Schron przeciwczasowy ebook

Ma­mie i ta­cie,

któ­rzy na­dal ple­wią wieczne tru­skaw­kowe

pola dzie­ciń­stwa

Wszyst­kie praw­dziwe po­staci w tej po­wie­ści

zo­stały zmy­ślone, je­dy­nie te zmy­ślone są praw­dziwe.

Nikt nie wy­my­ślił jesz­cze ma­ski prze­ciw­ga­zo­wej i schronu prze­ciw­ato­mo­wego dzia­ła­ją­cych na czas.

Gau­styn, Schron prze­ci­w­cza­sowy, 1939

Ale co wła­ści­wie jest na­szym or­ga­nem czasu? Czy mo­żesz mi go wy­mie­nić?

Tho­mas Mann, Cza­ro­dziej­ska góra[1]

Czło­wiek jest je­dyną ma­szyną czasu, jaką mamy do dys­po­zy­cji.

Gau­styn, Prze­ciw uto­piom, 2001

Gdzie żyć, je­śli nie w dniach?

Phi­lip Lar­kin, Dni

Oh, yester­day came sud­denly...

Len­non/McCart­ney

Gdyby ulica była cza­sem, a on stał na końcu ulicy...

T.S. Eliot, Bo­ston Eve­ning Trans­cript

Cią­gle to wczo­raj, wczo­raj i znów wczo­raj...

Gau­styn/Sha­ke­spe­are

Po­wieść nad­jeż­dża pę­dem z włą­czo­nymi świa­tłami i na sy­gnale.

Gau­stine, Emer­gency No­vel. Brief The­ory and Prac­tice

Bóg przy­wraca to, co prze­mi­nęło.

Księga Ko­he­leta (3,15)

Prze­szłość różni się od te­raź­niej­szo­ści czymś istot­nym – ni­gdy nie pły­nie w jed­nym kie­runku.

Gau­styn, Fi­zyka prze­szło­ści, 1905

Raz, gdy była mała, na­ry­so­wała ja­kieś zwie­rzę,

nie­moż­liwe do roz­po­zna­nia.

Co to jest? spy­ta­łem.

Cza­sem re­kin, cza­sem lew, a cza­sem chmura,

od­po­wie­działa.

Aha, a te­raz czym jest do­kład­nie?

Te­raz jest kry­jówką.

G.G., Po­czątki i końce

I

KLI­NIKA PRZE­SZŁO­ŚCI

I tak oto te­ma­tem jest pa­mięć. Tempo: an­dante prze­cho­dzące w an­dante mo­de­rato, so­ste­nuto (po­wścią­gli­wie). Być może sa­ra­banda ze swoją opa­no­waną ma­je­sta­tycz­no­ścią, z ak­cen­tem na dru­giej czę­ści taktu, by­łaby do­bra na po­czą­tek. Ra­czej Ha­en­del niż Bach. Ry­go­ry­styczna po­wta­rzal­ność przy jed­no­cze­snym po­ru­sza­niu się na­przód. Na po­czą­tek po­wścią­gli­wie i uro­czy­ście. Po­tem wszystko może – i musi – się roz­paść.

1.

W pew­nym mo­men­cie za­częto wy­li­czać, kiedy roz­po­czął się czas, kiedy do­kład­nie zo­stała stwo­rzona Zie­mia. Ir­landzki bi­skup Ussher w po­ło­wie sie­dem­na­stego wieku po­dał nie tylko rok, ale wręcz kon­kretną datę: dwu­dzie­sty drugi paź­dzier­nika cztery ty­siące czwar­tego roku przed na­szą erą. Była to so­bota (oczy­wi­ście). We­dług nie­któ­rych Ussher wska­zał także do­kładną go­dzinę – około szó­stej po po­łu­dniu. So­bot­nie po­po­łu­dnie, cał­ko­wi­cie w to wie­rzę. W ja­kimże in­nym mo­men­cie ty­go­dnia znu­dzony stwórca miałby za­cząć bu­do­wać świat i szu­kać to­wa­rzy­stwa? Ussher po­świę­cił temu za­gad­nie­niu całe ży­cie, sama roz­prawa li­czyła dwa ty­siące stron po ła­ci­nie; wąt­pliwe, by wielu lu­dzi za­dało so­bie trud prze­czy­ta­nia jej w ca­ło­ści. Ale stała się wy­jąt­kowo po­pu­larna – może nie tyle ona, ile od­kry­cie. Bi­blie na Wy­spach za­częły się uka­zy­wać opa­trzone datą zgodną z chro­no­lo­gią Usshera. Teo­ria mło­dej Ziemi (a we­dług mnie także mło­dego czasu) opa­no­wała chrze­ści­jań­ski świat. Trzeba do­dać, że na­wet uczeni, na przy­kład Jo­han­nes Ke­pler i sir Isaac New­ton, wska­zali kon­kretne lata Bo­żego dzieła, wy­pa­da­jące bli­sko daty, którą po­dał Ussher. Mimo wszystko naj­bar­dziej za­dzi­wia mnie nie rok ani nie to, jak jest nie­od­le­gły, lecz kon­kretny dzień.

