Święty Paweł. Biografia. Na rozdrożach synagogi i Kościoła ebook

Redakcja językowaDominika Krupińska

Korekta

Firma UKKLW – Małgorzata Ablewska,

Małgorzata Kryska-Mosur, Elżbieta Steglińska

Okładka,  projekt graficzny oraz mapy

Fahrenheit 451

Dyrektor projektów wydawniczych

Maciej Marchewicz

ISBN: 9788380796263

Copyright ©by Waldemar Chrostowski

Copyright © for Fronda, Sp. z o.o., Warszawa 2021

WydawcaWydawnictwo Fronda Sp. z o.o.ul. Łopuszańska 3202-220 Warszawatel. 22 836 54 44, 877 37 35 faks 22 877 37 34e-mail: [email protected]

www.wydawnictwofronda.pl

www.facebook.com/FrondaWydawnictwo

www.twitter.com/Wyd_Fronda

KonwersjaEpubeum

PRZEDMOWA

Ta książka ma długą historię. Jej początki sięgają mojego dzieciństwa w Chrostowie, gdy, mając lat jedenaście, pierwszy raz sięgnąłem po Nowy Testament i zetknąłem się z listami św. Pawła.

O ile czytanie Ewangelii, z wyjątkiem Ewangelii według św. Jana, nie nastręczało większych kłopotów, o tyle pisma Pawła były niezrozumiałe i dlatego fascynujące. Na pewien czas odłożyłem ich lekturę, nie tyle z powodu napotykanych trudności z ich zrozumieniem, ile przede wszystkim na skutek okoliczności i uwarunkowań charakterystycznych dla późnego dzieciństwa i wczesnej młodości.

Ponowne spotkanie z Pawłem i jego dziełem miało miejsce w warszawskim seminarium duchownym, w którym przygotowywałem się do kapłaństwa. Lektura Pisma Świętego, którą w tym okresie samodzielnie podjąłem, szła w parze z wykładami na tematy biblijne. Zarówno w odniesieniu do Starego Testamentu, jak i Nowego Testamentu miałem kompetentnych wykładowców. To sprawiło, że osoba Pawła i jego piśmiennictwo zyskały nowy blask. Zafascynowany nim, za temat pracy magisterskiej wybrałem fragment z Pierwszego Listu do Koryntian 7,36–38, zawierający pouczenia dotyczące dziewictwa i małżeństwa. Oprócz satysfakcji z postępów w lepszym rozumieniu nauczania Pawła pojawiła się i nasilała tęsknota, aby dotrzeć domiejsc wzmiankowanych w Dziejach Apostolskich i listach Pawłowych.

Ta tęsknota spełniła się podczas studiów w rzymskim Papieskim Instytucie Biblijnym. Już samo spotkanie z Rzymem oznaczało dla mnie wejście na szlaki Pawłowe; nie inaczej także przeżywałem krótkie wypady na południe od Rzymu. Znamienne, że zafascynowany Pawłem, zwróciłem się ku Staremu Testamentowi, szukając tam klucza do jego osoby, działalności i nauczania. Podczas studiów przebywałem w Ziemi Świętej i odbyłem niezapomnianą podróż studyjną do Grecji, oczywiście śladami św. Pawła. Po zakończeniu studiów nastąpiła druga podróż – do Turcji, państwa na terytorium Azji Mniejszej, ojczyzny Pawła. Obie podróże były absolutnie niezwykłe, wprowadzały bowiem w świat, który stanowił kontekst życia i nauczania Apostoła Narodów. Poznając szlaki i przebieg jego wypraw misyjnych, przekonałem się, jak niezbędna jest znajomość geografii historycznej. Składają się na nią ustalenia dotyczące związków między geografią i topografią, czyli położeniem i ukształtowaniem kraju, a jego demografią i historią, które w dużym stopniu określają mentalność i zachowania ludności żyjącej na danym terytorium oraz wpływają na bieg wydarzeń. W późniejszych latach docierałem do Grecji i Turcji wiele razy, prowadząc grupy pielgrzymkowe oraz pogłębiając własne zrozumienie i przeżywanie fenomenu Pawła.

Gdy Benedykt XVI zapowiedział Rok Świętego Pawła, ustalając go na okres od 29 czerwca 2008 r. do 29 czerwca 2009 r. i upamiętniając w ten sposób dwutysięczną rocznicę narodzin Apostoła, zainteresowanie jego życiem i nauczaniem znacznie się wzmogło. W odpowiedzi na prośbę księdza doktora Henryka Zielińskiego, redaktora naczelnego tygodnika „Idziemy” wydawanego przez diecezję warszawsko-praską, podjąłem się napisania artykułów poświęconych Pawłowi. Ten pomysł zaowocował długim i systematycznie publikowanym cyklem, opatrzonym tytułem Na drogach św. Pawła, rozpoczętym 9 września 2007 r. i zakończonym 5 lutego 2012 r. Już w jego trakcie, a tym więcej po jego finalizacji, mnożyły się sugestie zebrania w całość 225 sukcesywnie ogłaszanych tekstów i wydania ich w zwartej publikacji.

