Wielkie i te nieco mniejsze pytania psychologii ebook

zdolność do wytwarzania różnorodnych i wysoce wyspecjalizowanych narzędzi;

zdolność do komunikacji symbolicznej, ale i do operowania symbolami natury artystycznej, na przykład wytwarzania obiektów artystycznych;

zdolność do organizowania rozmaitych praktyk społecznych – od ceremonii pogrzebowych do systematycznej zbiorowej uprawy roślin.

Prawie dwa i pół tysiąca lat temu Arystoteles napisał, że człowiek jest zwierzęciem politycznym, co oznaczało przede wszystkim to, że jest zwierzęciem społecznym. Sformułowanie to nikogo wtedy nie dziwiło i nie oburzało. Wprawdzie Arystoteles pojęcie to rezerwował wyłącznie dla mężczyzn, a kobietom wprost odmawiał człowieczeństwa, ale dziś bez żadnych wahań powiemy, że dotyczy to wszystkich ludzi. Co jednak oznacza takie sformułowanie? Oznacza, że człowiek, tak jak inne zwierzęta, podlega prawom natury oraz że jest zwierzęciem szczególnym, bo podlega też prawom kultury. Po pierwsze, znaczy to, że człowiek jest bytem materialnym, biologicznym, który dla zapewnienia sobie szans przeżycia i zachowania gatunku musi respektować ukształtowane w toku ewolucji ograniczenia. Po drugie zaś, oznacza to, że istota człowieczeństwa zawiera się w zdolności do współdziałania z innymi ludźmi i – jak podkreślał Tomasello – kumulowania doświadczenia i zdolności do dzielenia się nim z innymi.

Musimy jednak zwrócić uwagę na pewne interesujące w tym względzie zjawiska. Jedna z najczęściej wydawanych na świecie książek psychologicznych to The Social Animal, napisana przez Elliota Aronsona. Tytuł pracy w sposób oczywisty nawiązuje do Arystotelesa, lecz o ile w czasach Akademii Platońskiej i Arystotelesa sformułowanie to nie budziło zastrzeżeń, o tyle w czasach Aronsona już tak. Zauważmy na przykład, że w tytule polskiego przekładu zabrakło słowa „zwierzę”. W Polsce książka Aronsona ukazała się pod tytułem Człowiek – istota społeczna. Niby to samo, ale... Najwyraźniej mamy jakiś kłopot z zaakceptowaniem zwierzęcej strony swojej natury. Dystansowanie się od niej jest zjawiskiem dość powszechnym.

Po pierwsze, prawie wszystkie porównania ze zwierzętami spostrzegane są jako obraźliwe. Lista takich obraźliwych porównań jest długa: bydlak, małpa, świnia, krowa, żmija, szczur, osioł, jeleń, wąż, sęp, baran, papuga, glista, żaba, kwoka, wściekły pies, ścierwojad, hiena, gnida[1]. Są wprawdzie wersje pieszczotliwe, na przykład myszko, żabko, kotku, misiu, ale wyraźnie nawiązują one do syndromu dziecięcości, o którym będzie jeszcze mowa.

Po drugie, wiele badań wskazuje na zjawisko infrahumanizacji, czyli tendencję do odmawiania przedstawicielom grup obcych cech i emocji typowo ludzkich oraz tendencję do przypisywania im cech zwierzęcych.

Pod koniec lat osiemdziesiątych Daniel Bar-Tal na przykładzie długotrwałego konfliktu izraelsko-palestyńskiego pokazał mechanizm nazwany przezeń delegitymizacją. Zjawisko to polega na stosowaniu wobec przedstawicieli grup obcych skrajnie negatywnych ocen i charakterystyk, co stanowi formę symbolicznego wykluczenia ze społeczności. Ze zdaniem ludzi delegitymizowanych nie trzeba się liczyć, a interesy tych ludzi leżą poza kręgiem zainteresowań grupy własnej (Bar-Tal, 1989, 1990). W systemie znaczeń, jakimi operują członkowie grup własnych, znajdują się etykiety podkreślające powody nieakceptacji: barbarzyńca, moher, leming, pedał, komuch i wiele, wiele innych. Bar-Tal podkreśla, że tego rodzaju tendencje pojawiają się wraz ze wzrostem poczucia zagrożenia grupy własnej, a takim zagrożeniem często okazuje się sama obecność rywalizującej grupy politycznej, etnicznej czy innej. Tendencje do delegitymizacji nasilają się także w warunkach doświadczenia wyrazistości śmierci (Łukaszewski, 2010; Łukaszewski i Boguszewska, 2008).

