy Kal­ku­ta. W uszach wie­lu lu­dzi z mia­sta te na­zwy brzmia­ły jak mu­zy­ka, może dla­te­go że mało kto z nich któ­re­kol­wiek od­wie­dził. Rzecz nie w tym, że nie umie­li so­bie wy­obra­zić, by tam rów­nież, jak wszędzie in­dziej, pa­no­wa­ły nędza i ubó­stwo, po pro­stu nie byli w sta­nie oprzeć się oso­bli­we­mu pi­ęk­nu sa­mych nazw.

To, że star­si kup­cy po­ży­cza­li na sło­wo, nie zna­czy­ło wca­le, że temu sło­wu ufa­li. Wła­śnie dla­te­go Amur Bia­sza­ra wszyst­kie ope­ra­cje wy­ko­ny­wał w my­ślach. Nie dbał już o to, by je no­to­wać, i osta­tecz­nie zgu­bił go jego wła­sny spryt. Pech, fa­tum, wola Boża, jak­kol­wiek to na­zwać, w ka­żdym ra­zie Amur Bia­sza­ra na­gle za­cho­ro­wał pod­czas jed­nej z tych strasz­li­wych epi­de­mii, któ­re, nim zja­wi­li się tu Eu­ro­pej­czy­cy ze swą me­dy­cy­ną i hi­gie­ną, były jesz­cze częst­sze. Kto by po­my­ślał, że tyle cho­rób może się cza­ić w bru­dzie, do któ­re­go wszy­scy tak przy­wy­kli? Amur Bia­sza­ra za­cho­rzał pod­czas jed­nej z tych epi­de­mii, i to mimo obec­no­ści Eu­ro­pej­czy­ków. Je­śli twój czas nad­sze­dł, to nad­sze­dł, ot co. Przy­czy­ną mo­gła być brud­na woda, ze­psu­te mi­ęso albo ukąsze­nie na­tręt­ne­go owa­da, w ka­żdym ra­zie Amur Bia­sza­ra obu­dził się któ­re­goś dnia wcze­śnie rano z go­rącz­ką i wy­mio­ta­mi i już wi­ęcej z łó­żka nie wstał. Pięć dni le­żał wła­ści­wie bez czu­cia, a po­tem uma­rł. Przez cały ten czas nie od­zy­skał przy­tom­no­ści umy­słu, więc wszyst­kie jego ta­jem­ni­ce ode­szły wraz z nim. Zja­wi­li się nie­za­wod­ni wie­rzy­cie­le z upo­rząd­ko­wa­ną do­ku­men­ta­cją, dłu­żni­cy po­sta­no­wi­li się nie wy­chy­lać, zaś for­tu­na sta­re­go kup­ca oka­za­ła się znacz­nie mniej­sza, niż gło­si­ły plot­ki. Może Amur Bia­sza­ra za­mie­rzał od­dać Aszy jej dom, tyl­ko nie zna­la­zł na to cza­su, ale w te­sta­men­cie nie było dla niej nic. Dom na­le­żał te­raz do Na­sso­ra Bia­sza­ry, tak jak wszyst­ko, co zo­sta­ło, gdy jego mat­ka, dwie sio­stry oraz wie­rzy­cie­le za­bra­li, co swo­je.

2

Ily­as zja­wił się w mie­ście tuż przed nie­spo­dzie­wa­ną śmier­cią Amu­ra Bia­sza­ry. Miał przy so­bie list po­le­ca­jący do kie­row­ni­ka du­żej nie­miec­kiej plan­ta­cji, gdzie upra­wia­no aga­wę si­za­lo­wą. Kie­row­nik, któ­ry był ta­kże wspó­łwła­ści­cie­lem plan­ta­cji, nie spo­tkał się z nim oso­bi­ście – nie na­le­ża­ło ocze­ki­wać, że znaj­dzie czas na rzecz tak bła­hą. Ily­as wręczył swój list ko­muś z biu­ra, kto ka­zał mu cze­kać. Asy­stent po­dał mu szklan­kę wody i chwi­lę z nim roz­ma­wiał, pró­bu­jąc wy­ba­dać, co to za je­den i co go tu spro­wa­dza. Wkrót­ce po­tem z ga­bi­ne­tu w głębi bu­dyn­ku wy­sze­dł mło­dy Nie­miec i za­ofe­ro­wał przy­by­łe­mu sta­no­wi­sko, a asy­stent, któ­ry miał na imię Ha­bib, do­stał po­le­ce­nie, by po­móc mu się za­akli­ma­ty­zo­wać. Ha­bib skie­ro­wał go do na­uczy­cie­la szkol­ne­go, Ma­ali­ma Ab­dal­li, któ­ry zna­la­zł mu po­kój do wy­na­jęcia u zna­jo­mych. Nie mi­nęło pierw­sze po­po­łud­nie w tym mie­ście, a Ily­as już miał pra­cę i kwa­te­rę. Ma­alim Ab­dal­la za­po­wie­dział: przyj­dę po cie­bie pó­źniej, po­znasz parę osób. Zja­wił się jesz­cze tego sa­me­go po­po­łud­nia i za­brał Ily­asa na prze­chadz­kę po mie­ście. Za­trzy­ma­li się w dwóch ka­wiar­niach, żeby na­pić się kawy, po­roz­ma­wiać i przed­sta­wić Ily­asa miej­sco­wym.