Początkowo wydawało się, że jest to zadanie łatwe, polegające na zebraniu i połączeniu istniejącego materiału. Ale rzeczywistość była inna. W ciągu prawie pięciu lat pracy nad kolejnymi tekstami poszerzało się oraz dojrzewało moje spojrzenie na Pawła i jego dzieło. Ponadto należało nie tylko zebrać wszystkie teksty, lecz również je na nowo opracować, ujednolicić, dopowiedzieć i uzupełnić to, czego w nich brakowało, a także uporządkować w rozdziały odzwierciedlające najważniejsze etapy życia Pawła. Jednak największe znaczenie miała inna ważna okoliczność: ta mianowicie, że osoba i nauczanie św. Pawła stały się przedmiotem wspaniałych katechez Benedykta XVI, wygłaszanych od 2 lipca 2008 r. do 4 lutego 2009 r. Wsłuchując się w nie i je rozważając, zyskałem mocne potwierdzenie własnego rozeznania i posiadanych intuicji; a zarazem otworzyły się też nowe horyzonty i pola. Przystępując do opracowania swoich tekstów, wiedziałem, że muszą one odnosić się do wątków i tematów, które podjął i rozwinął Benedykt XVI, i je uwzględniać.

Jestem przekonany, że główne i bezcenne źródło do odtworzenia biografii i nauczania św. Pawła stanowią Dzieje Apostolskie i listy Pawłowe. Uznaję za bezwartościowe te głosy i publikacje, które ów fakt całkowicie negują albo ignorują, zastępując rzetelną egzegezę ksiąg świętych bezużytecznym, a nawet szkodliwym, nowinkarstwem i jałowością. Uprawiając od dawna pracę naukową, znam najrozmaitsze dyskusje i polemiki, koncepcje i hipotezy, których przedstawianie składa się na treść książek i czasopism gromadzonych na półkach bibliotecznych. Nie zamierzam jednak wdawać się w drobiazgowe analizy filologiczne, socjologiczne i psychologiczne, które więcej mówią o swoich autorach niż o Pawle, ani uzasadniać spojrzenia zakorzenionego w traktowaniu narracji Dziejów Apostolskich jako wiarygodnego świadectwa historycznego. Mając do wyboru wiedzę o Pawle, jaką posiadał Łukasz, autor Dziejów Apostolskich, oraz tę, którą posiadają lub formułują współcześni krytycy dzieła Łukasza, polegam zdecydowanie na Łukaszu. To, że Dzieje Apostolskie nie są historią w ściśle naukowym znaczeniu, lecz teologią historii sporządzoną przez wyznawcę Chrystusa dla wyznawców Chrystusa, niczego im nie ujmuje, lecz przeciwnie, potwierdza staranność, o której mowa na początku poprzedzającej je księgi, czyli Ewangelii według św. Łukasza: „Postanowiłem więc i ja zbadać dokładnie wszystko i opisać ci po kolei, dostojny Teofilu, abyś się mógł przekonać o całkowitej pewności nauk, których ci udzielono” (Łk 1,3–4). Nie lekceważąc istniejących podejść i metod badania ksiąg świętych, synchronicznych i diachronicznych, wśród nich zwłaszcza metody historyczno-krytycznej, uważam, że refleksja naukowa chrześcijanina ma sens i jest naprawdę solidna wtedy, gdy wyrasta ze świadomości, że całe Pismo Święte powstało z wiary i dla wiary, której centrum stanowi Jezus Chrystus. Budując i umacniając tę wiarę, teologia chrześcijańska ożywia i wzmacnia doświadczenie duchowe, prowadzące człowieka do głębszej zażyłości z Bogiem, który w Jezusie Chrystusie objawił nam siebie. Podobnie jak Benedykt XVI, uznaję za swoje słowa zapisane w początkach II w. przez św. Ignacego Antiocheńskiego: „Słyszałem, jak niektórzy mówią: «Jeśli nie znajdę tego w archiwach, nie uwierzę Ewangelii» […] Dla mnie archiwum jest Jezus Chrystus, archiwami nienaruszalnymi – krzyż Jego, Jego śmierć i zmartwychwstanie, i wiara [którą otrzymujemy] od Niego”.