Bar-Tal zauważył, że jednym ze sposobów delegitymizacji jest dehumanizacja, czyli odmawianie cech ludzkich przedstawicielom grup obcych. Na swój sposób przedstawił to także Jaques-Philippe Leyens, który twierdzi, że cechy typowo ludzkie jesteśmy skłonni przypisywać tylko przedstawicielom własnej grupy, a zarazem skłonni jesteśmy wykluczać te cechy u przedstawicieli grup obcych (Delgado Rodríguez, Rodríguez-Pérez, Vaes, Betancor Rodríguez i Leyens, 2012; Vaes, Leyens, Paladino i Miranda, 2012; Vaes, Paladino, Castelli, Leyens i Giovanazzi, 2003). Tak więc przedstawiciele grupy własnej przeżywają więcej emocji typowo ludzkich, a mniej typowo zwierzęcych, natomiast przedstawiciele grupy obcej – odwrotnie. Porównanie do zwierząt pod jakimkolwiek względem jest nie tylko deprecjonujące, ale jest wręcz sposobem zaprzeczenia człowieczeństwa.

RAMKA 1.1

Po trzecie, aktywizacja myśli o zwierzęcej stronie natury ludzkiej wzbudza niechęć i lęk. Wiele badań wskazuje na to, że skojarzenia ze zwierzęcością wzbudzają lęki egzystencjalne, a zaktywizowany lęk rodzi niechęć do czynności spostrzeganych jako zwierzęce. Jedną z takich czynności jest (co może skądinąd wywołać zdumienie) publiczne karmienie piersią. Cathy R. Cox, Jamie L. Goldenberg, Jamie Arndt i Tom Pyszczynski stwierdzili, że pojawienie się lęku przed śmiercią nasilało negatywne reakcje na publiczne karmienie piersią. Aktywizacja podobieństwa do zwierząt i zarazem aktywizacja myśli o śmierci powodowały wzrost dostępności myśli o śmierci (Cox, Goldenberg, Arndt i Pyszczynski, 2007). Podobnych danych jest wiele (zob. ramka 1.2).

RAMKA 1.2

RAMKA 1.3

Wygląda zatem na to, że ludzie dystansują się wobec zwierzęcej strony własnej natury, w pewnych warunkach przypisują cechy zwierzęce przedstawicielom grup obcych, a z drugiej strony (przynajmniej niektórzy) skłonni są antropomorfizować zwierzęta i przypisywać swoim pupilom cechy ludzkie.

Przez dotychczasowy wywód przewijało się przeciwstawienie ludzkiej i zwierzęcej strony człowieka. Czy zatem wystarczy myśleć o tym, że jest się człowiekiem, aby uniknąć skojarzeń ze zwierzęcą częścią swojej natury? W dawnym Związku Radzieckim można było zobaczyć plakat przedstawiający nadnaturalnej wielkości postać Włodzimierza Lenina i towarzyszący jej napis „samyj czełowieczeskij czełowiek” (najbardziej ludzki człowiek). Może więc, aby nie być zwierzęciem, wystarczy być „ludzkim człowiekiem”. Tak jednak nie jest, bo przeciwieństwem zwierzęcości nie jest człowieczeństwo jako takie, ale raczej atrybuty boskości. Legendarna aria Radamesa w operze Aida Giuseppe Verdiego zaczyna się od słów: „Boska Aido – niebios kochanko”. Lista boskich kobiet i równie boskich mężczyzn w literaturze, a szczególnie w show biznesie jest nadzwyczaj długa. Co więcej, atrybut boskości przypisuje się nie tylko osobom, lecz także poszczególnym częściom ciała. Była kiedyś „boska ręka Diego Maradony”, teraz zaś (jak głosił tytuł gazetowy) są „boskie nogi Cristiano Ronaldo”, czy też (inny tytuł gazetowy) „boskie piersi Joanny Krupy bez stanika”.

Istnieje wiele danych dotyczących niechęci wobec zwierzęcej strony własnego Ja oraz wiele danych pokazujących psychologiczne konsekwencje aktywizacji myśli o podobieństwie do zwierząt. Należałoby zatem oczekiwać, że podobne – choć przeciwstawne co do kierunku – efekty dotyczyć będą aktywizacji myśli o podobieństwie do takiego czy innego boga (boskiej strony własnego Ja). Niestety nie udało mi się znaleźć danych empirycznych, które dotyczyłyby tego zagadnienia. Pewnych poszlak dostarczają jednak przedstawione przez Jonathana Haidta dane na temat tak zwanej etyki boskości (czasem nazywanej też etyką świętości). Wedle tego przekonania „ludzie nie są jedynie zwierzętami wyposażonymi w świadomość – są dziećmi Boga i powinni postępować stosownie do tego faktu” – pisze Haidt (2014, s. 142–143). Przeciwieństwem boskości jest upodlenie, a więc zezwierzęcenie. Co interesujące, jak wynika z badań Haidta, etyka ta jest dość powszechna wśród wyznawców prawicowych, konserwatywnych idei politycznych. Zapewne nie jest zbiegiem okoliczności, że osoby o takich właśnie poglądach bardziej niż inne przeżywają silny niepokój na myśl o własnej śmiertelności, i nie jest przypadkiem, że lęk przed śmiercią wzmaga identyfikację z własnym światopoglądem szczególnie u osób konserwatywnych (zob. Łukaszewski, 2010). Być może podkreślanie podobieństwa do Boga jest u nich związane z obietnicą nieśmiertelności. Sądzę, że otwiera się tutaj interesujące pole do badań.