– Nasz brat Ily­as przy­był tu do pra­cy na wiel­kiej plan­ta­cji aga­wy – ogło­sił Ma­alim Ab­dal­la. – To przy­ja­ciel kie­row­ni­ka, jego nie­miec­kiej eks­ce­len­cji we wła­snej oso­bie. Po nie­miec­ku gada, jak­by się z nim uro­dził. Na ra­zie miesz­ka u Oma­ra Ham­da­nie­go, aż jego eks­ce­len­cja znaj­dzie mu kwa­te­rę od­po­wied­nią dla tak zna­ko­mi­te­go człon­ka swej ka­dry.

Ily­as uśmie­chał się, pro­te­sto­wał, na prze­ko­ma­rzan­ki od­po­wia­dał tym sa­mym. Jego nie­wy­mu­szo­ny śmiech i dy­stans do sie­bie spra­wi­ły, że lu­dzie czu­li się przy nim swo­bod­nie i szyb­ko zy­skał no­wych przy­ja­ciół. Tak zresz­tą było za­wsze. Pó­źniej Ma­alim Ab­dal­la po­pro­wa­dził go w stro­nę por­tu i nie­miec­kiej części mia­sta. Po­ka­zał mu bomę, a Ily­as spy­tał, czy to wła­śnie tu po­wie­si­li Bu­szi­rie­go, ale Ma­alim Ab­dal­la od­pa­rł, że nie. Bu­szi­rie­go po­wie­si­li w Pan­ga­ni, tu zresz­tą na­wet nie zmie­ści­łby się taki tłum. Niem­cy zro­bi­li z eg­ze­ku­cji spek­takl, więc za­pew­ne była or­kie­stra, de­fi­la­da, pu­blicz­no­ść. A na to po­trze­ba spo­rej prze­strze­ni. Spa­cer za­ko­ńczył się na we­ran­dzie u Kha­li­fy, do­kąd na­uczy­ciel re­gu­lar­nie cha­dzał, by wi­ęk­szo­ść wie­czo­rów spędzać na plot­ko­wa­niu i po­ga­węd­kach.

– Je­steś tu mile wi­dzia­ny – rze­kł Ily­aso­wi Kha­li­fa. – Ka­żde­mu po­trze­ba ba­ra­zy, na któ­rą może zaj­rzeć wie­czo­rem, by pod­trzy­mać kon­tak­ty to­wa­rzy­skie i do­wie­dzieć się, co w tra­wie pisz­czy. W tym mie­ście nie­wie­le wi­ęcej mo­żna po pra­cy ro­bić.

Ily­as i Kha­li­fa bar­dzo szyb­ko zo­sta­li do­bry­mi przy­ja­ció­łmi i już po paru dniach roz­ma­wia­li w spo­sób ca­łkiem nie­skrępo­wa­ny. Ily­as opo­wie­dział Kha­li­fie, jak jesz­cze będąc dziec­kiem, ucie­kł z domu i włó­czył się przez kil­ka dni, aż na sta­cji ko­le­jo­wej po­rwał go aska­rys z schutz­trup­pe i upro­wa­dził w góry. Do­pie­ro tam go uwol­nio­no i tra­fił do nie­miec­kiej szko­ły, wła­ści­wie szko­ły mi­syj­nej.

– Ka­za­li ci się mo­dlić po chrze­ści­ja­ńsku? – za­cie­ka­wił się Kha­li­fa.

Tu, na spa­ce­rze nad oce­anem, nikt nie pod­słu­cha­łby od­po­wie­dzi, lecz Ily­as przez chwi­lę mil­czał, za­ci­snąw­szy usta, zu­pe­łnie jak nie on.

– Nie zdra­dzisz ni­ko­mu, je­śli ci po­wiem, jak było? – spy­tał.

– Czy­li ka­za­li – orze­kł z lu­bo­ścią Kha­li­fa. – Zmu­si­li cię do grze­chu.

– Ni­ko­mu nie mów – po­wie­dział Ily­as bła­gal­nym to­nem. – Gdy­bym tego nie zro­bił, mu­sia­łbym się wy­nie­ść ze szko­ły, więc uda­wa­łem. Byli ze mnie bar­dzo za­do­wo­le­ni, a ja wie­rzy­łem, że Bóg i tak wie, co mam w ser­cu.