Dwu­dzie­sty drugi paź­dzier­nika cztery ty­siące czwar­tego roku przed na­szą erą, około szó­stej po po­łu­dniu.

W grud­niu ty­siąc dzie­więć­set dzie­sią­tego roku (lub mniej wię­cej w tym cza­sie) ludzki cha­rak­ter się zmie­nił. Tak pi­sze Vir­gi­nia Wo­olf. I czło­wiek jest w sta­nie so­bie wy­obra­zić tam­ten gru­dzień ty­siąc dzie­więć­set dzie­sią­tego roku, niby taki sam jak inne – szary, zimny i pach­nący świe­żym śnie­giem. Ale coś się od­blo­ko­wało, coś, co po­czuli tylko nie­liczni.

Pierw­szego wrze­śnia ty­siąc dzie­więć­set trzy­dzie­stego dzie­wią­tego roku wcze­śnie rano skoń­czył się ludzki czas.

2.

Wiele lat póź­niej, kiedy więk­szość jego wspo­mnień miała od­fru­nąć ni­czym spło­szone go­łę­bie, on na­dal mógł przy­wo­łać tam­ten po­ra­nek, gdy włó­czył się bez celu po uli­cach Wied­nia i na­tknął się na klo­szarda z wą­sem, przy­po­mi­na­ją­cego Márqu­eza, który sprze­da­wał ga­zety na chod­niku w po­ran­nym mar­co­wym słońcu. Ze­rwał się wiatr i parę eg­zem­pla­rzy wzbiło się w po­wie­trze. Pró­bo­wał po­móc, do­go­nił kilka i od­dał męż­czyź­nie. Może pan jedną za­trzy­mać, po­wie­dział Márquez.

Gau­styn – tak go bę­dziemy na­zy­wać, mimo że on sam uży­wał imie­nia jako czapki nie­widki – wziął ga­zetę i po­dał bank­not, o dość du­żym no­mi­nale jak na tę oko­licz­ność. Klo­szard ob­ra­cał go w pal­cach i wy­du­kał: Ale... Nie mam wy­dać. Za­brzmiało to tak ab­sur­dal­nie tego wie­deń­skiego po­ranka, że obaj się ro­ze­śmiali.

Gau­styn od­czu­wał w sto­sunku do bez­dom­nych mi­łość i bo­jaźń; do­kład­nie te słowa i w ta­kim ze­spo­le­niu. Ko­chał ich i bał się w spo­sób, w jaki czło­wiek ko­cha i boi się tego, kim już był albo w kogo spo­dziewa się pew­nego dnia zmie­nić. Wie­dział, że prę­dzej czy póź­niej za­sili ich sze­regi, je­śliby użyć fra­zesu. Przez chwilę wy­obra­żał so­bie dłu­gie rzędy bez­dom­nych ma­sze­ru­ją­cych wzdłuż Gra­ben­strasse i Kärnt­ner Strasse. Tak, był z nimi spo­wi­no­wa­cony, był jed­nym z nich, choć nieco bar­dziej wy­jąt­ko­wym. Bez­domny w cza­sie, można by rzec. Po pro­stu w wy­niku zbiegu oko­licz­no­ści zna­lazł się w po­sia­da­niu pew­nej sumy, wy­star­cza­ją­cej do tego, by od­wlec prze­isto­cze­nie się me­ta­fi­zycz­nej nie­wy­gody w fi­zyczne cier­pie­nie.

