Ulica cioci Oli. Z dziejów jednej rewolucjonistki ebook

Alek­san­dra Domańska

ULI­CA CIO­CI OLI

z dziejów jed­nej re­wo­lu­cjo­nist­ki

WY­DAW­NIC­TWO KRY­TY­KI PO­LI­TYCZ­NEJ

Dzie­ciństwo siel­skie, aniel­skie

I otwo­rzysz księgę pamięci.I z niej będzie czy­ta­ne,a w niej jest pieczęć ręki każdego człowie­ka.I zatrąbi wiel­ki szo­fari słyszal­ny będzie ci­chy szept.

(Z mo­dli­twy na święto Rosz ha-Sza­na)

Kozłowskiej 1

To było 5 maja 2007, gdy w pra­sie uka­zała się in­for­ma­cja, że pre­zes In­sty­tu­tu Pamięci Na­ro­do­wej skie­ro­wał do Rady War­sza­wy pi­smo w spra­wie „de­ko­mu­ni­za­cji” kil­ku­na­stu war­szaw­skich ulic. Za­ape­lo­wał w nim do władz mia­sta o „podjęcie niezwłocznych działań ukie­run­ko­wa­nych na jak naj­szyb­sze do­ko­na­nie zmian nazw, które nie li­cują z sza­cun­kiem dla pamięci o ofia­rach ko­mu­ni­zmu”. Z do­nie­sień pra­so­wych wy­ni­kało też, że jest przy­go­to­wy­wa­na usta­wa, prze­wi­dująca między in­ny­mi „unie­ważnie­nie or­derów, od­zna­czeń i tytułów ho­no­ro­wych przy­zna­nych przez władze ko­mu­ni­stycz­ne za zasługi na rzecz ko­mu­ni­zmu”.

Na liście ulic wska­za­nych do de­ko­mu­ni­za­cji zna­lazła się też uli­ca imie­nia He­le­ny Kozłowskiej – mo­jej bab­ki.

Mijała wte­dy czter­dzie­sta rocz­ni­ca jej śmier­ci.

Wkrótce po­tem po­ja­wiły się też wnio­ski o ko­niecz­ności prze­pro­wa­dze­nia eks­hu­ma­cji zwłok działaczy ko­mu­ni­stycz­nych, których gro­by znaj­dują się w Alei Zasłużonych na war­szaw­skich Powązkach. Tam spo­czy­wa też i moja bab­ka, „de­ko­mu­ni­za­cja grobów” mu­siałaby więc i jej do­ty­czyć. Wszyst­kie te działania miały służyć – jak mówił pro­jek­to­daw­ca tej usta­wy sej­mo­wej, se­na­tor Piotr An­drze­jew­ski – „uzdro­wie­niu hi­sto­rycz­nej pamięci Po­laków”. Wydało mi się wówczas, że naj­lep­szym spo­so­bem na „uzdra­wia­nie hi­sto­rycz­nej pamięci” jest podjęcie próby od­po­wie­dzi na py­ta­nie, czy moja bab­ka zasłużyła naj­pierw na ulicę swe­go imie­nia i grób w Alei Zasłużonych, a po­tem na de­ko­mu­ni­zację tej uli­cy i eks­hu­mację.

Pierwszą czyn­nością było zwróce­nie się do IPN-u z prośbą o umożli­wie­nie dostępu do do­ku­mentów, na mocy których po­wstał ów pro­jekt. Po pięciu mie­siącach (i po dwóch po­na­gle­niach) prośbę „roz­po­zna­no w try­bie określo­nym w art. 30 ust. 1 w zw. z art. 35a ust. 4 usta­wy o IPN”, na­dając jej nu­mer 479. I to wszyst­ko. Na to, aby do­star­czo­no do­ku­mentację spra­wy, trze­ba było po­cze­kać jesz­cze czas jakiś.

Po ko­lej­nych czte­rech mie­siącach „w związku ze sprawą opa­trzoną kryp­to­ni­mem SP-074-6(2)08” Ko­mi­sja Ści­ga­nia Zbrod­ni prze­ciw­ko Na­ro­do­wi Pol­skie­mu IPN udostępniła mnie i mo­jej mat­ce „bio­gram He­le­ny Kozłowskiej opra­co­wa­ny na pod­sta­wie opu­bli­ko­wa­nych, ogólno­dostępnych wy­daw­nictw”. Tu wy­li­czo­no trzy źródła, z których ko­rzy­sta­no. Iro­nią losu jest, że naj­więcej in­for­ma­cji za­wie­rało en­cy­klo­pe­dycz­ne hasło stwo­rzo­ne przez… jej par­tyjną koleżankę, Ce­linę Bu­dzyńską, która z tych sa­mych po­wodów co He­le­na Kozłowska mogłaby być zlu­stro­wa­na, gdy­by wcześniej tra­fił się jej ten za­szczyt i zo­stała pa­tro­nem uli­cy. Z in­for­ma­cji tu za­war­tych wy­ni­ka ja­sno – co nie było dla ni­ko­go ta­jem­nicą – że moja bab­ka była po woj­nie wy­so­kiej ran­gi dy­gni­ta­rzem ko­mu­ni­stycz­nym. Ale czy była zbrod­nia­rzem, którego imię i cześć należy zbru­kać, ze­rwać od­zna­cze­nia i spo­nie­wie­rać szczątki? Ta­kie­go uza­sad­nie­nia w bio­gramie nie ma.

Na­to­miast re­to­ry­ka w do­ku­men­ta­cji IPN-u jest jed­no­znacz­na: „Wnio­ski o li­kwi­dację ul. He­le­ny Kozłowskiej, jako prze­ja­wu glo­ry­fi­ka­cji sta­li­ni­zmu i działalności wy­mie­rzo­nej w su­we­ren­ność Pol­ski, są niewątpli­wie za­sad­ne”. War­to tu dodać, że mowa o uli­cy, na której znaj­du­je się je­den dom: Kozłowskiej 1. A że ten ma­lut­ki punkt na ma­pie War­sza­wy, obar­czo­ny aż tak grom­kim za­rzu­tem, to frag­ment mo­je­go in­tym­ne­go pej­zażu, więc po­sta­no­wiłam po­wie­dzieć: „spraw­dzam”.

Imię

Jak wie­le razy w swo­im nie­le­gal­nym często życiu, tak i te­raz – nie żyjąc od lat czter­dzie­stu – moja bab­ka, tym ra­zem w re­la­cji z IPN-em, znów zmy­liła tro­py. Oto występując z pu­blicz­ny­mi oskarżenia­mi o zbrod­niczą działalność, lu­stra­to­rzy posłużyli się jej fałszy­wy­mi da­ny­mi oso­bo­wy­mi. Na stro­nie in­ter­ne­to­wej IPN można prze­czy­tać:

Imię: He­le­na – a to nie­praw­da;

Na­zwi­sko: Kozłowska – a to nie­praw­da;

Na­zwi­sko ro­do­we: Le­wec­ka – a to nie­praw­da;

Data uro­dze­nia: 24.09.1910 – a to nie­praw­da częścio­wa, bo dzień i mie­siąc na­ro­dzin się zga­dzają;

Imio­na ro­dziców: Szy­mon, Te­kla – to też nie­praw­da, nie­co do praw­dy zbliżona;

Miej­sce uro­dze­nia: Grabów – zupełna nie­praw­da.

Jak na tych, którzy go­to­wi są pu­blicz­nie fe­ro­wać wy­ro­ki, od­bie­rając lu­dziom  d o b r e   i m i ę,  za dużo nie­rze­tel­ności. Jesz­cze raz za­trium­fo­wał kon­spi­ra­tor…

Na ko­niec jest jesz­cze ru­bry­ka występująca także w kar­to­te­kach po­li­cyj­nych: „zna­ny też jako”. I tu po­ja­wia się mia­no: Bela Frisz. Mnie ono nie było wcześniej zna­ne. A to jest właśnie praw­dzi­we żydow­sko-ga­li­cyj­skie imię i na­zwi­sko mo­jej bab­ki.

Można by kpić, że de­ko­mu­ni­zując pa­tronkę uli­cy „He­le­ny Kozłowskiej”, eks­hu­mując szczątki „He­le­ny Kozłowskiej” na Powązkach, uka­ra­no by niesławą nie tego, kogo trze­ba. Za­miast „imie­nia” karę poniósłby „kryp­to­nim”. Jesz­cze raz ko­mu­ni­sta wy­winąłby się od od­po­wie­dzial­ności. Oskarżona „He­le­na Kozłowska” ochro­niłaby przed pu­blicz­nym pręgie­rzem Belę Frisz.

Przy­czyną tego za­mie­sza­nia jest oczy­wiście fakt, że bab­ka – wzo­rem wie­lu, nie­ko­niecz­nie ko­mu­ni­stycz­nych, bo­jow­ników – od pew­ne­go mo­men­tu zaczęła żyć na fałszy­wych pa­pie­rach. Należy ro­zu­mieć, że przejęła imię i na­zwi­sko nie­po­trzeb­ne już z ja­kichś nie­zna­nych względów ja­kiejś „He­le­nie Kozłowskiej, z domu Le­wec­kiej, uro­dzo­nej w Gra­bo­wie”.

A swoją drogą, kto to był, kto dał nową tożsamość mo­jej bab­ce, a te­raz „ob­ry­wa” za jej życio­we wy­bo­ry?!

Grabów, jak wy­czy­tałam, słynie z tra­dy­cji gry w pa­lan­ta.

Nie ma cudów – nie uda się dziś roz­strzygnąć, w ja­kim mo­men­cie (i dla­cze­go aku­rat w tym) moja bab­ka, Bela Frisz, zo­stała „He­leną Kozłowską z Gra­bo­wa”. Tyle w XX wie­ku było do­brych oka­zji, aby ukryć, za­taić, przekłamać swoją tożsamość! A co do­pie­ro w przy­pad­ku wszel­kiej maści re­wo­lu­cjo­nistów, których ist­nie­nie opie­rało się na za­sa­dzie: „taj­ne przez po­uf­ne”.

