Problemy obszaru poradzieckiego 25 lat po rozpadzie ZSRR ebook

Wersja Demonstracyjna

Fundacja "Instytut Rozwoju Edukacji Obywatelskiej" „Problemy obszaru poradzieckiego 25 lat po rozpadzie ZSRR”

Copyright © by "Instytut Rozwoju Edukacji Obywatelskiej", 2016

Copyright © by Wydawnictwo Psychoskok Sp. z o.o. 2016

Rozdział I © Piotr Śledź, 2016

Rozdział II © Filip Urbański, 2016

Rozdział III © Maciej Zaniewicz, 2016

Rozdział IV © Anna Lewczuk, 2016

Rozdział V © Daryna Popil, 2016

Rozdział VI © Robert Sknadaj, 2016

Rozdział VII © Oliwia Kasprzyk, 2016

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie

 może być reprodukowana, powielana i udostępniana w 

jakiejkolwiek formie bez pisemnej zgody wydawcy.

Skład: Agnieszka Marzol

Projekt okładki: Jan Krysiński

Redakcja: Marcin Olechowski, Bartosz Szczepański

Recenzenci (Rada Naukowa): prof. dr hab. Waldemar Dziak, dr hab. Andriej Moskwin, doc. dr Marek Tabor, prof. UW dr hab. Andrzej Wierzbicki

ISBN: 978-83-7900-715-8

Wydawnictwo Psychoskok sp. z o.o.

ul. Spółdzielców 3, pok. 325, 62-510 Konin

tel. (63) 242 02 02, kom. 695-943-706

http://www.psychoskok.pl/ e-mail:[email protected]

Szczególne podziękowania Fundacja

„Instytut Rozwoju Edukacji Obywatelskiej”

składa członkom Rady Naukowej

Wstęp

Rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich oznaczał upadek pewnego ładu, który kształtował ogromne obszary Eurazji przez większość XX wieku i stanowił koniec uformowanego po II wojnie światowej porządku międzynarodowego, opartego na rywalizacji między blokami - wschodnim i zachodnim. Powstałe na gruzach radzieckiego imperium suwerenne państwa musiały zacząć szukać swojej pozycji w nowej rzeczywistości, zarówno w relacjach wzajemnych, jak i z podmiotami zewnętrznymi. Wiele wyzwań stanęło również przed ich społeczeństwami - kres realnego socjalizmu wywołał ogromne perturbacje gospodarcze, zaś koniec panowania ideologii marksistowsko-leninowskiej spowodował konieczność budowania nowej tożsamości, co oznaczało poszukiwanie nowych wzorców ideologicznych, jak i kulturowych czy religijnych. 

Nowe realia stwarzały wiele szans, wiążąc się jednak także pod każdym względem z licznymi wyzwaniami i zagrożeniami. Wschód, obszar byłego ZSRR zawsze był szczególnie interesujący dla Polaków, mimo to nadal odczuwać można niedosyt publikacji, szczególnie o charakterze naukowym, poruszających aktualną problematykę tego regionu. Poza tym wielu zagadnieniom w dalszym ciągu nie poświęcono należytej uwagi, choć bardzo często ich analiza umożliwiłaby lepsze zrozumienie tamtejszych realiów.

W niniejszej monografii podjęto próbę ukazania obszarów i kierunków przemian mających miejsce na obszarze poradzieckim w ciągu ostatnich 25 lat oraz czynników o charakterze endogenicznym i egzogenicznym, jakie wywarły na nie wpływ. Ma stanowić swoisty bilans minionego ćwierćwiecza na tym obszarze. Oparty będzie on na analizie wybranych, charakterystycznych przykładów z dziedziny polityki, bezpieczeństwa, społeczeństwa, ekonomii i kultury, które na tak skomplikowanym obszarze, jakim są państwa byłego ZSRR, gdzie w relatywnie krótkim czasie doszło do ogromnych, radykalnych wręcz przemian, niezwykle często się ze sobą przeplatają. Z tego wynika zresztą szeroki zakres tematyczny publikacji. 