– Mna­fi­ki – od­pa­rł Kha­li­fa, nie­go­tów jesz­cze przy­ja­cie­lo­wi od­pu­ścić. – Na obłud­ni­ków cze­ka­ją szcze­gól­ne męki. Mam ci opo­wie­dzieć? Ach, za­po­mnia­łem, że są nie do opi­sa­nia, a ty prze­cież i tak prędzej czy pó­źniej ich do­świad­czysz.

– Bóg wie, co mia­łem w ser­cu, co w nim za­trza­snąłem. – po­wie­dział Ily­as do­tknął pier­si, te­raz już z uśmie­chem, sko­ro było ja­sne, że Kha­li­fa stroi so­bie żar­ty. – Miesz­ka­łem na far­mie kawy u Niem­ca i tam też pra­co­wa­łem. To on po­słał mnie do szko­ły.

– Wal­czy­li tam jesz­cze? – spy­tał Kha­li­fa.

– Nie. Nie wiem, jak wcze­śniej, ale kie­dy przy­je­cha­łem, nic tam się już nie dzia­ło – od­pa­rł Ily­as. – Było bar­dzo spo­koj­nie. Po­wsta­ły nowe far­my, nowe szko­ły, na­wet nowe mia­sta. Miej­sco­wi po­sy­ła­li dzie­ci do szko­ły mi­syj­nej, a sami pra­co­wa­li na nie­miec­kich far­mach. Je­śli był ja­kiś za­męt, to wy­wo­ła­li go źli lu­dzie, wi­chrzy­cie­le. Far­mer, któ­ry po­słał mnie do szko­ły... to wła­śnie on na­pi­sał list, dzi­ęki któ­re­mu do­sta­łem pra­cę w wa­szym mie­ście. Kie­row­nik plan­ta­cji jest jego krew­nym.

Pó­źniej do­dał jesz­cze:

– Ni­g­dy nie wró­ci­łem do wio­ski, w któ­rej kie­dyś miesz­ka­li­śmy. Nie wiem, co się sta­ło z ro­dzi­ną. Te­raz, kie­dy miesz­kam tu­taj, do­cie­ra do mnie, że to ca­łkiem nie­da­le­ko. Wła­ści­wie jesz­cze przed przy­jaz­dem wie­dzia­łem, że będę bli­sko daw­ne­go domu, ale sta­ra­łem się o tym nie my­śleć.

– Po­wi­nie­neś się do nich wy­brać – stwier­dził Kha­li­fa. – Ile lat cię tam nie było?

– Dzie­si­ęć – od­pa­rł Ily­as. – Wy­brać się tam... Po co?

– Po­wi­nie­neś się wy­brać – po­wtó­rzył Kha­li­fa, pa­mi­ęta­jąc, jak sam za­nie­dby­wał ro­dzi­ców i jak źle mu z tym pó­źniej było. – Zo­bacz się z ro­dzi­ną. Pod­róż nie zaj­mie ci wi­ęcej niż dzień czy dwa, je­śli się z kimś za­bie­rzesz. Nie mo­żna być ta­kim od­lud­kiem. Po­wi­nie­neś do nich po­je­chać i po­wie­dzieć im, że je­steś cały i zdro­wy. Je­śli chcesz, mogę ci to­wa­rzy­szyć.

– Nie – bro­nił się Ily­as. – Nie masz po­jęcia, ja­kie to nędz­ne, ża­ło­sne miej­sce.

– Za­tem będziesz mógł im po­ka­zać, że od­nio­słeś suk­ces. To w ko­ńcu twój dom, a ro­dzi­na to ro­dzi­na, co­kol­wiek byś so­bie my­ślał – po­wie­dział Kha­li­fa tym do­bit­niej, że przy­ja­ciel wy­ra­źnie mi­ękł.

Ily­as sie­dział ze zmarsz­czo­ną brwią, lecz po paru chwi­lach oczy mu po­ja­śnia­ły.

– Wy­bio­rę się tam – oświad­czył, za­pa­la­jąc się do po­my­słu. Taki wła­śnie był, o czym Kha­li­fa miał się do­pie­ro prze­ko­nać. Kie­dy Ily­aso­wi przy­pa­dł do gu­stu ja­kiś plan, po­świ­ęcał mu się bez resz­ty. – Tak jest, roz­sąd­nie mó­wisz. Po­ja­dę sam. Wie­le razy o tym my­śla­łem, ale za­wsze uda­wa­ło mi się zna­le­źć ja­kąś wy­mów­kę. Po­trze­ba ta­kie­go ga­du­ły jak ty, żeby po­sta­wił spra­wę na ostrzu noża i zmu­sił mnie do czy­nu.

Kha­li­fa do­ga­dał się z wo­źni­cą, któ­ry miał je­chać w kie­run­ku wio­ski, by część pod­ró­ży Ily­as mógł od­być z nim. Po­wie­dział też Ily­aso­wi, jak na­zy­wa się zna­jo­my han­dlarz, któ­ry miesz­ka przy głów­nym trak­cie, nie­da­le­ko celu wędrów­ki. Ily­as będzie mógł tam prze­no­co­wać, je­śli zaj­dzie taka po­trze­ba.