W wy­pad­ku mo­jej bab­ki sprawę do­dat­ko­wo jesz­cze kom­pli­ku­je fakt, że ona tą „He­leną Kozłowską z Gra­bo­wa” była tyl­ko urzędowo i od święta. Nie sądzę, aby kto­kol­wiek kie­dy­kol­wiek zwrócił się do niej per „He­leno”. Wszy­scy bo­wiem, którzy ją zna­li jako „Kozłowską”, używa­li imie­nia „Ola”, będącego jej oku­pa­cyj­nym pseu­do­ni­mem. A więc nie „He­lena”, ale „Ola”. To jesz­cze jed­na „gar­da”, za którą ukry­wa się moja ta­jem­ni­cza bab­ka. He­lena nie jest He­leną z jed­nej stro­ny dla­te­go, że jest Belą, a z dru­giej dla­te­go, że jest „Olą”.

Nie dość tego. I ja, wchodząc w rolę obrońcy „do­bre­go imie­nia” mo­jej bab­ki (choć tę rolę w isto­cie nie tak poj­muję), też mam swój udział w za­gma­twa­niu tego ob­ra­zu jej tożsamości. Oto bo­wiem – co trud­no może zro­zu­mieć, ale tak właśnie było – od dzie­ciństwa nie na­zy­wałam jej „bab­cią”, lecz „cio­cią”. Jak chce tego aneg­do­ta ro­dzin­na, miałam kie­dyś, pod bramą przed­szko­la na uli­cy San­do­mier­skiej, oznaj­mić, że jest ona za młoda na bab­cię, więc będę ją na­zy­wała cio­cią. I przyjęło się to po­tem w na­szej ro­dzi­nie, że nie mówiło się o niej in­a­czej, jak „cio­cia Ola”. Dość że ta, o której – w zgo­dzie z pa­pie­ra­mi – po­win­nam mówić „bab­cia He­len­ka”, zo­stała „Cio­cią Olą”, a uli­ca jej imie­nia, za­miast „ulicą He­le­ny Kozłowskiej”, będzie w mej opo­wieści „ulicą Cio­ci Oli”.

I pra­wie nic tu nie będzie na pew­no…

„Praw­dzi­we życio­ry­sy ko­mu­nistów nig­dy nie będą na­pi­sa­ne” – po­wie Czesław Miłosz w Roku myśli­we­go…

„Pod dziu­ra­wym nie­bem mgli­stej i złudnej pamięci”

(Mi­lan Kun­de­ra Spo­tka­nie)

To, co dotąd o niej wie­działam, spi­sa­ne zapełniłoby rap­tem pół kart­ki pa­pie­ru:

Że Cio­cia Ola uro­dziła się Żydówką, ale od swe­go żydo­stwa uciekła.

Że za­nim uciekła, miała inne na­zwi­sko, ale ja­kie – nie wie­działam.

Że uro­dziła się w Oświęci­miu. Ucie­kając więc od żydo­stwa, uciekła być może od swe­go żydow­skie­go prze­zna­cze­nia.

Że była Żydówka stała się rychło po­tem ko­mu­nistką. Funk­cjo­na­riuszką KPP.

Że mój dzia­dek też był ko­mu­nistą i miał na imię Alek­san­der.

Że moja mama uro­dziła się w więzie­niu – na Pa­wia­ku (w żeńskiej części – na Ser­bii).

I że przez znaczną część oku­pa­cji były roz­dzie­lo­ne.

I że cu­dem było ich po­now­ne spo­tka­nie.

Tak jak cu­dem jest moje ist­nie­nie.

Że pod­czas oku­pa­cji Cio­cia Ola była ofi­ce­rem po­li­tycz­nym w ba­ta­lio­nie im. Czwar­taków AL – a więc także i o niej opo­wia­da Po­ko­le­nie Czesz­ki i Waj­dy.

Że po woj­nie zo­stała wy­so­kiej ran­gi dy­gni­ta­rzem ko­mu­ni­stycz­nym i że to z ta­ki­mi jak ona ko­jarzą się mrocz­ne określe­nia: „żydo­ko­mu­na” i „sta­li­no­wiec”.

I że ko­chała mnie i roz­piesz­czała.

I że dawała po­zy­ska­ne z za­gra­ni­cy, gdzie schro­niły się reszt­ki jej ro­dzi­ny, grejp­fru­ty, bo są luk­su­so­we i zdro­we. A ja ich nie­na­wi­dziłam, bo gorz­kie.

Że trzy­krot­nie woziła mnie po ku­ror­tach Bułga­rii i Ru­mu­nii.

I że na kil­ka mie­sięcy przed śmier­cią, w le­cie 1967 roku (i na ko­lej­ne kil­ka przed mar­cem 1968), oznaj­miła mi, że płynie we mnie krew żydow­ska.

A po­tem – 23 li­sto­pa­da – umarła.

Była wte­dy młod­sza od sie­bie sa­mej, bo „He­le­na Kozłowska z Gra­bo­wa” po­mogła jej odjąć so­bie czte­ry lata. I tak już zo­sta­nie „na wie­ki wieków amen”, o ile nie roz­ko­pią jej gro­bu.

Tak było dotąd.

Te­raz zaś, wraz z podjęciem tej pra­cy, jej życie za­mie­niło się dla mnie w zbiór pytań. O ko­mu­ni­stycz­ne prze­wi­ny, ale także o przy­czy­ny, dla których do tych prze­win doszło. Przy czym nie moją rolą jest sta­wiać własną babkę przed try­bu­nałem hi­sto­rii, a pamięć o niej opa­try­wać pa­ra­gra­fa­mi (nie wątpię, że będą mie­li taką po­kusę inni). Ja chciałabym pytać nie po to, aby osądzić, ale aby zro­zu­mieć.

Bio­gra­my

Nie ułatwia mi za­da­nia fakt, że śladów jej obec­ności jest nie­zwy­kle mało. Wszyst­kie do­ku­men­ty po­twier­dzające jej ist­nie­nie mieszczą się w skrom­nej pla­sti­ko­wej tecz­ce for­ma­tu A-5 – książecz­ka ubez­pie­cze­nio­wa, ne­kro­lo­gi i te­le­gra­my kon­do­len­cyj­ne, dwa ar­ty­kuły pra­so­we z in­for­ma­cja­mi o niej i trochę zdjęć, w większości z ostat­nie­go, eme­ryc­kie­go frag­men­tu życia, ta­kie typu „Za­ko­pa­ne zimą”.

Do tego garść wspo­mnień roz­pro­szo­nych w ja­kichś oko­licz­nościo­wych dru­kach i jesz­cze w ma­szy­no­pi­sach próbki li­te­rac­kie jej au­tor­stwa.

Ofi­cjal­ne bio­gra­my zna­lazłam dwa. Je­den, na który powołuje się IPN w swych działaniach de­ko­mu­ni­za­cyj­nych, zo­stał wy­dru­ko­wa­ny w Słowni­ku Bio­gra­ficz­nym Działaczy Pol­skie­go Ru­chu Re­wo­lu­cyj­ne­go (to ten au­tor­stwa Ce­li­ny Bu­dzyńskiej – gdy­by ona wie­działa, że jej świa­dec­two posłuży oskarżycie­lom…). Po­wstał on już po śmier­ci Cio­ci Oli, ale z pew­nością za­wie­ra wiedzę za­czerp­niętą jesz­cze od niej sa­mej. I nie ma in­ne­go do­ku­men­tu, który by pełniej ilu­stro­wał bio­gra­fię mej bab­ki. Ale i tu wszyst­ko za­czy­na się od określe­nia: „He­le­na Kozłowska, córka Szy­mo­na, rze­mieślni­ka”. A to nie­praw­da…

Dru­gi zaś bio­gram zo­stał opu­bli­ko­wa­ny jesz­cze za życia Cio­ci Oli – w 1963 roku – w książce wspo­mnie­nio­wej o Czwar­ta­kach. Mogła więc mieć wpływ na jego brzmie­nie. A tam pierw­sze zda­nie brzmi: „Kozłowska He­le­na «Ola», ur. 24 IX 1910 r. w pow. Ostrów Ma­zo­wiec­ka, w ro­dzi­nie ro­bot­ni­czej”. A to nie­praw­da…

Księga Yiz­kor

Nie ma do­ku­mentów, a gdy się tra­fią, każą w sie­bie wątpić. Nie ma ta­kiej księgi, która by mówiła, jak było na­prawdę. Zresztą, na­wet gdy­by była, nie przeżyłaby dwu­dzie­ste­go wie­ku, którego spe­cjal­nością były płonące ar­chi­wa. W przy­pad­ku Cio­ci Oli do­ku­menty płonąć mogły zarówno przed wojną, w jej trak­cie, jak i po woj­nie. A jeśli dodać do tego ma­new­ry z pamięcią, które każą za­prze­czać na­wet własne­mu lo­so­wi, wie­dzy „obiek­tyw­nej” uzy­skać nie­po­dob­na.

Sym­bo­licz­nym ob­ra­zem tego bra­ku jest żydow­ska Księga Yiz­kor (hebr. „pamiętaj”). W miej­sce ob­ja­wio­nej Księgi, która nie­gdyś jed­no­czyła ich lud, gro­ma­dzi się dziś zbiór re­la­cji tych, którzy oca­le­li z pożogi. Tak, aby świa­dec­twa jed­nost­ko­wych losów mogły na powrót zsu­mo­wać się w ob­raz świa­ta. Ale że – jak pi­sze Kun­de­ra w Zasłonie – „człowie­ka od­dzie­lają od przeszłości dwie siły, które na­tych­miast biorą się do wspólne­go dzieła: siła za­po­mnie­nia (która za­cie­ra) i siła pamięci (która prze­ina­cza)” – to świat, który się ro­dzi ze świa­dectw, jest świa­tem mi­go­tli­wym, nie­mogącym uzy­skać trwałej for­my, wewnętrznie sprzecz­nym. Jak w ka­lej­do­sko­pie – z mnóstwa drob­nych ele­mentów układa się wciąż inny ob­raz. A jed­nak świat ten ist­nie­je, żyje, miesz­ka, także w domu na Kozłowskiej 1.