Do tej chwili uży­wał jed­nego ze swo­ich za­wo­dów – psy­chia­try ge­ria­trycz­nego. Po­dej­rze­wa­łem, że w se­kre­cie pod­kra­dał swoim pa­cjen­tom hi­sto­rie, aby się w nich chro­nić, aby po­sie­dzieć przez chwilę w czy­imś miej­scu i prze­szło­ści. In­nymi słowy, w jego gło­wie znaj­do­wał się taki Ba­bel cza­sów, gło­sów i miejsc, że albo po­wi­nien nie­zwłocz­nie od­dać się w ręce ko­le­gów psy­chia­trów, albo zro­bić coś ta­kiego, że sami go zgarną.

Gau­styn wziął ga­zetę, tro­chę się prze­szedł i usiadł na ławce. Miał na so­bie ciemny płaszcz, spod któ­rego wi­dać było ko­szulkę polo z wy­so­kim koł­nie­rzy­kiem, stare skó­rzane buty, na gło­wie – ka­pe­lusz bor­sa­lino z sze­ro­kim ron­dem, a w ręce skó­rzaną torbę w ko­lo­rze szla­chet­nej gni­ją­cej czer­wieni. Wy­glą­dał jak czło­wiek, który do­piero co przy­je­chał po­cią­giem z in­nego dzie­się­cio­le­cia i mógł zo­stać wzięty za dys­kret­nego anar­chi­stę, pod­sta­rza­łego hi­pisa lub ka­zno­dzieję z ja­kie­goś mniej zna­nego za­konu.

I tak oto usiadł na ławce i prze­czy­tał na­zwę ga­zety – „Au­gu­stin”, wy­da­nie bez­dom­nych. Część pi­sma była two­rzona przez nich, część przez za­wo­do­wych dzien­ni­ka­rzy. Gdzieś tam, na przed­ostat­niej stro­nie, w le­wym dol­nym rogu, naj­bar­dziej nie­zau­wa­ża­nym miej­scu ga­zety, wie to każdy re­dak­tor, znaj­do­wała się wzmianka. Za­trzy­mał na niej wzrok. Na jego twa­rzy po­ja­wił się de­li­katny uśmiech, w któ­rym było wię­cej go­ry­czy niż ra­do­ści. Miał zo­stać zmu­szony do znik­nię­cia.

3.

Nie­gdyś, kiedy pana Al­zhe­imera przy­wo­ły­wano głów­nie w żar­tach (jak się na­zywa ten fa­cet, który mi wszystko chowa?), w nie­du­żej ga­ze­cie po­ja­wiło się krót­kie ogło­sze­nie w ro­dzaju tych, co to pię­ciu prze­czyta, a cze­rech w mig za­po­mni.

Oto no­tatka, spa­ra­fra­zo­wana w skró­cie.

Ja­kiś le­karz, dok­tor G. (wspo­mniany je­dy­nie z ini­cjału), z wie­deń­skiej kli­niki ge­ria­trycz­nej w Wie­ner­wal­dzie, mi­ło­śnik Be­atle­sów, urzą­dził swój ga­bi­net w stylu lat sześć­dzie­sią­tych. Zna­lazł ba­ke­li­towy gra­mo­fon, po­wie­sił pla­katy ulu­bio­nego ze­społu, w tym wspa­nia­łego Sier­żanta Pie­prza... Na pchlim targu ku­pił re­gał, na któ­rym po­usta­wiał naj­róż­niej­sze bi­be­loty z lat sześć­dzie­sią­tych, my­dła, paczki pa­pie­ro­sów, se­rię mi­nia­tu­ro­wych gar­bu­sów, ró­żo­wych ca­dil­la­ców i mu­stan­gów, pla­katy fil­mowe, zdję­cia ak­to­rów. Pi­sano, że jego ga­bi­net za­wa­lony jest sta­rymi cza­so­pi­smami, a on pod ki­tlem nosi ko­szulkę polo z wy­so­kim koł­nie­rzy­kiem. Zdję­cia, rzecz ja­sna, nie było; cały ma­te­riał li­czył trzy­dzie­ści wier­szy, skry­tych w le­wym dol­nym rogu. Była to no­wina, bo le­karz za­uwa­żył, że pa­cjenci z za­bu­rze­niami pa­mięci, któ­rzy spę­dzają w jego ga­bi­ne­cie co­raz wię­cej czasu, stają się co­raz bar­dziej roz­mowni, in­nymi słowy – czują się kom­for­towo. I ra­dy­kal­nie zmniej­sza się czę­sto­tli­wość prób ucieczki z tej ską­d­inąd re­no­mo­wa­nej kli­niki.