Kil­ka dni pó­źniej, jako pa­sa­żer wozu za­przężo­ne­go w osła, Ily­as wy­ru­szył wy­bo­istą nad­brze­żną tra­są na po­łud­nie. Sta­ry wo­źni­ca, wy­wo­dzący się spo­śród Be­lu­dżów, je­chał z za­opa­trze­niem dla przy­dro­żnych wiej­skich skle­pi­ków. Nie miał zresz­tą zbyt dużo to­wa­ru. Za­trzy­mał się przy dwóch, a po­tem od­bił w głąb lądu, na wy­god­niej­szą dro­gę, któ­rą tak szyb­ko się pod­ró­żo­wa­ło, że do kup­ca po­le­co­ne­go przez Kha­li­fę za­je­cha­li jesz­cze tego sa­me­go po­po­łud­nia. Był to Hin­dus imie­niem Ka­rim, han­dlu­jący świe­żą żyw­no­ścią. Ka­rim sku­po­wał od miej­sco­wych i po­sy­łał na targ w mie­ście ba­na­ny, ma­nio­ki, dy­nie, ba­ta­ty, okrę – wszyst­ko, co mo­gło prze­trzy­mać dzień, a na­wet dwa dni pod­ró­ży. Sta­ry Be­lu­dża na­kar­mił i na­po­ił ośli­cę, za­mie­nił z nią szep­tem parę słów. Stwier­dził, że jest dość wcze­śnie, by ru­szyć w po­wrot­ną dro­gę, a prze­no­co­wać może w jed­nym ze skle­pi­ków, do któ­rych do­star­czył to­war, i że ośli­ca się na to wszyst­ko zga­dza. Ka­rim nad­zo­ro­wał ła­do­wa­nie wa­rzyw i owo­ców na wóz sta­re­go. Licz­by od­no­to­wał w ksi­ędze ra­chun­ko­wej, a po­tem prze­pi­sał na świ­stek pa­pie­ru, któ­ry wo­źni­ca miał wręczyć na­byw­cy na miej­skim tar­go­wi­sku.

Po od­je­ździe wozu Ily­as wy­tłu­ma­czył go­spo­da­rzo­wi, do­kąd się da­lej wy­bie­ra, ale Ka­rim miał wąt­pli­wo­ści. Ro­zej­rzał się, żeby oce­nić, ile jesz­cze zo­sta­ło dnia, z kie­sze­ni ka­mi­zel­ki do­był ze­ga­rek, z ele­ganc­kim trza­skiem otwo­rzył wiecz­ko i smut­no po­kręcił gło­wą.

– Ju­tro rano – po­wie­dział. – Dziś już nie da rady. Do ma­gh­ri­bu zo­sta­ło za­le­d­wie pó­łto­rej go­dzi­ny, a za­nim uga­dam ci wo­źni­cę, będzie już nie­mal zmierz­cha­ło. Wierz mi, że nie chcia­łbyś się zna­le­źć na szla­ku nocą. To szu­ka­nie guza. Ła­two po­błądzić albo wpa­ść w łapy ja­ki­chś ło­trów. Po­je­dziesz ju­tro, za­raz z rana. Dziś wie­czo­rem roz­mó­wię się z wo­źni­cą, te­raz jed­nak od­pocz­niesz, a my cię po­dej­mie­my. Mamy izbę dla go­ści. Po­zwól.

Za­pro­wa­dził Ily­asa do nie­wiel­kiej przy­bu­dów­ki z kle­pi­skiem. Po­dob­nie jak do skle­pu, pro­wa­dzi­ły do niej roz­chwie­ru­ta­ne drzwi z po­rdze­wia­łej bla­chy, któ­re za­my­ka­ło się na me­ta­lo­wą kłód­kę, chy­ba bar­dziej na po­kaz niż gwo­li bez­pie­cze­ństwa. W iz­deb­ce sta­ło przy­kry­te matą łó­żko z ple­cion­ki, z pew­no­ścią, po­my­ślał so­bie Ily­as, pe­łne plu­skiew. Za­uwa­żyw­szy od razu, że nie ma mo­ski­tie­ry, wes­tchnął z re­zy­gna­cją. Kwa­te­rę urządzo­no dla wędrow­nych han­dla­rzy, za­har­to­wa­nych w tego typu nie­wy­go­dach. Cóż jed­nak było ro­bić. Nie mógł ocze­ki­wać od Ka­ri­ma, że nie­zna­jo­me­go mężczy­znę wpu­ści do domu.