Nie in­a­czej jest z lo­sa­mi lu­dzi, których nie ma. Aby znów można było się z nimi spo­tkać, trze­ba poskładać wiedzę o nich z frag­mentów, strzępów. I po­zwo­lić przemówić świad­kom.

Kar­to­te­ki

Świadków (pra­wie) nie ma już wśród żywych. Muszą więc przemówić umar­li. Nie jest to pro­ste, zwłasz­cza jeśli do­ty­czy żydow­skich przodków. Ta­kich częściej niż na cmen­ta­rzu znaj­du­je się w kar­to­te­kach, gdzie tkwią w po­sta­ci fi­szek, nie­jed­no­krot­nie będących je­dy­ny­mi do­wo­da­mi na ich ist­nie­nie. A te­raz po­trzeb­ni mi są oni, żeby spróbować od­po­wie­dzieć na pierw­sze z fun­da­men­tal­nych pytań – od cze­go i dlacze­go bo­ha­ter­ka tej opo­wieści, moja bab­ka – Cio­cia Ola – uciekła w ko­mu­nizm?

Opo­wieść wy­snu­wa się pra­wie z ni­cze­go: naj­pierw jest wieść z bio­gra­mu Ce­li­ny Bu­dzyńskiej o praw­dzi­wym, ro­do­wym na­zwi­sku Cio­ci Oli – Bela Frisch. Po­tem in­for­ma­cja o praw­dzi­wym miej­scu uro­dze­nia – Oświęcim (co by było, gdy­by Cio­cia Ola nie prze­ka­zała tych in­for­ma­cji tej, która stała się po­tem je­dy­nym kro­ni­ka­rzem jej życia! Zo­stałaby pew­nie na za­wsze „He­leną Kozłowską z Gra­bo­wa” – na­wet dla mnie…). A sko­ro dys­po­nu­je się tymi dwo­ma fak­ta­mi, można już, przy po­mo­cy nie­zwy­kle mi po­moc­nej Anny Przy­by­szew­skiej z ŻIH-u, otwo­rzyć jedną z kart Księgi Yiz­kor – kar­to­tekę Yad Va­shem.

Yad Va­shem zaświad­cza nie tyle o życiu lu­dzi, ale o ich śmier­ci. A że w przy­pad­ku żydow­skich losów często ani życie, ani śmierć nie są do udo­wod­nie­nia, do­wodów ist­nie­nia szu­ka się przez de­dukcję. In­for­ma­to­rzy piszą to, co pamiętają, a po­tem porównu­je się różne świa­dec­twa: imię ojca to samo (lub po­dob­ne), data i miej­sce uro­dze­nia wska­zać mogą cha­rak­ter więzi ro­dzin­nych. Tak po­wo­li przed mo­imi oczy­ma po­ja­wiła się ro­dzi­na Friszów (Frischów) z Oświęci­mia: oj­ciec – Szym­szon, później­szy Szy­mon, mat­ka – Til­la, Cila, później­sza Te­kla, z Lau­ferów i siódem­ka ich dzie­ci: Ryf­ka (Re­gi­na), Izra­el, Mati, Sal­la, Bear, Lej­bisz (Leon), no i Bela, moja bab­ka.

Zdo­by­cie tych in­for­ma­cji byłoby za­pew­ne trud­niej­sze, gdy­by nie dość wyjątko­wy jak na żydow­skie losy traf – jed­na ze śmier­ci w tej ro­dzi­nie jest zna­na „z imie­nia i na­zwi­ska”. Oto za­nim doszło do ano­ni­mo­we­go, najczęściej „osta­tecz­ne­go roz­wiąza­nia”, jed­ne­go z Friszów – Izra­ela ­ po­wie­szo­no pod­czas pu­blicz­nej eg­ze­ku­cji na ryn­ku w Chrza­no­wie. Ta „zo­biek­ty­wi­zo­wa­na” śmierć do­cze­kała się większej niż zwy­kle ilości świa­dectw, było więc więcej ma­te­riału do de­duk­cji.

Ale oprócz tego, że moi umar­li przed­sta­wi­li mi się z tej kar­to­te­ki z   i m i e n i a  (poza tym nie­wie­le więcej po nich po­zo­stało), to jesz­cze wy­swa­ta­li nas żywych – mnie po­szu­kującą in­for­ma­cji i tych, którzy in­for­ma­cje zgłosi­li do ka­ta­lo­gu zgładzo­nych.

I tak po ja­kimś cza­sie, dzięki pośred­nic­twu różnych osób, otrzy­małam list od Ha­li­ny – po­na­do­siem­dzie­sięcio­let­niej dziś córki naj­star­szej sio­stry Cio­ci Oli – Re­gi­ny, po­wiem wprost: od ciot­ki Ha­li­ny. Miesz­ka w Sta­nach i ma trzy­dzieścio­ro wnuków (na­raz bar­dzo mi się powiększyła ro­dzi­na…). A w liście ko­lej­ne świa­dec­two żydow­skie­go ro­do­wo­du mo­jej bab­ki. Że pro­wa­dzi­li han­del zasłona­mi i ser­we­ta­mi, że dzie­ci było sied­mio­ro, że na ko­mu­nizm za­cho­ro­wała w tej ro­dzi­nie tyl­ko Bela, inni zaś się pożeni­li, po­wy­cho­dzi­li za mąż, po­ro­dzi­li dzie­ci, nieświa­do­mi swe­go przyszłego losu…

Sam fakt, że miałam do czy­nie­nia z pamięcią kogoś, kto znał przed­wo­jenną Cio­cię Olę, był wy­da­rze­niem. A świa­dec­two wy­da­wało się pew­ne…

Towa

W znacz­nym stop­niu po­twier­dziła to inna re­la­cja, która też była da­rem od losu. Tym ra­zem pośred­ni­ka­mi byli żywi: Ar­tur Szyn­dler z oświęcim­skie­go cen­trum żydow­skie­go i An­drzej Ni­ziołek. Dzięki nim dnia pew­ne­go po stu trzech la­tach od na­ro­dzin mej bab­ki, 3 lu­te­go 2010 roku, ode­brałam ko­mu­ni­kat te­le­fo­nicz­ny następującej treści: „Na­zy­wam się Towa Ber­lin­ski i znałam pani bab­cię”.

Głos ener­gicz­ny, pol­sz­czy­zna wyśmie­ni­ta. Pani Towa (w tam­tych cza­sach Gu­sta Wolf) ma dziś dzie­więćdzie­siąt pięć lat (ur. 1915), miesz­ka w Izra­elu, jest ma­larką. A dla mnie głównie „arką przy­mie­rza między daw­ny­mi i młod­szy­mi laty”. Pamięta zwłasz­cza młod­sze sio­stry Beli – Mati i Sallę, z którą cho­dziła do szkoły po­wszech­nej i śpie­wała w szkol­nym chórze („Sal­la miała piękny głos”).

Miesz­ka­li bli­sko kina przy no­wym czy małym ryn­ku (dziś plac Kościusz­ki). To było miesz­ka­nie czyn­szo­we, a nie własny dom. Do­brze im się po­wo­dziło. Se­nior był kup­cem. Ro­dzi­na Friszów była bar­dzo tra­dy­cyj­na, bar­dzo pobożna, cha­sydz­ka – czar­ne ubio­ry, ka­pe­lu­sze (w Oświęci­miu wówczas 80 pro­cent Żydów było pobożnych). Więc i dzie­ci (w tym Bela) mu­siały być bar­dzo pobożne. Mężczyźni trzy razy dzien­nie w bóżnicy albo przy­najm­niej mo­dli­li się w domu. W piątek wie­czo­rem i w so­botę przed południem w sy­na­go­dze. Po­tem obiad.

Gdzie jest Szym­szon?

Wieść od dwóch osób, będących choćby w części świad­ka­mi tam­te­go świa­ta, mogłaby ucho­dzić za pew­nik. Cóż więc zro­bić z ofi­cjalną wersją życio­ry­su, sporządzo­ne­go w la­tach sześćdzie­siątych przez Ce­linę Bu­dzyńską, sko­ro w niej znaj­du­je się in­for­ma­cja przecząca po­przed­nim. „W dzie­ciństwie stra­ciła ojca, który po­zo­sta­wił sied­mio­ro dzie­ci. Mat­ka utrzy­my­wała ro­dzinę z pra­cy chałupni­czej. K. [Kozłowska] od 14. roku życia po­ma­gała mat­ce, udzie­lając ko­re­pe­ty­cji, jed­no­cześnie uczyła się w gim­na­zjum jako eks­ter­nist­ka”.

Wersję Bu­dzyńskiej po­twier­dzałoby naj­dziw­niej­sze zna­le­zi­sko w tecz­ce akt oso­bo­wych Cio­ci Oli za­cho­wa­nej w in­nej niż ipe­enow­ska kar­to­te­ce – w ar­chi­wach Zakładu Hi­sto­rii Par­tii, zgro­ma­dzo­nych dziś w Ar­chi­wum Akt No­wych. Są tam tek­sty wspo­mnie­nio­we Cio­ci Oli (swoją drogą dziw­ne na to miej­sce), a także opo­wieść o ja­kiejś Eli, która w pe­wien paździer­ni­ko­wy wieczór opie­ku­je się cho­rym na gruźlicę oj­cem. Nie jest to oj­ciec żydow­ski, a sce­ne­ria nie wska­zu­je na Oświęcim, ale występuje tu również – jak w bio­gra­mie Bu­dzyńskiej – zaj­mująca się drob­nym han­dlem mat­ka, której trze­ba pomóc w opie­ce nad ro­dzeństwem, mimo że sa­me­mu jest się jesz­cze dziec­kiem. Wy­da­je się oczy­wi­ste, że Ela (Bela?) jest jesz­cze jed­nym z wie­lu kryp­to­nimów Cio­ci Oli, a nar­ra­cja do­ty­czy jej życia.