Pierwszy z prezentowanych artykułów, autorstwa Piotra Śledzia, dotyczy polityki Federacji Rosyjskiej w zakresie rozbrojenia nuklearnego. Autor naszkicował problem w szerszym kontekście strategicznej pozycji Rosji - prawnomiędzynarodowego sukcesora ZSRR - od rozpadu imperium radzieckiego do czasów współczesnych, głównie w kontekście jej relacji ze Stanami Zjednoczonymi. W artykule ukazane jest, w jaki sposób władze rosyjskie starają się do jej umacniania wykorzystać jeden z zasadniczych atrybutów mocarstwowości swojego państwa (wielu Rosjanom trudno jest się pogodzić z utratą po rozpadzie ZSRR statusu mocarstwa globalnego), czyli broń atomową. 

Tematyki rosyjskiej dotyka również artykuł Filipa Urbańskiego ,,Rosja nie przegrała zimnej wojny - Jewgienij Primakow i polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej.". 

Jak stwierdza sam autor, jego artykuł stanowi przyczynek do analizy wpływu konkretnych osób na politykę zagraniczną Rosji. Przedstawia on niezwykle ciekawy życiorys Jewgienija Primakowa, jego karierę radzieckiego naukowca, działacza i dyplomaty, który w nowej rzeczywistości zostaje szefem wywiadu zagranicznego odrodzonej Rosji, a w końcu ministrem spraw zagranicznych. W tej roli Primakow wywarł znaczący wpływ na pozimnowojenne stosunki międzynarodowe. W nowych, szczególnie trudnych i diametralnie różnych od dotychczasowych, warunkach starał się zdefiniować, budować i umacniać pozycję swojego kraju. Biografia Primakowa ukazana została na tle narodzin i ewolucji współczesnej rosyjskiej koncepcji mocarstwowości, której źródeł doszukiwać się można jeszcze w czasach radzieckich. 

O ile Rosja, jako największe i najsilniejsze państwo byłego ZSRR, stara się prowadzić politykę zagraniczną w wymiarze globalnym, tak pozostałe republiki koncentrują się przede wszystkim na relacjach wzajemnych i ze swoimi najbliższymi sąsiadami. W kolejnym artykule, autorstwa Macieja Zaniewicza, przedstawiona została ewolucja stosunków ukraińsko-rumuńskich po 1990 roku, które pod wieloma względami podobne są do relacji dwustronnych innych państw na tym obszarze. Autor dokonał przeglądu zasadniczych zagadnień, wpływających na ich kształt, przede wszystkim sporów granicznych zaistniałych po 1990 roku (w czasach radzieckich pozostawały one na ogół zamrożone), kwestii mniejszości narodowych i stosunków gospodarczych. Zgodnie z przedstawioną tezą, na relacje tych dwóch państw wpływ wywiera również ich stosunek względem Rosji. 

Rozpad ZSRR wiązał się nie tylko z wyzwaniami o charakterze politycznym. Kres systemu realnego socjalizmu zrodził także wiele problemów społecznych i ekonomicznych. Są one tematem artykułu Anny Lewczuk ,,Determinanty zadowolenia z życia w krajach postsocjalistycznych. Analiza z punktu widzenia ekonomii szczęścia". Przejście od gospodarki centralnie planowanej do kapitalistycznej wiązało się ze wzrostem nierówności społecznych, bezrobociem i pogorszeniem warunków życia szerokich grup ludności; wielu ludzi uznało, że w nowej rzeczywistości zostało pozostawionych samymi sobie. Autorka stara się zbadać, w jakim stopniu różne czynniki, nie tylko o charakterze ekonomicznym, ale również te społeczne i instytucjonalne, wpływają na poziom zadowolenia ludności w państwach byłego ZSRR i dawnego Bloku Wschodniego.  

Tematyki przemian, problemów czasów przełomu, tym razem na płaszczyźnie kulturowej, dotyka artykuł Daryny Popil ,,Postmodernizm na Ukrainie: narodowa specyfika, geneza oraz osadzenie w kulturze kraju". Zdaniem autorki, prąd ten pojawił się na Ukrainie pod koniec lat 80., a więc jeszcze w czasach radzieckich, w opozycji do istniejącej kultury głównego nurtu i rozwijał się potem w latach 90., już w niepodległej Ukrainie. Odejście od dotychczasowych wzorców sztuki było również w warunkach byłego ZSRR formą kontestacji istniejącego ładu społecznego, później zaś stało się jednym ze sposobów reakcji na zmieniającą się rzeczywistość i poszukiwania nowej tożsamości. 