RODZIC I RÓWIEŚNIK

Nie zapomniałem tamtego dnia u schyłku lata, gdy po raz ostatni byłem z ojcem na plaży. Nie, nie zmarł ani nie rzucił nas dla młodej kobiety. Po prostu zawsze przychodzi taki dzień, kiedy idzie się z ojcem na plażę czy nad jezioro ostatni raz. Potem jeździ się w takie miejsca już tylko z kolegami, w klasowej paczce, szukając dziewczyn, taniego alkoholu i tego rodzaju wrażeń, które uchodzą za fundamentalnie przełomowe.

Mieliśmy swój własny rytuał tych późnopopołudniowych plażowań, które – w przeciwieństwie do rodzinnych wypraw tramwajem do Jelitkowa – odbywało się w dzień powszedni, gdy słońce nie grzało już tak mocno, a światło nad zatoką miało w sobie ów niezwykły, pociągający urok rozproszenia.

Paweł Huelle, Śpiewaj ogrody, Kraków 2014, Wydawnictwo Znak, s. 119

A więc Weiser umówił się z nami przed główną bramą oliwskiego zoo na następny dzień. Na ile było to zaplanowane, a na ile wynikało z sytuacji, kiedy zaczepiona Elka o mały włos nie przeorała twarzy Szymka pazurami? Nie mam tu żadnej pewności. A zresztą – co to za słowo „umówił”? On nam to spotkanie po prostu wyznaczył – jak suweren wasalom, ustami herolda. Wtedy, rzecz jasna, nie odczułem tego w ten sposób, ale już w sekretariacie, na składanym krześle, kiedy szumiała woda na kawę i tykał ścienny zegar, wtedy już miałem niejasne przeczucie, że Weiser był od tamtej chwili naszym suwerenem i nic tego zmienić nie mogło.

Teraz widzę, że pierwszy rozdział nienapisanej książki o nim powinien zaczynać się od słów: „Dobrze, powiedz im, żeby jutro przyszli do zoo o dziesiątej obok głównego wejścia”, które Weiser wypowiedział z okna na pierwszym piętrze, skąd dolatywał nas znajomy turkot maszyny do szycia.

Paweł Huelle, Weiser Dawidek, Londyn 1992, Puls, s. 41

Do Ralfa dotarł głos Prosiaczka:

– Dajcie mi coś powiedzieć!

Stał w pyle walki, kiedy szczep zorientował się w jego zamiarze, przenikliwe wrzaski zmieniły się w nieustający gwizd.

Prosiaczek uniósł konchę i gwizd nieco ustał, ale za chwilę zabrzmiał z jeszcze większą siłą.

– Trzymam konchę!

Zaczął krzyczeć:

– Mówię wam, że trzymam konchę!

Nieoczekiwanie zrobiła się cisza; szczep chciał się dowiedzieć, co zabawnego ma do powiedzenia Prosiaczek.

Cisza i milczenie; ale w tym milczeniu Ralf usłyszał dziwny dźwięk przy swojej głowie. Nastawił ucha i znów go usłyszał; słabiutki świst w powietrzu. Ktoś rzucał kamieniami. To Roger. Jedną ręką rzucał, a drugiej nie spuszczał z lewara. Pod nim, w dole, Ralf wyglądał jak zmierzwiona strzecha włosów, a Prosiaczek jak wór tłuszczu.

– Muszę wam to powiedzieć. Postępujecie jak dzieciaki.

Gwizd podniósł się na nowo i zaraz ucichł, gdy Prosiaczek uniósł białą, czarodziejską muszlę.

– Co lepsze, czy być bandą wymalowanych dzikusów, jak wy, czy rozsądnymi ludźmi, jak Ralf?

Dzicy podnieśli wrzask. Prosiaczek znów zaczął krzyczeć.

– Co lepsze, prawo i zgoda, czy polowanie i zabijanie?

Znowu wrzawa i znowu świst w powietrzu. Ralf przekrzyczał hałas:

– Co lepsze, prawo i ocenianie, czy polowanie i niszczenie?