„Bo też na­prawdę ze­zo­wa­te szczęście miał ten tata – pi­sze Cio­cia Ola na kart­ce w jedną linię – Cze­go­kol­wiek by się w życiu imał – wszyst­ko było nie tak. Po­dej­mo­wał różne ro­bo­ty – nie kleiły się; próbował szczęścia w han­dlu, ale że spry­tu nie miał za grosz, za­wsze go oszu­ki­wa­no”.

A jeśli tak, to nie ma tu skle­pu z zasłona­mi i fi­ra­na­mi, nie ma sta­tecz­nej żydow­skiej ro­dzi­ny, jest za to bie­da i znój. Ktoś tu za­tem (mi­mo­wol­nie, rzecz ja­sna) mija się z prawdą. A dla mnie o tyle ma to zna­cze­nie, że nie po­zwa­la z całko­witą pew­nością od­po­wie­dzieć na py­ta­nie, jaki był ten świat, w którym żyła i z którego po­tem po­sta­no­wiła uciec moja mała wte­dy Cio­cia Ola?

Mówiłam, że nic tu nie będzie na pew­no…

Umarła kla­sa

Ale bie­da nie wy­klu­czała wier­ności tra­dy­cji, trze­ba więc założyć, że tak czy in­a­czej Bela (inni mówią – Bej­la) była żydow­skim dziec­kiem z cha­sydz­kiej (jak twier­dzi Towa Ber­lin­ski) ro­dzi­ny. A to zna­czy, że w piątko­wy wieczór przystępowała wraz z in­ny­mi do sza­ba­so­we­go stołu, oświe­tlo­ne­go sza­ba­so­wy­mi świe­ca­mi i słuchała wyjątku z Księgi Ro­dza­ju: „I stał się wieczór i stał się po­ra­nek szóste­go dnia. I zakończo­ne zo­stało nie­bo i zie­mia i cały ich zastęp”, co ty­dzień od­na­wiając pamięć o Bo­skim początku i o Bo­skim porządku.

W ja­kim języku mówiła i w ja­kim języku myślała wówczas? W ji­dysz, którym z pew­nością po­ro­zu­mie­wa­li się jej ro­dzi­ce? A może po nie­miec­ku, bo to prze­cież był zabór au­striac­ki? A gdy poszła do szkoły, to w ja­kim języku mogła być uczo­na? I cze­go tam uczo­no? W ja­kim stop­niu to było pol­skie, a w ja­kim żydow­skie na­ucza­nie? A na prze­rwach ja­kim języ­kiem się posługi­wa­no? Ja­kie książki czy­tała obo­wiązko­wo, a ja­kie dla przy­jem­ności (bo że czy­tała dużo, wy­da­je się pew­ne). A jak z re­li­gią? Z ja­kim wi­ze­run­kiem Boga ob­co­wała, za­nim tak ka­te­go­rycz­nie (bo ko­mu­ni­stycz­nie) opro­te­sto­wała Jego ist­nie­nie? Towa Ber­lin­ski twier­dzi, że dziew­czyn­ki z pobożnych domów uczęszczały do sied­mio­kla­so­wej szkoły po­wszech­nej, która znaj­do­wała się przy koście­le i nie była tyl­ko żydow­ska, ale „mie­sza­na”. Ale po­tem do gim­na­zjum już nie wol­no im było iść, bo tam ko­edu­ka­cja. „A poza tym bez prze­sa­dy z tą edu­kacją dla dziewcząt…” – mówi Towa (ab­sol­went­ka dwóch ar­ty­stycz­nych wyższych uczel­ni).

O po­by­cie w szko­le po­wszech­nej zaświad­cza też bo­ha­ter­ka wspo­mnia­ne­go już opo­wia­da­nia Cio­ci Oli – Ela. A Ela to pra­wie Bela… („Ela-Bela-Ola” – to brzmi jak re­fren ja­kiejś żydow­skiej pio­sen­ki): „Ela sia­da w kuch­ni i w kąciku ci­cho od­ra­bia lek­cje. To już 7. kla­sa”. „Szkoła, porządki w domu, pil­no­wać ro­dzeństwa – opo­wia­da da­lej Ela-Bela-Ola w swej kryp­to­bio­gra­fii z ze­szy­tu w jedną linię – opie­ko­wać się cho­rym oj­cem i jesz­cze pil­no­wać, by mama miała obiad w po­rze ko­la­cji. Koleżanki miały czas na za­bawę, kino, wy­ciecz­ki. Ela tego wszyst­kie­go nie znała […] Noc w tym domu szyb­ko za­pa­dała”.

Żydow­ska na­rze­czo­na

„Kończy się szkoła po­wszech­na, a na­dziei na gim­na­zjum nie ma. Jed­no jest w mia­stecz­ku gim­na­zjum i cze­sne dro­gie” – po­twier­dza Ela-Bela słowa Towy. Dziew­czy­nie ta­kiej jak ona pi­sa­ny był więc naj­praw­do­po­dob­niej los żydow­skiej na­rze­czo­nej. Taki, jak wspo­mnia­ny w tym opo­wia­da­niu los jej mat­ki: „Mamę, jak wszyst­kie pan­ny pod ko­niec XIX wie­ku, sta­ra­no się wydać «do­brze» za mąż. Ro­dzi­ce nie­wie­le jej mo­gli dać w po­sa­gu. Zna­leźli spryt­ne­go swa­ta, który wy­na­lazł skrom­ne­go młodzieńca bez wiel­kich pre­ten­sji, i małżeństwo go­to­we”.

Taka żydow­ska na­rze­czo­na z żydow­skie­go zaułka, w ocze­ki­wa­niu na ja­kie­goś „skrom­ne­go młodzieńca bez wiel­kich pre­ten­sji”, mogła robić różne ha­fty, które – jak wy­czy­tałam w książce z 1935 roku – były obo­wiązko­wy­mi pra­ca­mi młodych bo­go­boj­nych pa­nien, re­spek­tujących tra­dycję i wiarę. A były to: „fi­lak­te­rie dla na­rze­czo­ne­go, ha­fty na tałesie, jar­mułka, na­kry­cie na so­bot­nie kołacze, prze­cho­wek na mace pas­chal­ne, ozdob­ne mi­zra­chy”.

A gdy wy­praw­ka była przy­go­to­wa­na, a ka­wa­ler wy­swa­ta­ny, sto­sow­nym dru­kiem po­wia­da­mia­no, iż: „Ni­niej­szym mamy za­szczyt za­pro­sić na­szych krew­nych i zna­jo­mych, by przy­by­li wziąć udział w na­szej radości w dniu za­war­cia ślubu na­rze­czo­nej, przesław­nej dzie­wi­cy, pan­ny… ze zna­ko­mi­tym młodzieńcem… na zaślu­bi­ny, które odbędą się pod szczęśliwą gwiazdą, w pomyślnej go­dzi­nie dnia… Za przy­by­cie na tę ra­dosną uro­czy­stość od­wdzięczy­my się”.

A po­tem było życie żydow­skiej żony. Ta­kie, jak to życie mat­ki Eli-Beli: „Przy­cho­dziły na świat dzie­ci, jed­no po dru­gim. No cóż! Wola Bo­ska. I zro­dziła się nie­mała gro­mad­ka. A tu jeść wołają, a do szkoły posłać trze­ba. Coś tam się za­ro­biło, ale co star­czyło przy dwóch, nie star­czyło przy siódem­ce. Mama za­wo­du nie miała. Zwer­bo­wał ją do­mokrążca. Nosiła ciężki kosz na ple­cach, cho­dziła od miesz­ka­nia do miesz­ka­nia, ofia­ro­wując sznu­ro­wadła, pastę do obu­wia, mydełka, itp. Wra­cała do domu wymęczo­na ze spuch­niętymi no­ga­mi i kil­ko­ma złotówka­mi, które le­d­wie wystar­czyły. […] A ile znie­wag mu­siała zno­sić. Kie­dy Ela kie­dyś poszła z mamą, żeby jej w czymś pomóc, za­uważyła ta­blicz­ki na do­mach bo­ga­tych lu­dzi «żebra­kom i do­mokrążcom wstęp wzbro­nio­ny» […] A ileż razy szczu­to ją psa­mi. Płakać się chce”.

I tak by było, lub mogłoby tak być, gdy­by Ela-Bela nie zbun­to­wała się prze­ciw­ko swe­mu lo­so­wi i gdy­by równo­cześnie tra­dy­cyj­ny żydow­ski świat, do którego była spo­so­bio­na, nie wy­padł z ko­le­in.

A tak go jesz­cze w 1935 roku opi­sy­wał Sta­nisław Mach­nie­wicz, ku­stosz kul­tu­ry żydow­skiej: „Żydzi or­to­dok­syj­ni w Pol­sce, tworzący od wieków bar­dzo licz­ne i wiel­kie sku­pie­nia, żyją w kul­cie swo­jej tra­dy­cji, z dala od wszyst­kie­go, co nie­sie postęp. Bez naj­mniej­szej prze­sa­dy rzec można, że nie wy­chodzą poza krąg myśli swych przodków. Żyją tak, jak żyli ich przod­ko­wie sprzed stu­le­ci – i po­dob­nie za­mknięty ho­ry­zont życio­wy dzi­siej­sze po­ko­le­nia prze­każą swo­im następcom. I tak z po­ko­le­nia w po­ko­le­nie. Tak będzie w przyszłości, jak było w przeszłości”.