Kolejny artykuł, autorstwa Roberta Sknadaja, dotyczy obiektów sakralnych Kijowa. Los tychże budowli w stolicy Ukrainy, zwanej ,,matką ruskich miast", jest pochodną zagmatwanych dziejów tego obszaru. Ukazuje zarazem podziały religijne i związane z nimi podziały narodowościowe - wielokulturowość kraju, gdzie żyją obok siebie katolicy, grekokatolicy, prawosławni, Żydzi, muzułmanie i inni.

Problematykę kulturową podejmuje także Oliwia Kasprzyk w swoim artykule dotyczącym percepcji roli poety w Rosji, analizując w tym kontekście przykład ewolucji stosunku do Władimira Majakowskiego - radzieckiego literata, rewolucjonisty. Nowatorska w formie, radykalna w treści twórczość poety jeszcze za jego życia (Majakowski w niejasnych okolicznościach popełnił w 1930 roku samobójstwo) budziła wiele kontrowersji. Mimo to jeszcze w czasach sztampowego socrealizmu został on uznany za klasyka radzieckiej poezji, stając się przez to swoistą jej ikoną. W późniejszym okresie do legendy wytworzonej wokół poety podchodzono z większym dystansem, zaś po rozpadzie ZSRR zaczęto szukać nowych, ukrytych znaczeń w jego dziełach. Ze względu na to, przypadek Majakowskiego doskonale wpasowuje się w szersze tło dyskursu o stosunku do sztuki radzieckiej w nowych realiach po 1991 roku. 

W zakończeniu przedstawione zostaną wnioski płynące z analizy poszczególnych artykułów. Stanowić ono będzie również swoiste podsumowanie problemów, jakie pojawiają się przy badaniach nad tym obszarem i zarazem zachętę do dalszego ich prowadzenia. 

Autorzy niniejszej monografii to młodzi badacze z polskich uniwersytetów, których łączą zainteresowania badawcze związane z problematyką obszaru byłego ZSRR. Opublikowane artykuły są wynikiem ich studiów nad wybraną tematyką - prezentują w nich własne, autorskie podejście i starają się wyprowadzić oryginalne, czasem niejednoznaczne, interpretacje. Prace wzbogacają liczne ilustracje, zdjęcia, wykresy i mapy, które ułatwiają odbiór tekstu. Przygotowując swoje prace, autorzy korzystali z wielu źródeł literatury polskojęzycznej, jak również m.in. opracowań w języku angielskim, rosyjskim i ukraińskim. 

Marcin Olechowski

Zakończenie

Obszar byłego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich już od dwudziestu pięciu lat stanowi dla wielu badaczy z Polski, jak i z całego świata, niezwykle wartościowy obiekt badań. To niezmienne zainteresowanie wiąże się z jego złożonością i ciągłymi zmianami, które zachodzą zarówno w wymiarze globalnym, jak również regionalnym, oddziałując na kulturę, gospodarkę i bezpieczeństwo. Zaprezentowane w niniejszej publikacji artykuły są wyrazem tych, jakże interesujących, procesów, które skłoniły kolejne pokolenie badaczy do wnikliwych analiz. Pozwoliły one na wyrażenie autorskich, często nowatorskich, twierdzeń, które winny, choćby w niewielkim stopniu, zapełnić ogromną lukę, jaka cały czas jest obecna w literaturze przedmiotu.

Każdy z zaprezentowanych artykułów pozwala na dogłębne poznanie poszczególnych obszarów ich badań. Ukazuje ciągle istniejące problemy dotykające wielu dziedzin życia, które mimo upływających lat pozostają niezmienne. Nie dotyczy to tylko i wyłącznie kwestii polityki i bezpieczeństwa, która została poruszona choćby w artykułach Piotra Śledzia i Filipa Urbańskiego. Stawianie jakichkolwiek ograniczeń byłoby tu błędem, gdyż współcześnie to nie tylko wielkie armie, broń atomowa czy wybitne jednostki na czele państw, ale również kultura i religia stanowią często podstawy dla nowych i już istniejących wyzwań. Zachowanie pamięci miejsc kultu religijnego czy funkcjonowanie przedstawicieli danego wyznania na określonym obszarze, w połączeniu z charakterystyczną dlań kulturą, bywają nieraz równie istotne, co kwestie stricte polityczne. Uzupełniając geopolitykę o zagadnienia kulturowe, można bardziej klarownie przedstawić szerszemu audytorium w naukowy sposób realia obszaru poradzieckiego. Dobrze prezentuje to artykuł Anny Lewczuk pt. „Determinanty zadowolenia z życia w krajach postsocjalistycznych. Analiza z punktu widzenia ekonomii szczęścia”, który obrazuje istniejące tego typu paradoksy.