Istnieje jeszcze jeden istotny powód, dla którego osoba i dzieło św. Pawła są mi bardzo bliskie i ważne. Od drugiej połowy lat 80. XX w., to jest przez ponad ćwierć stulecia, jestem włączony w kontakty Kościoła katolickiego z Żydami i judaizmem. Jestem przekonany i wielokrotnie powtarzam, że mają one sens o tyle, o ile sytuując się przede wszystkim na płaszczyźnie religijnej i teologicznej, mają charakter uczciwego i pogłębionego dialogu międzyreligijnego. Paweł i jego dzieło stanowią w tym nieodzowny fundament. Lecz o Pawle, tak samo jak o Jezusie, nie chce rozmawiać strona żydowska, a wielu prominentnych przedstawicieli Kościoła i uczestników dialogu na to się łatwo godzi, powielając i przedłużając spychanie Pawła – tak samo jak Jezusa – poza margines obustronnych kontaktów. Wskutek tego spojrzenie staje się powierzchowne i płytkie, a wzajemne kontakty w wielu przypadkach prowadzą do judaizacji chrześcijaństwa, analogicznej do tej, której odpór dawał Paweł, a po nim ojcowie Kościoła. Przykładowo wielu katolików (i teologów!) żywi przekonanie, iż współczesne religijne życie żydowskie, to jest judaizm rabiniczny, stanowi zwyczajne przedłużenie religii Starego Testamentu, różnica zaś między chrześcijanami a wyznawcami judaizmu polega na tym, że judaizm jest religią Starego Testamentu, do której chrześcijanie „doczepili” Nowy Testament. Kto tak myśli i naucza, nie zrozumie Pawła ani istoty chrześcijaństwa, ani genezy i natury judaizmu rabinicznego, ani wyzwań stawianych dzisiaj przez relacje chrześcijańsko–żydowskie.

Od kilkunastu lat coraz lepiej rozumiem wszystko, przez co przeszedł Paweł, gdy stał się gorliwym wyznawcą Jezusa Chrystusa i głosicielem Ewangelii: dyskusje, polemiki, napięcia, konflikty, lekceważenie, odmowę, sprzeciwy, intrygi, zasadzki, fałszywe oskarżenia, donosy i wszystko inne, prowadzące do pojmania go i uwięzienia w Jerozolimie, do odbywanych nad nim sądów, a wreszcie do przewiezienia do Rzymu i śmierci męczeńskiej. Jego losy odzwierciedlają relacje między Synagogą a Kościołem w najwcześniejszym okresie istnienia Kościoła, który poprzedził zburzenie świątyni jerozolimskiej przez Rzymian i ustanie kultu Starego Testamentu. Świadczą, że potencjał antychrześcijańskiego nastawienia był ogromny, a przybierało ono również drastyczne formy, które przesądziły o powiększaniu się, istniejącej do dziś, przepaści między chrześcijaństwem a judaizmem. Konfrontacja, w której przez kilka dziesięcioleci, boleśnie dla chrześcijan, dominowała strona żydowska, później przybrała nowe kształty, by od IV w. skutkować coraz wyraźniejszą, bolesną dla Żydów, dominacją strony chrześcijańskiej. Refleksja nad Pawłem zawarta w tej książce ukazuje same początki rozchodzenia się dróg Synagogi i Kościoła, które stanowią podwaliny dla późniejszej, jak na ironię zgodnej i – niestety – skutecznej współpracy wyznawców judaizmu i chrześcijan we wzajemnym oddalaniu się od siebie.

Kiedy kończyłem prace nad tą książką, zostałem uhonorowany, jako pierwszy Polak, prestiżową Nagrodą Ratzingera. Przyjmując ją 22 listopada 2014 r. w Sali Konsystorialnej watykańskiego Pałacu Apostolskiego, myślałem, że życie i praca naukowo-dydaktyczna, a także wieloletnie zaangażowanie w kontakty katolicko-żydowskie, przysparzające niemało trudności i – nie waham się tego wyznać – cierpienia, zatoczyły wielkie koło. Święty Paweł stał się mi jeszcze bliższy; a wraz z nim papież Benedykt XVI, który ogłaszając Rok Świętego Pawła, powiedział: „Ma on sprzyjać uczeniu sięod św. Pawła: uczeniu się wiary, uczeniu się Chrystusa i wreszcie uczeniu się słusznej drogi życia”. Właśnie taki jest również najważniejszy przekaz i cel tej książki.

Ks. prof. Waldemar Chrostowski, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

PRZEDMOWA DO NOWEGO WYDANIA

Zainteresowanie i życzliwość, z jakimi zostały przyjęte poprzednie edycje tej książki, uzasadniają jej nowe wydanie.