Żydow­ska pol­sz­czy­zna

Za pierw­szy sym­bo­licz­ny gest sprze­ci­wu wo­bec nie­uchron­ności losu „żydow­skiej na­rze­czo­nej” można za­pew­ne uznać mo­ment sięgnięcia po pierwszą nie­obo­wiązkową lek­turę. „Czy­tała, co w rękę po­padło – mel­du­je w swym opo­wia­da­niu Ela-Bela. – Nikt nią nie kie­ro­wał. Tato le­d­wie czy­tać umie. Regę [starszą siostrę, imię się zga­dza!] in­te­re­so­wały po­wieści, ro­man­se”. Czy­tała po­mi­mo wady wzro­ku. „Ela so­bie z tego spra­wy nie zda­wała, mrużyła oczy, a w domu nikt nie zwra­cał na to uwa­gi. Mama tyl­ko zrzędziła, gdy Ela czy­tała o zmro­ku (szko­da światła) lub przy ogar­ku świe­cy przy­le­pio­nym do krzesła obok łóżka, żeby nie świe­cić dzie­ciom w oczy i nie bu­dzić. A kie­dy in­dziej można było czy­tać?”.

Ale co czy­tała? Co to mogło być, „co po­padło”? „Dziew­czyn­ki żydow­skie z Oświęci­mia czy­tały nie Tal­mud i inne święte księgi, lecz pol­skie tłuma­cze­nia li­te­ra­tu­ry ame­ry­kańskiej czy ro­syj­skiej, a wcześniej pol­skie baśnie, a nie Mi­dra­sze” – mówi Towa Ber­lin­ski w roz­mo­wie z An­drze­jem Ni­ziołkiem, której frag­men­ty dzięki jego uprzej­mości dane mi było po­znać, i do­da­je: „Pol­sz­czy­zna to była oj­czy­zna tych dziew­czyn. Dla­te­go że wokół mówiło się po pol­sku; dla­te­go że mówiąc po pol­sku, przy­na­leżało się do świa­ta, z którym się iden­ty­fi­ko­wa­no; dla­te­go że dzięki pol­sz­czyźnie można było uniknąć iden­ty­fi­ka­cji żydow­skiej, a więc także pe­ry­pe­tii an­ty­se­mic­kich (choć w Ga­li­cji było wyjątko­wo łagod­nie i an­ty­se­mi­ty­zmu nie cier­pie­liśmy). Poza tym – to był ten pej­zaż – język pol­ski jak uro­da kra­jo­bra­zu: Soła, wi­do­ki wzgórz i wi­docz­ne z dala pa­smo Ba­biej Góry. A mówiący po żydow­sku lub nie­miec­ku ro­dzi­ce chcie­li, aby ich dzie­ci bez przeszkód funk­cjo­no­wały w społeczeństwie”.

Czy tak było w przy­pad­ku Eli-Beli? Trud­no po­wie­dzieć. Trze­ba pamiętać, że Towa była od Cio­ci Oli młod­sza o całe dzie­więć lat, a świat wte­dy bar­dzo przy­spie­szył, a po­nad­to żyła już w in­nym oto­cze­niu jako córka zamożnych ro­dziców o li­be­ral­niej­szych poglądach (była na­wet uczo­na gry na pia­ni­nie). Wresz­cie, gdy jed­ne żydow­skie dziew­czyn­ki sto­so­wały za­sa­dy mi­mi­kry, aby się upodob­nić do oto­cze­nia, inne do­ra­stały do bun­tu.

„Ostat­nie po­ko­le­nie”

Jest taki bez­cen­ny dla mnie do­ku­ment – re­la­cje rówieśników Cio­ci Oli spi­sy­wa­ne przez nich na kon­kurs w la­tach trzy­dzie­stych, a zgro­ma­dzo­ne dziś w pu­bli­ka­cji: Ostat­nie po­ko­le­nie. Au­to­bio­gra­fie pol­skiej młodzieży żydow­skiej okre­su między­wo­jen­ne­go. Wszy­scy au­to­rzy tych re­la­cji szu­ka­li dla sie­bie atrak­cyj­ne­go pro­jek­tu na życie, które się właśnie za­czy­nało (i dla większości miało trwać nie dłużej niż lat kil­ka). Może pod niektórymi z tych opo­wieści pod­pi­sałaby się młod­ziut­ka Bela Frisz?

„Dla­cze­go mam tkwić w cia­sno­cie ogra­ni­czeń – na­pi­sała na przykład „Es­ter” z Grójca – kie­dy wszyst­ko we mnie wy­ry­wa się ku szer­szym ho­ry­zon­tom? Dla­cze­go muszę po­prze­stać na małym, kie­dy czuję, że mogłabym do­ko­nać cze­goś większe­go, gdy­by mi to umożli­wio­no?”.

A wokół wrzało. Skończyła się pierw­sza woj­na świa­to­wa, zniknęły za­bo­ry, Pol­ska od­zy­skała nie­pod­ległość, a świat, na­wet ten małomia­stecz­ko­wy, od­mie­nił się i za­roiło się od po­mysłów. Świa­to­poglądowe menu dla młodych lu­dzi po­cho­dze­nia żydow­skie­go było ob­fi­te. Do woli można było prze­bie­rać w po­li­tycz­nych ofer­tach: zo­stać żydow­skim so­cja­listą (Bund), sy­jo­nistą marzącym o własnym państwie dla Żydów (tu jesz­cze można było wy­bie­rać między so­cja­listyczną a kon­ser­wa­tywną wizją owe­go państwa – „i do zo­ba­cze­nia w przyszłym roku w Pa­le­sty­nie”), można było się opo­wia­dać za au­to­no­mią w obrębie sta­rej oj­czy­zny. Theo Rich­mond, re­kon­stru­ując żydow­skie życie w mieście po­dob­nej jak Oświęcim wiel­kości (Upo­rczy­we echo. Sztetl Ko­nin), pi­sze, jak to w so­bot­nie popołudnia mały ry­nek „sta­wał się fo­rum dla to­czo­nych de­bat: bun­dow­cy spie­ra­li się z le­wi­co­wy­mi sy­jo­ni­sta­mi, którzy spie­ra­li się z ko­mu­ni­sta­mi, którzy spie­ra­li się z pra­wi­co­wy­mi re­wi­zjo­ni­sta­mi, którzy spie­ra­li się z sy­jo­ni­sta­mi re­li­gij­ny­mi. Jeśli spo­tka­li się zwo­len­ni­cy tej sa­mej ide­olo­gii, spie­ra­li się między sobą”.

Początek końca świa­ta żydow­skiej dia­spo­ry prze­pełnio­ny był po­mysłami na przyszłość!

Więc i małe „żydow­skie na­rze­czo­ne” szu­kały po­mysłów dla sie­bie. W przy­pad­ku Sary Ko­py­to z Ostat­nie­go po­ko­le­nia było tak: „Pew­ne­go dnia przyszła do mnie koleżanka z pewną pro­po­zycją: Wiesz, Salu, może za­pi­sze­my się do ja­kiejś or­ga­ni­za­cji – i zaczęłyśmy się za­sta­na­wiać, jaka będzie od­po­wied­nia dla nas; i na ten te­mat roz­pra­wiałyśmy cały wieczór. Koleżanka żaliła się, że nie ma gdzie wie­czo­ra­mi spędzać cza­su. Kręcić się sta­le na mieście już jej się znu­dziło. I chce spróbować w większym gro­nie koleżanek i ko­legów. Ja też chętnie bym chciała pra­co­wać dla ja­kiejś idei i być w większym to­wa­rzy­stwie”.

Nie trze­ba było na­wet spe­cjal­nie się na­tru­dzić – or­ga­ni­za­cje społecz­ne i po­li­tycz­ne kusiły ofer­ta­mi, or­ga­ni­zując spo­tka­nia i zbiórki. „Radość, wesołość, wspólne ko­lo­nie, wy­ciecz­ki, spa­ce­ry, plaża, gry spor­to­we – wspo­mi­na ktoś z Ostat­nie­go po­ko­le­nia – a wszyst­ko było objęte or­ga­ni­za­cyj­nym śmie­chem i ko­lek­ty­wem”. To po­zwa­lało choć na chwilę zna­leźć się poza co­dzien­nością. Zwłasz­cza wspólne wy­jaz­dy mu­siały być nie lada gratką. To dzięki nim – pi­sze dziew­czy­na ukry­ta pod pseu­do­ni­mem „Bron­ka” – „pojęłam, że da­lej już tak jak dotąd być nie może… dusić się w ścia­nach po­kojów, wiecz­nie zależną być od kogoś, wie­dzieć już z góry, jak spędzę następny mie­siąc, sta­le czuć się jak w klat­ce […]. Wol­ność! Wol­ność! Oto było nowe, wład­cze słowo, którego na­uczył mię rytm po­to­ku, wschód słońca nad Babią Górą, za­rys da­le­ki Tatr”.

„Człowiek przy­wykły do ciem­ności dopóty nie wie, w ja­kim mro­ku się znaj­du­je, dopóki nie wróci do tego mro­ku z ja­sności – pi­sze roz­po­ety­zo­wa­ny jej rówieśnik. – Dopóty nie wie­działem, w jaki la­bi­rynt wąskich ulic wpa­so­wa­na jest moja młodość, dopóki nie wróciłem z roz­ległych, nie­ogra­ni­czo­nych ob­szarów. […] Spo­strzegłem to, co miesz­kając, nig­dy nie za­uważyłem: brud, za­duch, ciem­notę, obe­rwa­ne ścia­ny – do­pie­ro uj­rzałem wielką moją biedę”.