Teraz i Jack wrzeszczał i Ralf już nie mógł ich przekrzyczeć. Jack wycofał się ku dzikim i tworzyli teraz zwarty mur jeżący się włóczniami. Zaczęli myśleć o ataku; gotowali się, by zmieść wroga z przejścia. Ralf stał zwrócony do nich trochę bokiem, z włócznią w pogotowiu. Przy nim Prosiaczek trzymał talizman, kruche, lśniące piękno, muszlę. Biła w nich burza wrzasków, śpiew nienawiści. Wysoko nad nimi Roger w delirycznym niepohamowaniu nacisnął całym ciężarem na lewar.

Ralf usłyszał spadającą skałę dużo wcześniej, niż ją spostrzegł. Poczuł pod stopami drgnienie i usłyszał gruchot kamieni na szczycie. Potem olbrzymi odłam grzmotnął w skalny pomost i Ralf rzucił się na płask na ziemię, a dzicy wrzasnęli.

Blok zawadził w locie Prosiaczka, ocierając się o jego bok – koncha rozprysła się na drobne kawałeczki i przestała istnieć. Prosiaczek, bez słowa, nie zdążywszy nawet jęknąć, poleciał łukiem, obracając się w powietrzu. Blok odbił się jeszcze dwa razy i znikł w gąszczu lasu. Chłopiec spadł plecami na czerwoną, kwadratową skałę czterdzieści stóp niżej w morzu. Z pękniętej czaszki coś wypłynęło i zabarwiło się na czerwono. Ręce i nogi Prosiaczka drgnęły parę razy jak u zarzynanej świni. Potem morze wydało długie powolne westchnienie, na skale zakipiała biało-różowa woda, a gdy opadła z sykiem, ciała Prosiaczka już nie było.

William Golding, Władca much, tłum. Wacław Niepokólczycki, Kolekcja Gazety Wyborczej, Warszawa br., s. 162–163

PROCES JÓZEFA K.

Nadzorca wzywa pana! – zawołano.

Tym, co go przestraszyło, był krzyk, ten krótki, urywany żołnierski wrzask, o który by nigdy strażnika Franciszka nie posądzał. Sam rozkaz był mu pożądany.

– Wreszcie! – odkrzyknął, zamknął szafkę i natychmiast pobiegł do sąsiedniego pokoju.

Tam stali obaj strażnicy i, jakby się to samo przez się rozumiało, zagnali go z powrotem do pokoju.

– Co wam przyszło do głowy! – wołali. – W koszuli chcecie iść do nadzorcy? Każe was obić i nas w dodatku.

– Puśćcie mnie, do diabła! – wołał K., którego już przyparli do szafy. – Nie można wymagać ode mnie odświętnego stroju, skoro napada się na mnie w łóżku.

– Trudna rada – powiedzieli strażnicy, którzy zawsze ilekroć K. podnosił głos, uspokajali się, nawet wprost smutnieli, co go mieszało i poniekąd otrzeźwiało.

– Śmieszne ceremonie – mruczał jeszcze, ale już zdjął ubranie z krzesła i trzymał je chwilę w obu rękach, jakby poddawał je ocenie strażników. Potrząsnęli głowami.

– To musi być czarne ubranie – powiedzieli.

Na to K. rzucił ubranie na podłogę i sam nie rozumiejąc, w jakim sensie to mówi, powiedział:

– Przecież to jeszcze nie jest rozprawa główna.

Strażnicy uśmiechnęli się, lecz obstawali przy swoim:

– To musi być czarne ubranie.

– Jeśli przez to przyspieszę sprawę, niech już będzie – powiedział K., otworzył sam szafę i szukał długo pomiędzy garniturami, wybrał najlepszy czarny żakiet, który swoim krojem wywołał sensację wśród znajomych, wyciągnął także inną koszulę i zaczął się starannie ubierać. W skrytości ducha sądził, że udało mu się przyspieszyć całą sprawę przez to, że strażnicy zapomnieli zmusić go do kąpieli. Obserwował ich, czy sobie tego może jednak nie przypomną, ale oni oczywiście wcale na to nie wpadli, natomiast Willem nie zapomniał wysłać Franciszka do nadzorcy z doniesieniem, że K. się ubiera.

Gdy był już zupełnie ubrany, musiał przejść obok Willema przez pusty pokój sąsiedni do następnego, którego dwuskrzydłowe drzwi były już na oścież otwarte. Ten pokój, jak K. dobrze o tym wiedział, zamieszkiwała od niedawna niejaka panna Burstner, stenotypistka, która zwykła była bardzo wcześnie wychodzić do pracy, późno wracała do domu i z którą K. zamienił był zaledwie parę razy pozdrowienia. Teraz wysunięto na środek pokoju stolik nocny sprzed jej łóżka, niby stół na rozprawie sądowej i za nim zasiadł dozorca. Założył nogę na nogę i jedno ramię oparł na poręczy krzesła.