Ily­as po­wie­sił płó­cien­ną tor­bę na fu­try­nie i wy­sze­dł ro­zej­rzeć się po oko­li­cy. So­lid­ny dom Ka­ri­ma, na tym sa­mym po­dwór­ku, miał od fron­tu dwa za­kra­to­wa­ne okna, po jed­nym z ka­żdej stro­ny drzwi. Trzy stop­nie pro­wa­dzi­ły na pod­wy­ższo­ne pa­tio. Sie­dział tam na ma­cie Ka­rim, a do­strze­głszy Ily­asa, ski­nął dło­nią, by go za­pro­sić. Chwi­lę roz­ma­wia­li o tym, co no­we­go w mie­ście, o epi­de­mii cho­le­ry, któ­ra sia­ła spu­sto­sze­nie na Zan­zi­ba­rze, o in­te­re­sach, a po­tem z domu wy­szła sied­mio­let­nia, może ośmio­let­nia dziew­czyn­ka, nio­sąc na drew­nia­nej tacy dwie fi­li­ża­necz­ki kawy. Po­nie­waż za­czy­na­ło zmierz­chać, Ka­rim znów wy­ci­ągnął ze­ga­rek i spoj­rzał na tar­czę.

– Czas na mo­dli­twę ma­gh­rib – oznaj­mił. Za­wo­łał dziew­czyn­kę, któ­ra po chwi­li znów się zja­wi­ła, tym ra­zem tasz­cząc wia­dro wody, od któ­re­go roz­ba­wio­ny Ka­rim za­raz ją uwol­nił. Zsze­dłszy po schod­kach, od­sta­wił wia­dro na ka­mien­ny po­dest, przy któ­rym ob­my­wa­ło się sto­py. Ski­nął na go­ścia, by jako pierw­szy do­ko­nał ablu­cji, ale Ily­as żywo od­mó­wił, więc Ka­rim ob­mył się pierw­szy. Ily­as, gdy przy­szła jego ko­lej, po­wtó­rzył ge­sty pod­pa­trzo­ne u go­spo­da­rza. Wró­ci­li po schod­kach na pa­tio, gdzie mia­ły zo­stać od­pra­wio­ne mo­dli­twy, a po­nie­waż wy­ma­gał tego zwy­czaj, jak rów­nież zwy­kła go­ścin­no­ść, po­pro­wa­dze­nie ich za­pro­po­no­wał Ka­rim Ily­aso­wi. Ten raz jesz­cze od­mó­wił, rów­nie żywo jak wcze­śniej, więc Ka­rim wzi­ął obo­wi­ązek na sie­bie.

Ily­as nie umiał się mo­dlić, nie znał słów. Ni­g­dy nie był w me­cze­cie. Tam, gdzie się wy­cho­wał, nie mie­li ani jed­ne­go, po­dob­nie jak na far­mie kawy, gdzie prze­miesz­kał pó­źniej tyle lat. Był co praw­da me­czet w po­bli­skim mia­stecz­ku w gó­rach, ale nikt z far­my ani ze szko­ły nie pod­su­nął mu my­śli, że wy­pa­da­ło­by się tam wy­brać. A po­tem nie wie­dzieć kie­dy zro­bi­ło się za pó­źno, by się na­uczyć tych rze­czy. Naja­dłby się zbyt wie­le wsty­du. Te­raz, gdy jako do­ro­sły mężczy­zna pra­co­wał na plan­ta­cji aga­wy, miał do wy­bo­ru mnó­stwo miej­skich me­cze­tów, lecz i tu ni­g­dy Ily­aso­wi nie za­pro­po­no­wa­no, by któ­ryś od­wie­dził. Spo­dzie­wał się, że kie­dyś naje się przez to wsty­du. Do­tych­czas go ni­g­dy nie przy­ła­pa­no, więc za­chęco­ny przez Ka­ri­ma do mo­dłów, mar­ko­wał je, jak tyl­ko mógł, na­śla­du­jąc ka­żdy gest go­spo­da­rza i mam­ro­cząc pod no­sem coś, co mo­gło­by przy­po­mi­nać świ­ęte for­mu­ły.

Ka­rim do­trzy­mał sło­wa i umó­wił się z in­nym wo­źni­cą, by ten za­brał Ily­asa do jego ro­dzin­nej wio­ski, nie­da­le­ko. W izbie nie spa­ło się do­brze, więc gdy tyl­ko Ily­as usły­szał po­ran­ne ha­ła­sy, wy­sze­dł na po­dwór­ko. Po­często­wa­no go ba­na­nem i czar­ną her­ba­tą w cy­no­wym kub­ku. Cze­ka­jąc na wo­źni­cę, kątem oka do­strze­gł dziew­czyn­kę, któ­ra za­mia­ta­ła pa­tio. Mat­ki ni­g­dzie nie było wi­dać. Wo­źni­cą tym ra­zem oka­zał się na­sto­la­tek, szczęśli­wy, że może się wy­pu­ścić na taką wy­ciecz­kę. Całą dro­gę opo­wia­dał o eska­pa­dach, w któ­rych brał ostat­nio udział z ko­le­ga­mi. Ily­as grzecz­nie słu­chał i uśmie­chał się, gdy wy­pa­da­ło, ale my­ślał so­bie: kmio­tek.