In­for­ma­cja nie miała au­tora, zo­stała pod­pi­sana przez re­dak­cję.

To był mój wła­sny po­mysł, od lat cho­dził mi po gło­wie, ale naj­wy­raź­niej ktoś mnie uprze­dził. (Mu­szę przy­znać, że mój po­mysł od­no­sił się do po­wie­ści, a nie kli­niki, ale to wszystko jedno).

Ku­po­wa­łem oka­zjo­nal­nie tę uliczną ga­zetę z po­wodu dziw­nego przy­wią­za­nia do tych, któ­rzy ją two­rzyli – to długa hi­sto­ria z in­nej po­wie­ści – ale rów­nież dla­tego, że mia­łem po­czu­cie (oso­bi­sty prze­sąd), że wła­śnie w ten spo­sób, przez ka­wa­łek ga­zety, to, co ma zo­stać po­wie­dziane czło­wie­kowi, spły­nie do niego albo ude­rzy go po oczach. I ni­gdy mnie to nie za­wio­dło.

Na­pi­sano, że kli­nika znaj­duje się w Le­sie Wie­deń­skim i nic po­nad to. Spraw­dzi­łem ośrodki ge­ria­tryczne w oko­licy; przy­naj­mniej trzy z nich były zlo­ka­li­zo­wane wła­śnie tam. Ten, któ­rego szu­ka­łem, oka­zał się – jak­żeby ina­czej – ostatni w ko­lej­no­ści. Przed­sta­wi­łem się jako dzien­ni­karz – na­wet nie było to tak do końca kłam­stwo, mia­łem le­gi­ty­ma­cję pra­sową z pew­nej ga­zety, aby bez­płat­nie wcho­dzić do mu­zeów, i cza­sem też do niej pi­sy­wa­łem. W in­nych sy­tu­acjach uży­wa­łem po­krew­nego, lecz znacz­nie bar­dziej nie­win­nego i nie­uchwyt­nego fa­chu pi­sa­rza, z któ­rego nie ma jak się wy­le­gi­ty­mo­wać.

Tak czy owak, udało mi się do­trzeć, nie bez trud­no­ści, do dy­rek­torki tej kli­niki. Kiedy zro­zu­miała, w ja­kiej spra­wie przy­cho­dzę, na­gle stała się ma­ło­mówna. Osoby, któ­rej pan szuka, od wczo­raj tu­taj nie ma. Dla­czego? Od­szedł za po­ro­zu­mie­niem stron, od­po­wie­działa, wstę­pu­jąc na grzą­ski grunt ję­zyka urzę­do­wego. Zo­stał zwol­niony? Szcze­rze się zdzi­wi­łem. Po­wie­dzia­łam panu: za po­ro­zu­mie­niem stron. Dla­czego to pana in­te­re­suje? Prze­czy­ta­łem przed ty­go­dniem cie­kawy ma­te­riał w ga­ze­cie... Już koń­cząc zda­nie, zro­zu­mia­łem, że po­peł­ni­łem błąd. Tam­ten ma­te­riał o pró­bach ucieczki z na­szej kli­niki? Wy­stą­pi­li­śmy z żą­da­niem spro­sto­wa­nia. Zro­zu­mia­łem, że nie mam po co tu dłu­żej sie­dzieć, zro­zu­mia­łem także przy­czynę odej­ścia za po­ro­zu­mie­niem stron. A jak się na­zy­wał ten le­karz? – od­wró­ci­łem się przy drzwiach, ale roz­ma­wiała już przez te­le­fon.

Nie od razu wy­sze­dłem z kli­niki; od­szu­ka­łem skrzy­dło, w któ­rym znaj­do­wały się ga­bi­nety, i zo­ba­czy­łem pra­cow­nika wła­śnie ścią­ga­ją­cego ta­bliczkę z trze­cich drzwi po pra­wej stro­nie. Oczy­wi­ście to było to na­zwi­sko. Od sa­mego po­czątku to po­dej­rze­wa­łem.

PRZY­PISY