Żydow­ska tożsamość

Zna­lazły się świa­dec­twa do­wodzące, że Ela-Bela z tego menu po­li­tycz­ne­go, które ofia­ro­wał jej tam­ten czas, naj­pierw wy­brała har­cer­stwo or­ga­ni­zo­wa­ne przez le­wi­cujących sy­jo­nistów. Pamięta o tym Towa Ber­lin­ski, na­zy­wając tę in­sty­tucję „żydowską or­ga­ni­zacją so­cja­li­styczną”. I po­twier­dza się to w in­nym źródle – w tej części żydow­skiej Księgi Yiz­kor, którą piszą byli miesz­kańcy mia­sta Oświęcim. Yisra­el Fer­tig wspo­mi­na tam działaczy or­ga­ni­zacji sy­jo­nistycznej Ha­sho­mer Hat­za’ir, aby w pew­nym mo­men­cie na­pi­sać tekst dla mnie bez­cen­ny: „Ucze­nie się he­braj­skie­go było jed­nym z naj­ważniej­szych zadań, do których nawoływał swo­ich członków Ruch Ha­sho­mer Hat­za’ir. Przed­sięwzięciem tym zajęła się dziew­czy­na, która jako pierw­sza z wszyst­kich ko­biet w tym mieście znała he­braj­ski zna­ko­mi­cie – Bel­la Frisch. Dziew­czy­na o żela­znej woli i nie­spo­koj­nej du­szy. Wy­cho­wa­na w kon­ser­wa­tyw­nej pobożnej ro­dzi­nie, a jed­nak wstąpiła do Ha­sho­mer Hat­za’ir i z poświęce­niem wypełniała wszyst­kie po­wie­rzo­ne jej za­da­nia” (Żydow­skie or­ga­ni­za­cje młodzieżowe 1923–1930).

To zna­czy, że Cio­cia Ola w pierw­szej fa­zie swych ide­owych po­szu­ki­wań (za­nim zo­stała „in­ter­na­cjo­nalną” ko­mu­nistką) iden­ty­fi­ko­wała się ze swym żydow­skim po­cho­dze­niem (i to jesz­cze jak, sko­ro uczyła się he­braj­skie­go!). Re­la­cja Yisra­ela Fer­ti­ga jest też po­twier­dze­niem opi­nii Towy Ber­lin­ski, że Bela (Bel­la, Bej­la, Bila, Bih­la – różnie się ją pisało) po­cho­dziła z pobożnej ro­dzi­ny. Co zna­czy, że od­da­lała się od tej pobożności eta­pa­mi.

Śmierć żydow­skie­go Boga

Ale w końcu i do niej, po­dob­nie jak do wie­lu in­nych „żydow­skich na­rze­czo­nych”, dojść mu­siały pogłoski o tym, że „Bóg umarł”. Jego śmierć ogłosił wpraw­dzie Nie­tz­sche już daw­no, bo w 1882 roku, ale trochę cza­su przeszło, za­nim wieść ta do­tarła do Oświęci­mia, aby na­ro­bić wie­le bałaga­nu w głowach dzie­ci z pobożnych małomia­stecz­ko­wych ro­dzin, w każdy piątek gro­madzących się przy sza­ba­so­wym sto­le.

Pisał o tym w swych wspo­mnie­niach „Zyg.Hor” z Ostat­nie­go po­ko­le­nia: „I w owe «górne i chmur­ne» dnie stałem się ate­istą. Miałem 16 lat i zwątpie­nia za całe wie­ki. Kie­dy na zim­no roztrząsałem sam z sobą lub w naj­bliższym oto­cze­niu za­gad­nie­nia Boga i ry­tuałów re­li­gij­nych, wte­dy za­wsze do­cho­dziłem do prze­cze­nia, do ne­ga­cji ist­nie­nia ja­ko­wejś siły, która przed­sta­wia­na mi była od najmłod­szych, dzie­cięcych lat”.

Ja­kie to mu­siało być wewnętrzne spu­sto­sze­nie! Gro­ziła epi­de­mia ni­hi­li­zmu.

„Ktoś wy­je­chał ze swo­je­go domu i młodzi chu­li­ga­ni zajęli ten dom – tłuma­czył ten stan du­cha Alek­san­der Wat, cy­tując w Moim wie­ku Gra­ha­ma Gre­ene’a. – I wyjęli cały śro­dek, ro­ze­bra­li scho­dy wewnątrz, wszyst­ko wy­nieśli, zo­stały tyl­ko ścia­ny. Kie­dy ten ktoś wrócił po­tem, zo­ba­czył z da­le­ka swój dom zupełnie w porządku, taki jaki był. I zna­lazł wy­je­dzoną wewnątrz pustą prze­strzeń”.

Osie­ro­co­ne dzie­ci Boże ner­wo­wo zaczęły po­szu­ki­wać ja­kichś in­struk­cji, jak żyć.

„Przyj­dzie inny człowiek, szczęśliwy i dum­ny – in­ter­pre­to­wał ten stan rze­czy Kiryłłow w Bie­sach Do­sto­jew­skie­go. – Będzie mu wszyst­ko jed­no: żyć czy umie­rać – ten będzie no­wym człowie­kiem, kto zwy­cięży ból i strach, sam sta­nie się bo­giem. A tam­te­go Boga już nie będzie. […] A wte­dy nowe życie, nowy człowiek, wszyst­ko nowe…”.

A z od­da­li do niektórych do­cho­dziły już pierw­sze dźwięki Między­na­rodówki:

Nie nam wyglądać zmiłowa­niaZ wy­roków bożych, z pańskich spraw.Z własne­go pra­wa bierz nada­niaI z własnej woli sam się zbaw!

Ra­do­sny ni­hi­lizm

Wspo­mi­nając w Moim wie­ku kli­mat tam­tych czasów, Wat uważa, że pa­no­wało prze­ko­na­nie o końcu sta­re­go świa­ta, za­mie­niającego się w ru­iny, ale że to był „przed­miot we­se­la du­cho­we­go, bo tu można właśnie coś no­we­go zbu­do­wać, to jest wiel­ka nie­wia­do­ma, podróż w nie­wia­do­me, wiel­kie na­dzie­je, że z tego, z tych ruin właśnie… […] To była radość właśnie z tego, że coś się grun­tow­nie łamie, że właści­wie jest miej­sce na wszyst­ko, że wszyst­ko wol­no”.

A po ka­ta­kli­zmie pierw­szej woj­ny świa­to­wej w ru­inie było wszyst­ko, poza tym, co zy­ski­wać właśnie zaczęło jakiś jesz­cze nie­od­gad­nio­ny, całkiem nowy kształt: re­wo­lu­cja bol­sze­wic­ka w Ro­sji… „Czym będzie ko­mu­nizm, jesz­cze nie było wia­do­mo! Na ra­zie przed­sta­wiał nam się jako wiel­ki ni­hi­lizm” – pi­sze Wat.

A w in­nym miej­scu do­da­je: „Ro­sja – ol­brzy­mi kraj, który jest dzi­ki, są w nim za­nie­dba­nia se­tek lat, w którym ma się bu­do­wać nowe życie ludz­kości i or­ga­ni­za­cja ludz­kości na ide­al­nych pod­sta­wach. Sto kil­ka­dzie­siąt mi­lionów lu­dzi, w grun­cie rze­czy upośle­dzo­nych, nieszczęśli­wych, ale półdzi­kich […] I jest garst­ka lu­dzi, którzy tę wielką masę zor­ga­ni­zują, ożywią i z nich uczy­nią drożdże dla przyszłości, dla ludz­kości”.

Fa­scy­na­cja czymś ab­so­lut­nie no­wym i ol­brzy­mim!

W Oświęci­miu o re­wo­lu­cji bol­sze­wic­kiej dys­ku­tu­je się za­pew­ne w tym cza­sie pra­wie w każdym domu. I w każdym wie­ku. Wśród „żydow­skich na­rze­czo­nych” też. Jest w Ostat­nim po­ko­le­niu opo­wieść „Bron­ki”, która wspo­mi­nając swe koleżanki szkol­ne stwier­dziła, że te trzy­na­sto­let­nie rap­tem dziewczęta dzie­liły się na sy­jo­nist­ki, ko­mu­nist­ki i cielęta, a „ate­izm pa­no­wał wszechwład­nie”.

To na ra­zie jest trochę tak, jak w Moim dzion­ku Tu­wi­ma:

Ko­mu­ni­zuję go­dzinkę,Za­tru­wam du­cha, a późniejAlbo szka­luję tro­szeczkę,Albo, gdy święto jest, bluźnię.

O so­bie trzy­na­sto­let­niej „Bron­ka” pi­sze w ten sposób: „Kie­dy doszłam do wnio­sku o uto­pij­ności sy­jo­ni­zmu, poczęłam żywo za­sta­na­wiać się nad ko­mu­ni­zmem, tym bar­dziej że zda­wało mi się, iż tu właśnie znajdę od­po­wiedź na kwe­stię żydowską. Na ogół biorąc, wszyst­ko to, cze­go się do­wie­działam o mark­si­zmie, bar­dzo mi od­po­wia­dało, je­dy­nie kwe­stia ścisłej zależności jed­nost­ki od ogółu nie mogła mi jakoś tra­fić do prze­ko­na­nia […]. W po­szczególnych za­gad­nie­niach so­cja­li­zmu często do­strze­gałam luki, ale same kon­tu­ry od­po­wia­dały mi, a zwłasz­cza to, że nie będzie an­ty­se­mi­ty­zmu. Na kółku sa­mo­kształce­nio­wym po­wstałym w na­szej kla­sie za­po­znałam się z ma­te­ria­li­zmem dzie­jo­wym, eko­no­mią po­li­tyczną, roz­ma­ity­mi ma­ni­fe­sta­cja­mi i hi­sto­ria­mi re­wo­lu­cji”.

Inna pan­na z Ostat­nie­go po­ko­le­nia, „Cha­na”, swo­je pierw­sze ze­tknięcie z ko­mu­ni­zmem tak wspo­mi­nała: „Po pierw­szej wysłucha­nej lek­cji po­czułam, że otwie­ra się przede mną nowy świat… Do­wie­działam się, że ludz­kość po­dzie­lo­na jest na dwie kla­sy. Na głodującą i sytą. Na tych, co ha­rują, i na tych, co nie pra­cują. Z początku z tru­dem ogar­niałam to wszyst­ko. Niełatwo mi to było zro­zu­mieć, ale doświad­czo­na własnym lo­sem, wy­czu­wałam ser­cem istotę i treść lek­cji”.