Mniej wi­ęcej po go­dzi­nie do­tar­li do wio­ski. Wo­źni­ca po­wie­dział, że za­cze­ka na głów­nym trak­cie, po­nie­waż wio­dącą w dół ście­żką, przy któ­rej się za­trzy­ma­li, wo­zem nie da się prze­je­chać. Zresz­tą stąd idzie się już do­słow­nie ka­wa­łek. Tak, wiem, od­pa­rł Ily­as. Ru­szył ście­żką tam, gdzie kie­dyś był ich dom. Wszyst­ko wy­gląda­ło tak bez­ład­nie i zna­jo­mo, jak­by opu­ścił to miej­sce rap­tem parę mie­si­ęcy wcze­śniej. Wła­ści­wie to sku­pi­sko kry­tych strze­chą chat, za któ­ry­mi kry­ły się po­let­ka upraw­ne, trud­no było na­zwać wio­ską. Po dro­dze zo­ba­czył ko­bie­tę, któ­rej imie­nia nie mógł so­bie przy­po­mnieć, choć z pew­no­ścią ją znał. Sie­dzia­ła na uprząt­ni­ętym ka­wa­łku zie­mi przed wątłą le­pian­ką, wy­pla­ta­jąc matę z li­ści ko­ko­so­wych. Na trzech ka­mie­niach obok jej stóp coś bul­go­ta­ło w garn­ku, a w zie­mi za do­mem grze­ba­ły dwa kur­cza­ki. Gdy pod­sze­dł, ko­bie­ta, wy­gła­dzi­ła kan­gę i przy­kry­ła gło­wę.

– Shi­ka­moo – po­zdro­wił ją.

Od­po­wie­dzia­ła, a te­raz, w ocze­ki­wa­niu na ciąg dal­szy, mie­rzy­ła go wzro­kiem, pa­trząc po­dejrz­li­wie na mia­sto­wy strój. Nie po­tra­fił od­gad­nąć jej wie­ku, lecz je­śli była tą, za któ­rą ją brał, to jej dzie­ci mia­ły tyle lat co on. Jed­no z nich to Has­san, przy­po­mniał so­bie znie­nac­ka, chło­piec, z któ­rym kie­dyś się ba­wił. Ta­kie samo imię no­sił oj­ciec Ily­asa i dla­te­go ten z ła­two­ścią wy­do­był je te­raz z pa­mi­ęci. Ko­bie­ta sie­dzia­ła na ni­skim sto­łku i chy­ba nie za­mie­rza­ła się pod­nie­ść czy cho­ćby uśmiech­nąć.

– Mam na imię Ily­as. Wy­cho­wa­łem się tu nie­da­le­ko – po­wie­dział, po czym wy­mie­nił imio­na ro­dzi­ców. – Czy oni wci­ąż tam miesz­ka­ją?

Nie do­cze­kał się od­po­wie­dzi, więc nie był pe­wien, czy ko­bie­ta go zro­zu­mia­ła lub cho­ćby usły­sza­ła. Już miał ru­szyć da­lej, żeby sa­me­mu spraw­dzić, gdy z cha­ty wy­sze­dł ja­kiś mężczy­zna, star­szy od sie­dzącej na po­dwór­ku. Chy­bo­tli­wym kro­kiem zbli­żył się do Ily­asa i przyj­rzał mu się uwa­żnie, jak­by nie­do­wi­dział. Twarz miał po­ora­ną zmarszcz­ka­mi i nie­ogo­lo­ną, wy­glądał mi­zer­nie, cho­ro­wi­cie. Ily­as raz jesz­cze się przed­sta­wił i po­wtó­rzył imio­na ro­dzi­ców. Tam­ci wy­mie­ni­li spoj­rze­nia, a po­tem to ona się ode­zwa­ła:

– Pa­mi­ętam to imię. Ily­as. Je­steś tym, co się zgu­bił? – spy­ta­ła, na chwi­lę przy­kry­wa­jąc gło­wę obie­ma dło­ńmi na znak wspó­łczu­cia. – Tyle strasz­nych rze­czy się wte­dy dzia­ło i wszy­scy my­śle­li­śmy, że przy­tra­fi­ło ci się ja­kieś nie­szczęście. My­śle­li­śmy, że po­rwa­li cię Ruga-Ruga albo Man­ga. My­śle­li­śmy, że za­bi­li cię Mda­chi. Cze­go to my­śmy so­bie nie my­śle­li! Tak, pa­mi­ętam Ily­asa. To ty? Wy­glądasz jak ja­kiś rządo­wy. Two­ja mat­ka zma­rła daw­no temu. Nikt już tam nie miesz­ka, dom się roz­sy­pał. Taki ją tam prze­śla­do­wał pech, że po­tem nikt już nie miał od­wa­gi się tam wpro­wa­dzić. Zo­sta­wi­ła pod opie­ką two­je­go ojca ma­lut­ką có­recz­kę, któ­ra mia­ła z pi­ęt­na­ście, szes­na­ście mie­si­ęcy, ale on zo­sta­wił ją in­nym.