Artykuł Piotra Śledzia pt. „Federacja Rosyjska w procesie rozbrojenia nuklearnego” zarysowuje sytuację arsenału jądrowego Federacji Rosyjskiej. Autor wyprowadza w nim wniosek, iż kwestie rozbrojenia stwarzają możliwość oddziaływania Federacji Rosyjskiej na politykę globalną. Wielokrotnie stanowiło to w przeszłości kartę przetargową w rozlicznych negocjacjach międzynarodowych, a sam potencjał atomowy - skuteczne narzędzie odstraszania. W ten sposób Moskwa próbowała i wciąż próbuje w pewnym stopniu przeciwdziałać politycznej, ekonomicznej i militarnej hegemonii USA. Artykuł ten łączy się niejako z tekstem Filipa Urbańskiego pt. „Rosja nie przegrała zimnej wojny - Jewgienij Primakow i polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej”. Zaprezentowany w niej obraz postaci Jewgienija Primakowa, który starał się odbudować pozycję międzynarodową Rosji po upadku całego Bloku Wschodniego, pozwala zrozumieć problemy młodych państw na arenie międzynarodowej, w tym potrzebę budowy nowej tożsamości narodowej i pozycji w stosunkach między państwami. Jest to widoczne po dziś dzień w polityce zewnętrznej Federacji Rosyjskiej. Z kolei artykuł Anny Lewczuk pozwala na przyjrzenie się problemowi od strony samych społeczeństw oraz indywidualnego i zbiorowego poczucia satysfakcji z życia. Uwzględnia specyfikę poszczególnych nacji i pewną ich „filozofię życia”, która jest odmienna od tej panującej w państwach tzw. Zachodu. Nie bez znaczenia pozostaje też, wspomniana wcześniej, kultura. W artykule Oliwii Kasprzyk pt. „Percepcja roli poety w Rosji współczesnej.Przypadek Władimira Majakowskiego” wątek tożsamości silnie łączy się z literaturą, która jest poddawana próbom reinterpretacji, w tym przypadku w ramach twórczości jednego autora. Poszukiwanie nowych kontekstów w utrwalonych już w narodowej kulturze dziełach - tak najlepiej można by określić sens tegoż artykułu. Poszukiwań przejawów nowego wówczas nurtu w sztuce - postmodernizmu - w czasach ZSRR i młodego państwa ukraińskiego, dokonuje Daryna Popil w swoim artykule pt. ”Postmodernizm na Ukrainie: narodowa specyfika, geneza oraz osadzenie w kulturze kraju”. Z kolei Robert Sknadaj opisuje sytuację obiektów kultu na terenie Ukrainy, co odnosi się w sposób bezpośredni do wielokulturowych tradycji zarówno dawnego Cesarstwa Rosyjskiego, jak i ZSRR.

Powstaje zatem pytanie, czy oraz na ile obszar poradziecki można obecnie identyfikować w wymiarze kultury, bezpieczeństwa i polityki z tym, co pozostawił po sobie ZSRR; czy też raczej mamy obecnie do czynienia z zapisywaniem zupełnie nowej karty w dziejach tego regionu. Odpowiedź na to pytanie może nigdy nie zostać sformułowana, ale oczywistym jest, że okres radziecki odcisnął na obszarze dzisiejszej Wspólnoty Niepodległych Państw trwałe piętno. Pozostawił także lukę w wymiarze stosunków międzynarodowych, w których tylko Federacja Rosyjska jest dziś liczącym się globalnie graczem. To właśnie ciągła zmienność oraz szerokie spektrum kontekstów czynią ten region tak interesującym z punktu widzenia badacza. Niniejsza publikacja może stanowić swoisty wstęp oraz inspirację do dalszych badań w obszarze procesów zachodzących w XXI wieku za wschodnimi granicami naszego kraju.

Bartosz Szczepański

Koniec Wersji Demonstracyjnej

Wydawnictwo Psychoskok