W jednym kącie pokoju stali trzej młodzi ludzie i przypatrywali się fotografiom panny Burstner zatkniętym w wiszącą na ścianie trzcinową matę. Na klamce otwartego okna wisiała biała bluzka. Z okna naprzeciw znowu wychylali się oboje starzy, ale grupa powiększyła się, bo za nimi stał znacznie od nich wyższy mężczyzna z rozpiętą na piersiach koszulą, który przebierał palcami w swojej rudawej spiczastej bródce.

– Józef K.? – spytał nadzorca, może tylko po to, aby ściągnąć na siebie jego latający wzrok.

K. przytaknął.

– Pan jest zapewne bardzo zaskoczony wypadkami dzisiejszego ranka? – spytał nadzorca i przesunął przy tym obiema rękami kilka przedmiotów leżących na stoliku: świecę, zapałki, książkę i poduszeczkę na szpilki, jakby to były przedmioty potrzebne mu do rozprawy.

– Pewnie – odparł K. i ogarnęło go miłe uczucie zadowolenia, że wreszcie ma do czynienia z człowiekiem rozumnym i może z nim mówić o swojej sprawie. – Bez wątpienia, jestem zaskoczony, ale znowu nie tak bardzo.

– Nie bardzo zaskoczony? – spytał nadzorca i postawił świecę na środku stolika, grupując wokoło niej inne przedmioty.

– Może mnie pan źle zrozumie – śpiesznie zauważył K. – Przyznaję – tu przerwał i obejrzał się za jakimś krzesłem. – Mogę chyba usiąść? – zapytał.

– To u nas nie jest przyjęte – odpowiedział nadzorca.

– Przyznaję – rzekł K. już bez dalszej przerwy – że jestem bądź co bądź bardzo zaskoczony, ale gdy się żyło na świecie trzydzieści lat i samemu musiało się przez życie przebijać, jak to mnie przypadło w udziale, człowiek staje się odporny i nie bierze już tak poważnie żadnych niespodzianek. Zwłaszcza takich jak ta dzisiejsza.

– Dlaczego zwłaszcza takich jak ta dzisiejsza?

– Nie mówię, że uważam to wszystko za żart, na to poczynione przygotowania wydają mi się jednak zbyt daleko idące. Należałoby wmieszać w to wszystkie osoby pensjonatu, a także was wszystkich, a to by przekraczało granice żartu. Nie chcę więc mówić, że to jest żart.

– Całkiem słusznie – powiedział nadzorca i obliczał, ile jest zapałek w pudełku.

– Z drugiej jednak strony – ciągnął dalej K. i zwrócił się przy tym do wszystkich, a chętnie byłby się nawet zwrócił jeszcze do tych trzech przy fotografiach – z drugiej jednak strony cała ta sprawa nie może być bardzo ważna. Wnioskuję to z tego, że jestem wprawdzie oskarżony, ale nie mogę znaleźć najmniejszej winy, o którą można by mnie było oskarżyć. Ale i to jest drugorzędną sprawą. Kto mnie oskarża? – oto zasadnicze pytanie. Jaka władza prowadzi dochodzenie? Czy pan jest urzędnikiem? Nikt z was nie ma munduru, chyba że pańskie ubranie – tu zwrócił się do Franciszka – zechce ktoś uważać za mundur, ale i ono jest raczej strojem podróżnym. W tych kwestiach żądam wyjaśnień i jestem przekonany, że po ich otrzymaniu najserdeczniej się rozstaniemy.

Nadzorca opuścił na stół pudełko z zapałkami.

– Pan jest w wielkim błędzie – rzekł. – Ci panowie i ja stoimy w tej sprawie całkiem na uboczu, co więcej, my o niej prawie nic nie wiemy. Choćbyśmy nosili nawet najbardziej przepisowe mundury, nie pogorszyłoby to ani trochę stanu pańskiej sprawy. Nie mogę też bynajmniej powiedzieć panu, czy jest pan oskarżony, sam tego nie wiem. Pan jest aresztowany, oto wszystko, więcej nie wiem. Może strażnicy nagadali co innego, w takim razie było to tylko czcze gadanie. Ale chociaż nie odpowiem na pańskie pytania, to jednak radzę panu mniej zajmować się nami i tym, co się z panem stanie, natomiast więcej myśleć o sobie. I lepiej nie robić tyle hałasu z tą pańską niewinnością, bo to psuje niezłe wrażenie, jakie pan na ogół sprawia. Powinien pan też być powściągliwszy w słowach. Prawie wszystko, co pan przedtem powiedział, można było po pierwszych paru słowach wywnioskować z pańskiego zachowania, zresztą nie było to nic dla pana szczególnie korzystnego.