Ily­as du­mał nad tym chwi­lę, po czym po­wtó­rzył:

– Zo­sta­wił ją in­nym? Co to zna­czy?

– Od­dał. – Te­raz mó­wił mężczy­zna, gło­sem sła­bym od wy­si­łku, chry­pli­wym. – Był bar­dzo bied­ny. Bar­dzo cho­ry. Jak my wszy­scy. Od­dał ją.

Unió­sł dłoń i wy­ce­lo­wał pa­lec w kie­run­ku dro­gi, jak­by na sło­wa nie star­cza­ło mu już sił.

– Afiya, tak mia­ła na imię. Afiya – ode­zwa­ła się znów ko­bie­ta. – A ty, skąd przy­cho­dzisz? Mat­ka ci uma­rła. Oj­ciec ci uma­rł. Sio­stra po­szła do ob­cych. Gdzieś ty był?

Wła­ści­wie tego się spo­dzie­wał. Że po­mar­li. Przez całe dzie­ci­ństwo Ily­asa oj­ciec cho­ro­wał na cu­krzy­cę, a mat­ka często cier­pia­ła na ko­bie­ce do­le­gli­wo­ści – ta­kie, o któ­rych się nie mówi. Do tego bo­la­ły ją ple­cy, przez wodę w płu­cach od­dy­cha­ła z tru­dem i często wy­mio­to­wa­ła od nie­zli­czo­nych ciąż. Tego się spo­dzie­wał, a mimo to wstrząsnęło nim, gdy ich śmie­rć ob­wiesz­czo­no w tak bez­ce­re­mo­nial­ny spo­sób.

Mil­cze­nie prze­rwał udręczo­ny głos mężczy­zny mó­wi­ące­go mu, gdzie szu­kać tych, któ­rzy wzi­ęli Afiyę. Mężczy­zna to­wa­rzy­szył Ily­aso­wi do głów­ne­go szla­ku i tam po­in­stru­ował mło­de­go wo­źni­cę.

Nad nie­wiel­ką przy­dro­żną wio­ską, w któ­rej się wy­cho­wa­ła, wzno­si­ło się sto­żko­wa­te, po­ro­śni­ęte bu­szem, mrocz­ne wzgó­rze. Pi­ętrzy­ło się tam, gdy tyl­ko prze­kra­cza­ła próg, chy­li­ło się nad do­ma­mi i po­dwór­ka­mi po prze­ciw­nej stro­nie dro­gi. Kie­dy była ma­lut­ka, jesz­cze go nie do­strze­ga­ła, ob­ja­wi­ło się do­pie­ro pó­źniej, gdy na­bra­ły dla niej zna­cze­nia co­dzien­ne wi­do­ki. Mó­wio­no jej, by ni­g­dy tam nie cho­dzi­ła, nie mó­wio­no jed­nak dla­cze­go, więc za­lud­ni­ła wzgó­rze wszel­ki­mi stra­cha­mi, ja­kie tyl­ko umia­ła so­bie wy­obra­zić. To ciot­ka za­ka­za­ła jej tam cho­dzić, opo­wia­da­ła też hi­sto­rie o wężu, co po­tra­fi po­łk­nąć dziec­ko w ca­ło­ści, i o wiel­ko­lu­dzie, któ­re­go cień prze­my­ka po da­chach do­mów przy pe­łni ksi­ęży­ca, i o roz­czo­chra­nej sta­ru­sze, któ­ra włó­czy się dro­gą nad oce­an, a cza­sem pod po­sta­cią lam­par­ta gra­su­je w wio­sce, by po­rwać kozę albo nie­mow­la­ka. I cho­ciaż na ten aku­rat te­mat ciot­ka się na­wet nie za­jąk­nęła, ona była prze­ko­na­na, że i wąż, i wiel­ko­lud, i roz­czo­chra­na sta­ru­cha miesz­ka­ją na wzgó­rzu i to stam­tąd scho­dzą, by siać gro­zę na świe­cie.

Za do­ma­mi i po­dwór­ka­mi ci­ągnęły się pola, a jesz­cze da­lej pi­ętrzy­ło się wzgó­rze. Im była star­sza, tym gro­źniej za­wi­sa­ło nad wio­ską, szcze­gól­nie o zmierz­chu, roz­py­cha­jąc się tam jak ja­kiś mar­kot­ny upiór. Na­uczy­ła się od­wra­cać wzrok, gdy trze­ba było nocą wy­jść. W głębo­kiej noc­nej mar­two­cie sły­sza­ła, jak spe­łza­ją stam­tąd ci­che, sy­kli­we szep­ty. Cza­sem okrąża­ły dom, na­wet na ty­łach było je sły­chać. Ciot­ka mó­wi­ła jej, że to nie­wi­dzial­ni i że tyl­ko ko­bie­ty ich sły­szą, lecz bez względu na to, jak smęt­ne i na­tar­czy­we będą ich szep­ty, pod żad­nym po­zo­rem ma im nie otwie­rać. Dużo pó­źniej do­wie­dzia­ła się, że chłop­cy cho­dzą na wzgó­rze i wra­ca­ją bez szwan­ku, ni­g­dy nie mó­wi­li też o wężu ani o wiel­ko­lu­dzie, ani o roz­czo­chra­nej sta­ru­sze, o szep­tach rów­nież nie wspo­mi­na­li. Twier­dzi­li, że cho­dzą tam na po­lo­wa­nia, a je­śli uda im się coś zła­pać, pie­ką nad ogniem i zja­da­ją. Za­wsze wra­ca­li z pu­sty­mi ręka­mi, więc nie mia­ła pew­no­ści, czy so­bie nie kpią.