Ukazuje się ono ponownie ‒ przejrzane i rozbudowane, a także w odmiennej szacie graficznej, zaopatrzone nie tylko w mapy, lecz także ilustracje ‒ oraz pod nowym, a właściwie pierwotnym autorskim tytułem. Poprzedni, wybrany przez Wydawnictwo M i Wydawnictwo Księży Pallotynów, brzmiał: Między Synagogą a Kościołem. Dzieje św. Pawła. Obecny tytuł, Święty Paweł. Na rozdrożach Synagogi i Kościoła, lepiej ujmuje nie tylko osobę, biografię i dzieła Apostoła Narodów, lecz także istotę napięć, wewnętrznych rozterek i zmagań, które przypadły mu w udziale po gwałtownej duchowej przemianie, jaką przeżył w drodze z Jerozolimy do Damaszku.

Okoliczności powstania tej książki zostały zwięźle przybliżone w Przedmowie do pierwszego wydania. Powstawała jako rezultat długiej refleksji nad spuścizną Apostoła Narodów oraz osobistych przeżyć nabywanych podczas wielu lat wykładania Pisma Świętego, prowadzenia pielgrzymek po krajach biblijnych i czynnego uczestniczenia w kontaktach Kościoła katolickiego z Żydami i judaizmem. To ostatnie doświadczenie zrodziło świadomość pilnej konieczności budowania wzajemnych relacji przede wszystkim na gruncie teologicznym; zarazem pokazało, jak trudne, a często wręcz niemożliwe jest to zadanie – nie tylko z powodu niechęci wyznawców judaizmu do spotkań i rozmów o zabarwieniu religijnym i teologicznym, lecz także, co daje więcej do myślenia, na skutek bezkrytycznego przyjmowania przez wielu przedstawicieli Kościoła nastawienia, którego oczekuje od nas strona żydowska. Nie trzeba uzasadniać, że w tak sprofilowanym „dialogu” nie ma już miejsca na św. Pawła. Od początku niewygodny dla wyznawców judaizmu, często traktowany jest jako kłopotliwy również przez tych chrześcijan, którzy przejmują i podtrzymują żydowski punkt widzenia.

W czwartej katechezie z jubileuszowego cyklu poświęconego św. Pawłowi papież Benedykt XVI powiedział (10 IX 2008): „Typową cechą prawdziwego apostoła, dobrze przedstawioną przez św. Pawła, jest swoiste utożsamienie Ewangelii i ewangelizatora: przeznaczony jest im ten sam los. Nikt tak jak Paweł nie powiedział bowiem, że głoszenie krzyża Chrystusowego jest uważane za «zgorszenie i głupstwo» (por. 1 Kor 1,23), na co wielu reaguje niezrozumieniem i odrzuceniem. Było tak w tamtych czasach i nie powinno dziwić, że podobnie dzieje się dzisiaj”. Z perspektywy lat, które upłynęły od postawienia tej proroczej diagnozy, dobitnie widać, że obecnie jest ona jeszcze bardziej prawdziwa i aktualna niż w tamtym czasie.

Cechę współczesnej mentalności, która przenika do Kościoła i zbiera w nim zepsute owoce zagubienia i odejść, stanowi forsowanie przekonania, iż jedyną prawdą jest to, że nie ma żadnej prawdy. Rezultatem tej sprytnie obmyślanej strategii jest sytuacja, w której niewierzący i niechrześcijanie upewniają się w swoich postawach, natomiast chrześcijanie stopniowo, często nieodwracalnie, tracą pewność swej wiary. Święty Paweł nie wahał się konfrontować ze światem żydowskim i ówczesnym, też przecież religijnym, światem pogańskim. Stawał jednak przed nimi nie po to, by narażać na szwank swoją wiarę i łączyć ją z elementami synkretycznymi, lecz by wyrazić ją w języku i kategoriach zrozumiałych dla słuchaczy, do których się zwracał. Czynił to bez kompleksów i odważnie, nie zważając na doraźny poklask ani nie tracąc ducha w obliczu sprzeciwów i wrogości. Jego życie i listy uczą, jak być dobrymi chrześcijanami, mężnie świadczącymi o mocy i mądrości Chrystusowej Ewangelii.

Wyrażam wdzięczność wydawnictwu Fronda za nowe wydanie tej książki. Wpisuje się ono w nurt kilku książek mojego autorstwa, które ukazały się wcześniej w tym wydawnictwie. Na osobne słowa podziękowania zasługuje pan Maciej Marchewicz, którego starania przyczyniły się wydatnie do ukazania się tej refleksji o św. Pawle w nowej szacie edytorskiej.

Warszawa, 3 maja 2021 r.

Ks. prof. Waldemar Chrostowski