K. wpatrzył się w nadzorcę. Dostawał nauczki jak w szkole i w dodatku może od człowieka młodszego od siebie! Za swoją otwartość został ukarany naganą! A o przyczynach aresztowania i o tym, kto je nakazał, nie dowiedział się niczego!

Zirytowany przemierzał pokój tam i z powrotem, w czym mu nikt nie przeszkadzał, podciągnął mankiety, obmacał sobie pierś, przygładził włosy, przeszedł obok trzech mężczyzn, powiedział:

– Ależ to nie ma sensu – na co się odwrócili i popatrzyli na niego życzliwie, ale z powagą, a on wreszcie zatrzymał się przy stole nadzorcy. – Prokurator Hasterer jest moim dobrym przyjacielem – rzekł – czy mogę do niego zatelefonować?

– Oczywiście – powiedział nadzorca – tylko nie wiem, jaki to mogłoby mieć sens? Chyba że ma pan z nim omówić jakąś prywatną sprawę.

– Jaki sens? – zawołał K. bardziej zdumiony niż rozgniewany. – Ależ kto pan jest? Pan chce widzieć sens, a dopuszcza się największego bezsensu. To doprawdy może przyprawić o rozpacz. Ci panowie najpierw mnie napadli, a teraz siedzą i stoją naokoło i każą mi popisywać się przed panem. Jaki to ma sens telefonować do prokuratora, gdy jestem rzekomo aresztowany? Dobrze, nie będę telefonował.

– Ależ proszę – powiedział nadzorca i wskazał ręką na przedpokój, gdzie był telefon. – Proszę, może pan zatelefonować.

– Nie, już teraz nie chcę – rzekł K. i podszedł do okna. Naprzeciw całe towarzystwo stało jeszcze u okna i tylko jego zbliżenie się zmieszało nieco obserwatorów. Starzy chcieli się podnieść, lecz znajdujący się za nimi człowiek uspokoił ich.

– Tam są także tacy widzowie! – zawołał K. całkiem głośno do nadzorcy i pokazał ich wskazując palcem. – Precz stąd! – krzyknął potem do nich.

Franz Kafka, Proces, tłum. Bruno Schulz, PIW, Warszawa 1994, s. 108–112

Każdy z nas jest wytworem kultury, w jakiej żyje. Sama obecność w kulturze odciska swoje piętno w postaci rozlicznych standardów: językowych, żywieniowych, higienicznych, komunikacyjnych i wielu innych.

Każdy z nas jest nosicielem kultury – i w tym sensie, że przechowuje jej obraz oraz standardy kulturowe, i w tym sensie, że chroni je przed różnymi formami dewastacji wewnętrznej czy zewnętrznej, a także w tym sensie, że każdy z nas na swój sposób przekazuje zasymilowaną kulturę innym ludziom, szczególnie tym z bliskiego otoczenia.

Każdy z nas jest twórcą kultury, bo każdy z nas jest autorem jakiejś choćby niewielkiej innowacji. Nieważne przy tym, czy dotyczy to nowego przepisu na sałatkę owocową, czy nowej odmiany paprotki, czy może nowego, bardziej ekonomicznego sposobu ogrzewania mieszkań, czy też nowej teorii wyjaśniającej genezę nieśmiałości.

Każdy z nas jest obrońcą kultury własnej. Konfrontacje kultur odmiennych są, jak wiadomo, nieuchronne, a wtedy podtrzymanie prawa do zachowania własnej kultury staje się ważnym interesem jednostek i grup społecznych. Obrona kultury własnej nie musi jednak oznaczać nietolerancji wobec kultur obcych.

Kapitał uprzedmiotowiony (materialny) to różne dobra i wytwory kultury pozostające do dyspozycji jednostki, na przykład przez nią posiadane. Należą do nich książki, dzieła sztuki, nagrania muzyczne, kolekcje, instrumenty muzyczne.

Kapitał zinstytucjonalizowany (formalny, można rzec) to dokumenty potwierdzające kwalifikacje, ukończone szkoły, stopnie specjalizacji, a więc świadectwa, dyplomy, tytuły naukowe i tym podobne.

Kapitał ucieleśniony to poniekąd obecność kultury w samym człowieku. Chodzi tu mianowicie o umiejętność zachowania się zgodnie z normami kulturowymi, o dobre maniery, gusty estetyczne, nawyki higieniczne, czy nawet nadążanie za modą.