Czy Cio­cia Ola, zna­czy Bela, zaczęła ko­mu­ni­zo­wać też tak wcześnie? Czy już wówczas mogłaby po­wie­dzieć po­dob­nie, jak ktoś jej rówieśny z Ostat­nie­go po­ko­le­nia: „Prze­stałem być le­wi­cującym sy­jo­nistą. Uznałem, że je­stem w błędzie i że nie można stwo­rzyć so­cja­li­stycz­ne­go państwa na spółkę z burżuazją, bo burżuazja chce mnie wy­zy­ski­wać”. Dość że zre­zy­gno­wała z działalności w sy­jo­nistycznym har­cer­stwie, o czym zaświad­cza tekst cy­to­wa­ne­go tu już świad­ka, Yisra­ela Fer­ti­ga, z oświęcim­skiej Księgi Yiz­kor: „Wal­ka Ha­sho­mer Hat­za’ir o uczci­wość i spra­wie­dli­wość społeczną dla między­na­ro­do­we­go pro­le­ta­ria­tu z jej punk­tu wi­dze­nia była zbyt słaba. Bel­la Frisch, ze swym du­chem wal­ki, była go­to­wa na znacz­nie więcej. Dla­te­go też to był do­pie­ro początek jej długiej dro­gi po­szu­ki­wań”.

Żydow­ski styg­mat

Towa Ber­lin­ski, która też zaświad­cza o nie­zwykłej w tym cza­sie ak­tyw­ności ide­owej małomia­stecz­ko­wych, oświęcim­skich dziewcząt, pod­kreśla, że nie­za­leżnie od tego, czy cho­dziło o ru­chy sy­jo­ni­stycz­ne, czy o ko­mu­nizm – było to szu­ka­nie „roz­wiąza­nia kwe­stii żydow­skiej” (to jej określe­nie!). „Żydo­stwo” w tym no­wym po­wo­jen­nym kra­jo­bra­zie społecz­nym dla młodych dziew­czyn było wiel­kim wy­zwa­niem. Po­chodzące najczęściej z tra­dy­cyj­nych ro­dzin, a już na pew­no z tra­dy­cyj­nej społecz­ności, ska­zującej je, jak się rzekło, na los „żydow­skich na­rze­czo­nych”, ucie­kały i od swo­je­go losu, i od an­ty­se­mi­ty­zmu.

„Dla­cze­go właści­wie obrażam się, kie­dy mówią mi: «Żydówka»? – pyta ko­mu­ni­zująca trzy­na­sto­lat­ka, «Bron­ka». – Gdy­by ktoś zawołał na mnie «ko­cha­nie», nie ob­ra­ziłabym się. Na­to­miast na­zwa­nie dia­blicą do­tknęłoby mnie. Zna­czy to, że moje po­cho­dze­nie uważam za obelżywe”.

Ale spośród wszyst­kich ofert świa­to­poglądo­wych w śro­do­wi­sku żydow­skim tyl­ko „in­ter­na­cjo­nal­ny” ko­mu­nizm pro­po­no­wał ucieczkę od ra­so­we­go styg­ma­tu (inne orien­ta­cje po­li­tycz­ne za­cho­wy­wały swe żydow­skie ob­li­cze), co czy­niło go atrak­cyj­nym.

Za­in­te­re­so­wa­nie nim mogło wy­ni­kać z chęci uciecz­ki, ale też i z bun­tu. Ro­man We­rfel, później­szy to­wa­rzysz par­tyj­ny Cio­ci Oli, opo­wia­da w Onych Te­re­sy Torańskiej o pro­wo­ka­cji, ja­kiej do­ko­nał: „Pod­czas święta żydow­skie­go do szkoły za­miast sa­mej macy przy­niosłem ka­napkę: dwie mace, a w środ­ku szyn­ka”. A szyn­ka jest „tref­na”. Stra­cił wte­dy w bójce je­den ząb.

To był jesz­cze je­den możliwy wówczas gest wol­ności. Ale to wol­ność nie tyl­ko od żydow­skie­go losu i żydow­skie­go Boga. To wol­ność równo­cześnie od więzi z pobożną żydowską ro­dziną. Bo co robić w piątko­wy wieczór, gdy przystępowało się wraz z in­ny­mi do sza­ba­so­we­go stołu, oświe­tlo­ne­go sza­ba­so­wy­mi świe­ca­mi, i słuchało się wyjątku z Księgi Ro­dza­ju: „I stał się wieczór i stał się po­ra­nek szóste­go dnia. I zakończo­ne zo­stało nie­bo i zie­mia i cały ich zastęp”?

„Być ko­mu­nistką to mu­ro­wa­ny kon­flikt w tra­dy­cyj­nej ro­dzi­nie, gdzie ko­bie­ta nie tyl­ko nie mogła się bun­to­wać prze­ciw­ko swe­mu żydow­skie­mu po­cho­dze­niu, ale i roli społecz­nej, czy­niącej z niej od­daną mężczyźnie, bierną wo­bec własne­go losu, ma­rio­netkę – po­wie­działa Towa Ber­lin­ski An­drze­jo­wi Ni­ziołkowi. – Ko­mu­ni­zujące dziew­czy­ny były po­zba­wia­ne po­mo­cy ze stro­ny ro­dzi­ny (brak pie­niędzy na życie, na edu­kację), a także wy­klu­cza­ne z życia ro­dzin­ne­go i ry­tuałów. Na­wet jeśli nie był to wy­rok ro­dzin­nej «ba­ni­cji», to był to brak po­mo­cy fi­nan­so­wej i za­kaz uczest­nic­twa w ce­re­mo­niałach ro­dzin­nych – także we wspólnych posiłkach”. Za­tem ten ko­mu­nizm trzy­na­sto­la­tek, który z początku mógł być tyl­ko „hecą” („kółko to było nie­le­gal­ne, co powiększało jesz­cze naszą ku nie­mu ochotę”) i po­le­gać na tym, że po lek­cjach ma­te­ma­ty­ki albo bo­ta­ni­ki „ko­mu­ni­zo­wały go­dzinkę”, kon­se­kwen­cje mógł mieć jed­nak poważne.

I to było pierw­sze wy­klu­cze­nie.

„Na pro­bo­stwie w Wy­szko­wie”

War­to też przy­po­mnieć, że re­wo­lu­cja bol­sze­wic­ka wy­bu­cha, gdy Bela Frisz ma je­de­naście lat, a dwa­naście gdy – 5 września 1918 roku – Rada Ko­mi­sa­rzy Lu­do­wych ogłasza w Mo­skwie de­kret o „czer­wo­nym ter­ro­rze” (m.in: „w obec­nej sy­tu­acji za­bez­pie­cze­nie tyłów za po­mocą ter­ro­ru jest ko­niecz­ne”). Gdy zaś kończy szkołę po­wszechną i czy­ni pierw­sze nieśmiałe kro­ki w do­rosłość, ko­mu­ni­zując już być może „z go­dzinkę”, jest rok 1920, a na pro­bo­stwie w Wy­szko­wie – jak to opi­su­je Ste­fan Żerom­ski – zja­wiają się trzej pa­no­wie sa­mo­zwańczo po­dający się za nowy rząd pol­ski: Ju­lian Mar­chlew­ski, Fe­liks Dzierżyński i Fe­liks Kohn. Za nimi zaś podążają bol­sze­wic­kie hor­dy ze wscho­du, zmu­szając młod­ziutką, dwu­let­nią rap­tem Naj­jaśniejszą Rzecz­po­spo­litą do ko­lej­nej po­tycz­ki o wol­ność. Żerom­ski, ko­men­tując te wy­pad­ki, panów owych przyrównał do car­skich za­bor­czych ko­mi­sa­rzy. „Jed­na tyl­ko różnica – na­pi­sał w swym nie­cen­zu­ral­nym przez lata opo­wia­da­niu – tam­ci ko­mi­sa­rze nie byli na­sze­go rodu. Krew pol­ska nie płynęła w ich żyłach. Ci ro­da­cy dla po­par­cia swej władzy przy­pro­wa­dzi­li na na­sze pola, na nędzne mia­stecz­ka, na dwo­ry i chałupy po­sie­dzi­cie­li, na mia­sta przy­wa­lo­ne bru­dem i zdru­zgo­ta­ne ty­lo­let­nią wojną – obcą armię, masę złożoną z lu­dzi ciem­nych, zgłod­niałych, żądnych obłowie­nia się i sołdac­kiej roz­pu­sty. W pierw­szym dniu wol­ności, kie­dyśmy po tak strasz­nie długiej nie­wo­li le­d­wie głowę pod­nieśli, całą Mo­skwę na nas zwa­li­li”. I da­lej „Kto na zie­mię oj­czystą, cho­ciażby grzeszną i złą, wro­ga od­wiecz­ne­go na­pro­wa­dził, zdep­tał ją, stra­to­wał, splądro­wał, spa­lił, złupił rękoma cu­dzo­ziem­skie­go żołdac­twa, ten się wyzuł z oj­czy­zny. Nie może ona być dla nie­go do­mem ani miej­scem spo­czyn­ku”.

Odtąd już w wie­lu pol­skich głowach raz na za­wsze ze słowem „ko­mu­ni­sta” zrosło się słowo: „zdraj­ca”.

To ko­lej­ny styg­mat. I dru­gie wy­klu­cze­nie.