Dro­ga wzdłuż wio­ski bie­gła aż na wy­brze­że, a w prze­ciw­ną stro­nę wci­na­ła się w ląd. Ko­rzy­sta­li z niej głów­nie pie­si, nie­kie­dy moc­no obła­do­wa­ni. Cza­sem wi­dy­wa­ło się też mężczyzn na osłach albo na wo­zach za­przężo­nych w woły, choć dro­ga była nie­rów­na, wy­bo­ista. Hen, na ho­ry­zon­cie ry­so­wa­ły się syl­wet­ki gór. Ich dziw­ne na­zwy przy­wo­dzi­ły jej na myśl coś nie­bez­piecz­ne­go.

Miesz­ka­ła z ciot­ką, wu­jem, bra­tem i sio­strą. Brat miał na imię Issa, a sio­stra Za­wa­di. Od ma­łej ocze­ki­wa­no, że będzie wsta­wać o tej sa­mej po­rze co ciot­ka, któ­ra bu­dzi­ła ją szar­pa­niem za ra­mię i lek­kim klap­sem w pupę. Po­bud­ka, ło­bu­zia­ro. Ciot­ka mia­ła na imię Ma­la­ika, ale wszy­scy mó­wi­li na nią Mama. Rano pierw­szym za­da­niem dziew­czyn­ki było na­nie­ść wody, a tym­cza­sem ciot­ka roz­pa­la­ła w kok­sow­ni­kach, oczysz­czo­nych i wy­pe­łnio­nych węglem drzew­nym jesz­cze po­przed­nie­go wie­czo­ra. Wody nie bra­ko­wa­ło, tyl­ko trze­ba ją było przy­nie­ść. Wia­dro i czer­pak cze­ka­ły przed drzwia­mi umy­wal­ni. Ko­lej­ne wia­dro sta­ło przy ka­na­li­ku od­pro­wa­dza­jącym wodę do rynsz­to­ku na ze­wnątrz – tu szo­ro­wa­ło się garn­ki i na­czy­nia, tu wy­le­wa­ło się my­dli­ny po pra­niu, ale wodę na kąpiel dla wuja i na her­ba­tę mu­sia­ła przy­no­sić z wiel­kie­go gli­nia­ne­go zbior­ni­ka, kry­te­go, na do­da­tek przy­sło­ni­ęte­go płó­cien­nym da­chem, by trzy­mał chłód. Na kąpiel dla wuja i na jego her­ba­tę bra­ło się wodę czy­stą, a tej w wia­drze mo­żna było uży­wać tyl­ko do bru­dów. Od tej dru­giej lu­dzie po­tra­fi­li się roz­cho­ro­wać, dla­te­go na kąpiel dla wuja i na her­ba­tę mu­sia­ła pod­grzać czy­stą.

Zbior­nik był wy­so­ki, a ona ni­ziut­ka, więc żeby si­ęgnąć czer­pa­kiem, wdra­py­wa­ła się na od­wró­co­ną skrzyn­kę. Je­śli w środ­ku nie­wie­le już zo­sta­ło albo no­si­wo­da nie uzu­pe­łnił za­pa­su, tak się mu­sia­ła prze­chy­lić, że do po­ło­wy po­ły­kał ją ośli­zgły zbior­nik. Jej głos, do­bie­ga­jący stam­tąd, miał w so­bie coś de­mo­nicz­ne­go i czu­ła się wte­dy ogrom­na. Cza­sem, na­wet gdy nie mu­sia­ła tam za­cho­dzić, wsa­dza­ła gło­wę do zbior­ni­ka i wy­da­wa­ła che­łpli­we, jękli­we dźwi­ęki, jak coś wiel­gach­ne­go. Na­pe­łnia­ła dwa garn­ki, ale tyl­ko do po­ło­wy, żeby nie były za ci­ężkie. Tasz­czy­ła je­den po dru­gim do roz­pa­lo­nych przez ciot­kę kok­sow­ni­ków, i tak parę razy, aż ze­bra­ło się aku­rat tyle wody, ile trze­ba – w jed­nym garn­ku na kąpiel dla wuja, w dru­gim na her­ba­tę.