Sieci społeczne, związki między ludźmi, tak zwane znajomości – zarówno w kręgu bliskim, jak i wykraczające poza grupy odniesienia (Christakis i Fowler, 2011).

Poziom zorganizowania i konsolidacji społeczności, szacowany poziom wpływu na stan otoczenia społecznego, podejmowane inicjatywy oddolne i tym podobne.

Przekonania na temat ludzkiej natury: czy ludzie są dobrzy, czy źli, czy są stali, czy zmienni, czy świat społeczny jest urządzony sprawiedliwie, czy ludzie są godni zaufania i tym podobne (Lewicka, 2009).

CIEKAWOŚĆ I LĘK PRZED NIEZNANYM

Rozwarł usta Enkidu i rzekł do Gilgamesza:

Lepiej, przyjacielu, nie wchodźmy w puszczę! Rąk mych kiście osłabły, oniemiało moje przedramię.

Gilgamesz usta otwarł i rzecze do Enkidu:

Zaliż tacy, przyjacielu, podli będziemy? Tyleśmy już gór groźnych przeszli, czyż się bać będziemy tej, co przed nami? Wszystkie góry przeszedłszy i tę przejdziemy! Walk wiele widziałeś, bitw jesteś świadom, lwy walczyłeś, byków się nie lękałeś! Mnie się trzymaj i nie bój się śmierci! Nieś serce do bitwy jak wielki bęben! Niech się ocknie ramię twe oniemiałe, niech od kiści rąk twych słabość odbiegnie. Nie stój, przyjacielu, razem w bór wkroczmy! Serce swe umocnij do bitwy, zapomnij o śmierci, nie kryj się z tyłu! Mąż potężny a przodem idący, silny mąż, prędki a przezorny, ciało swe uchroni, towarzysza takoż ustrzeże. Choćby i polegli imię zostawią!

Gilgamesz. powieść starobabilońska, tłum. Józef Wittlin, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986, s. 38.

DAWID I GOLIAT

Dawid wstał wczesnym rankiem, owce zostawił stróżowi, zabrał [swoje rzeczy] i poszedł, jak mu kazał Iszaj. Gdy przyszedł do obozu, wojsko wychodziło w szyku bojowym, wydając okrzyk wojenny. Izraelici i Filistyni ustawili się do bitwy, jedni przeciwko drugim. Dawid zrzucił toboły [pozostawiając je] pod opieką strażnika i podbiegł do wojska. Gdy przyszedł, wypytał braci, jak im się wiedzie. Gdy z nimi rozmawiał, wystąpił właśnie z szeregów filistyńskich wojownik – nazywał się Goliat, był Filistynem z Get – i wykrzykiwał swoje pogróżki, tak że usłyszał [je] Dawid. Wszyscy zaś Izraelici na widok tego człowieka uciekali przed nim ogarnięci wielkim lękiem.

Jeden z Izraelitów powiedział:

– Widzicie tego człowieka, który staje przed nami? Wychodzi, by urągać Izraelowi. Ten, kto go pokona, otrzyma od króla wielkie bogactwa; odda mu też córkę swoją [za żonę] i dom jego ojca zwolni z wszelkich danin w Izraelu. Zapytał więc Dawid ludzi, którzy stali przy nim:

– Cóż otrzyma człowiek, który pokona tego Filistyna i zdejmie hańbę z Izraela? Bo kimże jest ten Filistyn nie obrzezany, że odważa się ubliżać wojskom Boga żywego? Ludzie odpowiedzieli mu to samo:

– Oto, co otrzyma człowiek, który go pokona.

(...)

Usłyszano słowa, które wypowiadał Dawid i doniesiono Saulowi, który zawezwał go do siebie.

Rzekł Dawid do Saula:

– Niech nikt nie upada na duchu z powodu niego! Twój sługa pójdzie i będzie walczył z tym Filistynem.

Saul odpowiedział Dawidowi:

– Nie możesz wystąpić przeciw temu Filistynowi, by z nim walczyć – Jesteś bowiem chłopcem, a on wojownikiem od swej młodości.

Ale rzekł Dawid do Saula:

– Sługa twój strzegł owiec swego ojca. Gdy nadchodził lew albo niedźwiedź i porywał owcę ze stada, biegłem za nim i walczyłem z nim wydzierając ją z jego paszczy; gdy zaś rzucał się na mnie, chwytałem go za grzywę, pokonywałem i zabijałem. Sługa twój pokonywał tak lwy, jak i niedźwiedzie, podobnie też i tego nie obrzezanego Filistyna pokona jako jednego z nich, bo ubliżał wojskom Boga żywego.

I powiedział [jeszcze] Dawid:

– Jahwe, który wybawił mnie z łap lwów i niedźwiedzi, wybawi mnie również z rąk tego Filistyna.