Nie­le­gal­ni

I jak­by tych dwóch styg­matów było mało, rychło dojść będzie mu­siał jesz­cze trze­ci – przestępczy. Ko­mu­ni­stycz­na Par­tia Pol­ski, do której aspi­ro­wa­li ci, którzy „ko­mu­ni­zo­wa­li”, choćby i go­dzinkę, po­wstała w 1918 roku, a już w następnym zo­stała zde­le­ga­li­zo­wa­na. Trud­no się dzi­wić, jeśli zważyć, że od początku lek­ce­ważyła ona sprawę nie­pod­ległości państwa pol­skie­go, nawoływała do boj­ko­tu wy­borów i or­ga­ni­zo­wała polską czer­woną armię. Wystąpie­nia jej członków były z reguły an­ty­państwo­we, kończyły się za­tem w więzie­niu. Dla przykładu – już w owym pamiętnym 1920 roku w kra­kow­skim więzie­niu sie­dział za ko­mu­nizm (być może pre­wen­cyj­nie, by nie brał udziału w woj­nie po stro­nie bol­sze­wic­kiej) Olek Glücksman vel Schönherz – mój później­szy dzia­dek. Ela-Bela jest na to w tym cza­sie za młoda, ale właśnie wstępuje na drogę, która ją tam też za­pro­wa­dzi.

Potrójne piętno! Po co jej to? Żeby zo­stać „nie­le­gal­nym”, ob­ra­zo­bur­czym, po wie­lo­kroć „ob­cym”, skon­flik­to­wa­nym ze świa­tem, z naj­bliższy­mi? Non­kon­for­mistą, co – jak sama na­zwa wska­zu­je – ska­zu­je na brak ak­cep­ta­cji społecz­nej? Po co?

W tym sym­bo­licz­nym 1920 roku, za­le­d­wie czter­na­sto­let­nia, miała jesz­cze możność, aby na tę drogę nie wkra­czać. Co ją do tego skłaniało?

„Ro­do­wo­dy nie­po­kor­nych”

Naj­pierw mu­siał to być od­ruch mo­ral­ny (bo prze­cież na tym eta­pie nie kal­ku­la­cje po­li­tycz­ne) – pro­test prze­ciw­ko krzyw­dzie i nie­spra­wie­dli­wościom społecz­nym. Ale to mało, żeby zdo­być się na non­kon­for­mizm, to może wywołać je­dy­nie współczu­cie. Ta­kie współczu­cie wy­ka­zy­wały różne pan­ny z naj­lep­szych na­wet domów, „ko­mu­ni­zując go­dzinkę” między obia­dem a pod­wie­czor­kiem, ale Cio­cia Ola, wra­stając w ko­mu­nizm, szy­ko­wała się na drogę, na której po­wo­li uchy­lały się bra­my więzie­nia, w którym w su­mie prze­sie­dzi sie­dem lat. Ta­kiej ofiar­ności współczu­cie nie zro­dzi. Zro­dzić ją może tyl­ko bunt.

„To byli lu­dzie, którzy na bok odłożyli życie oso­bi­ste, od­da­li­li się od swych ro­dzin, od­rzu­ci­li ka­rierę za­wo­dową, wszyst­ko po to, by być go­to­wym służyć ludz­kości – pi­sze o Beli i jej po­dob­nych Yisra­el Fer­tig w oświęcim­skiej Księdze Yiz­kor. – Szcze­rze wie­rzy­li, że teo­rie Mark­sa i Le­ni­na staną się rze­czy­wi­stością (pobożne życze­nia lu­dzi przez ko­lej­ne sto lat). Długie lata w więzie­niach i utra­ta zdro­wia to cena, którą płaci­li za swe na­iw­ne prze­ko­na­nia. Bil­hah Frisch [to ona!], Hant­che Wul­kan, Doba i Gu­sta Gru­en­feld, Ser­na Fer­tig, Sala Eber­sohn, Ilek Bar­ber, trzej sy­no­wie Gim­pe­la Born­ste­ina, Ro­chel’ke i Bil­hah Sil­bi­ger, Ka­ro­la Je­rud, Rega Fer­tig i Roz­ka Pri­ver”…

Dru­gi świa­dek, Towa Ber­lin­ski, do­da­je, że po­sta­wa Beli to taka „ro­man­tycz­na wer­sja bytu” i że „trud­no o wy­ra­zist­szy wówczas ide­alizm”.

„De­cy­zja bun­tu – pi­sze Boh­dan Cywiński w Ro­do­wo­dach nie­po­kor­nych – wy­my­ka się ja­kim­kol­wiek oce­nom w ka­te­go­riach zdro­we­go rozsądku po­li­tycz­ne­go. Może być je­dy­nie przed­mio­tem swo­istej me­dy­ta­cji nad bo­gac­twem etycz­nym człowie­ka, które po­tra­fi za­ma­ni­fe­sto­wać w ta­kich właśnie wy­bo­rach po­staw ide­owych. Oku­py­wa­na naj­ważniej­szy­mi ludz­ki­mi oce­na­mi po­stawa bun­tu po­zwa­la jed­nakże tym, którzy się na nią po­tra­fili zdo­być, od­na­leźć naj­bar­dziej upra­gnio­ne war­tości etycz­ne, za­gu­bio­ne przez otępiałe społeczeństwo…”.

A bun­to­wać było się prze­ciw cze­mu. Cza­sy były nie­spo­koj­ne, nierówności społecz­ne skraj­ne, jak zwy­kle pod­czas wiel­kich trans­for­ma­cji, i wiel­ka też była mi­ze­ria młode­go państwa pol­skie­go. Tak ją cha­rak­te­ry­zo­wał (w cy­to­wa­nym już Na pro­bo­stwie w Wy­szko­wie) – Ste­fan Żerom­ski: „Pol­ska żyła w le­ni­stwie du­cha, oplątana przez wsze­la­kie gałgaństwo, pa­skar­stwo, łapow­nic­two, do­rob­kie­wi­czo­stwo kosz­tem ogółu, przez jałowy biu­ro­kra­tyzm, dążenie do ka­rie­ry i nie­od­po­wie­dzial­nej władzy. Wszyst­ka wzniosłość, poczęta w du­chu za dni nie­wo­li, za­marła w tym pierw­szym dniu wol­ności. Wal­ka o władzę, ist­niejąca niewątpli­wie wszędzie na świe­cie, jako wy­raz siły potęg społecz­nych, par­tii, obozów i stron­nictw, w Pol­sce przy­brała kształty mon­stru­al­ne. Nie lu­dzie zdol­ni, zasłużeni, wy­kształceni, mądrzy, których mamy dużo w kra­ju, do­cie­ra­li do ste­ru władzy, lecz mężowie par­tii i obozów, najzdol­niejsi czy naj­spryt­niej­si w par­tii lub obo­zie. Jak po spusz­cze­niu wód sta­wu, uj­rze­liśmy ob­mierzłe ro­jo­wi­sko gadów i płazów”.

Strasz­nie to czy­tać i dziś…

„Przy­rze­kliśmy so­bie, że nie sta­nie­my się ta­ki­mi bez­war­tościo­wy­mi pasożyta­mi, jak ota­czający nas «ba­wi­dam­ko­wie» i «la­lu­sie dan­cin­go­wi» – zwie­rzał się w au­to­bio­gra­fii „Zyg.Hor.” z Ostat­nie­go po­ko­le­nia. – W owe dni gar­dzi­liśmy tymi ludźmi, od­ma­wia­liśmy im wprost daru ko­rzy­sta­nia z życia, wy­kpi­wa­liśmy te pa­nien­ki, których ideałem było zamążpójście, lu­dzi, którzy umie­li tyl­ko używać życia z jego naj­przy­jem­niej­szych stron, bez uwa­gi na dzieła, które się tworzą, na idee, które ludz­kość nur­tują […]. Śniły nam się wy­czy­ny «Na­rod­nej Woli», wi­dzie­liśmy te wiel­kie poświęce­nia, które w każdym na­ro­dzie po­no­siła lep­sza część na­ro­du dla od­zy­ska­nia własnej sa­mo­dziel­ności”.

Alek­san­dra Domańska

Uli­ca Cio­ci Oli. Z dziejów jed­nej re­wo­lu­cjo­nist­ki

War­sza­wa 2013

Co­py­ri­ght © by Alek­san­dra Domańska, 2013

Co­py­ri­ght © for this edi­tion by Wy­daw­nic­two Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej, 2013

Wy­da­nie I

ISBN 978-83-63855-41-3

Re­dak­cja: Kry­sty­na Kur­man

In­deks: Alek­san­dra To­eplitz

Ko­rek­ta: Ur­szu­la Ro­man

Pro­jekt gra­ficz­ny i typogra­ficz­ny, skład i łama­nie: Ka­ta­rzy­na Błahu­ta

Opra­co­wa­nie zdjęcia na okładce: M.B.

Zdjęcia w książce i na okładce: ar­chi­wum Alek­san­dry Domańskiej

Sup­por­ted by a grant from the Open So­cie­ty Fo­un­da­tions

Książka uka­zuję się przy wspar­ciu Open So­cie­ty Fo­un­da­tions

Wy­daw­nic­two Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej

ul. Fok­sal 16, II p.

00-372 War­sza­wa

re­dak­cja@kry­ty­ka­po­li­tycz­na.pl

www.kry­ty­ka­po­li­tycz­na.pl

Książki Wy­daw­nic­twa Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej są dostępne w pro­mo­cyj­nej ce­nie w re­dak­cji Kry­ty­ki Po­li­tycz­nej (ul. Fok­sal 16, II p., War­sza­wa), Świe­tli­cy KP w Łodzi (ul. Piotr­kow­ska 101), Świe­tli­cy KP w Trójmieście (ul. Nowe Ogro­dy 35, Gdańsk), Świe­tli­cy KP w Cie­szy­nie (ul. Zan­ko­wa 1, Cie­szyn) oraz księgar­ni in­ter­ne­to­wej KP (www.sklep.kry­ty­ka­po­li­tycz­na.pl), a także w sie­ci Em­pik i do­brych księgar­niach na te­re­nie całej Pol­ski.

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.