I rzekł Saul do Dawida:

– Idź i niech Jahwe będzie z tobą!

Saul ubrał Dawida w swoją zbroję: hełm spiżowy włożył mu na głowę i ubrał go w pancerz. Ponadto przypasał Dawid miecz jego na zbroję, lecz [na próżno] usiłował w tym chodzić, bo nie był przyzwyczajony. Dlatego powiedział Dawid do Saula:

– Nie mogę w tym chodzić, bo nie jestem przyzwyczajony.

Ściągnął więc Dawid [zbroję] z siebie, a wziął swoją laskę do ręki, wyszukał w potoku pięć gładkich kamieni i włożył je do torby pasterskiej, którą miał z sobą i z procą w ręce wyszedł naprzeciw Filistyna. Filistyn wyszedł również i zbliżał się do Dawida, a jego giermek szedł przed nim. Gdy Filistyn spojrzał i zobaczył Dawida, wzgardził nim, gdyż był jeszcze chłopcem, o jasnych włosach i pięknym wyglądzie. Filistyn zawołał do Dawida:

– Czyż jestem psem, żeś wyszedł przeciw mnie z kijami!

I przeklinał Filistyn Dawida wzywając swoich bogów. I [jeszcze] mówił Filistyn do Dawida:

– Chodź do mnie, a dam twoje ciało ptakom niebieskim i zwierzętom polnym!

(...)

Kiedy Filistyn powstał i zaczął iść zbliżając się do Dawida, wybiegł Dawid szybko z szeregów Filistynowi naprzeciw. Sięgnął Dawid ręką do torby, wydobył z niej kamień i wypuścił go z procy. Trafił on Filistyna w czoło, tak że kamień utkwił w jego czole. I upadł twarzą do ziemi.

Tak zwyciężył Dawid Filistyna procą i kamieniem.

Pismo Święte: Stary Testament, w przekładzie z języków oryginalnych, oprac. zespół pod red. Michała Patera i Mariana Wolniewicza, t. I, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 2000, 1 Księga Samuela 17, 20–50.

WALKA Z POKUSAMI

Ty w kraj syren zajedziesz, czarownic, co zdradzą

Tych wszystkich, jacy tylko o nie tam zawadzą.

Szaleniec, kto się zbliży i Syren tych śpiewy

Usłyszy! on nie ujrzy nigdy póki żywy,

Ni małżonki, ni dziatek, ni ziemi rodzinnej:

Tak go zczaruje śpiew tych syren słodkopłynny,

Które siedzą na łące, a wkoło nich gnaty

Ludzkie leżą stosami i ciał wyschłych szmaty.

Ty je mijaj i zalep uszy towarzyszy

Woskiem miodnego plastru! niech żaden nie słyszy

Głosu ich; lecz jeżeli sam byłbyś ciekawy

Posłuchać, to powrozy każ do masztu nawy

Przywiązać się, a mocno, za nogi i ręce,

A wtedy się przysłuchaj dwóch syren piosence.

Lecz gdybyś się wyrywał, wołał, by zdjąć pęty,

To masz być jeszcze mocniej powrozem ściśnięty.

„Druhowie kochani!

Nie jednemu, ni kilku zwierzam się wybranym

Z przeznaczeniem, od Kirki mnie przepowiedzianem,

Lecz wszystkim chcę obwieścić, jaką przyszłość wróży:

Czy zginiem, czy szczęśliwie powrócim z podróży?

Najpierw radzi bogini na śpiewy zwodzące

Głuchym być owych Syren, co siedzą na łące.

Mnie jednemu li wolno słuch mieć dla ich śpiewu,

Lecz trzeba mnie przywiązać k’masztowemu drzewu

Za nogi i ręce,

Bym nie drgnął; lecz jeżeli owe więzy skręcę,

Lub zawołam: Puszczajcie – odmówcie posłuchu

I mocniejszemi pęty skrępujcie co duchu”.

Tak więc część przepowiedni zwierzyłem drużynie.

Okręt nasz, gnany wiatrem pod ostrów podpłynie

Dwóch Syren, a wtem naraz wiatr ucichł i wodne

Fale się wygładziły, jak niebo pogodne:

Któryś Bóg je uciszył. Poskoczyli nagle

Towarzysze na nogi, aby zwinąć żagle

I na dnie łodzi złożyć; poczem rozbijano

Nurt wiosłami, aż morze pokryło się pianą.

Jam wtedy miednym nożem krąg wosku na części

Krajał drobno i gniótł z nich gałki w silnej pięści;

Wosk prędko stał się miękki – już samem gnieceniem,

Już rozgrzany gorącym Heljosa promieniem;

Co zrobiwszy, każdemu zalepiłem słuchy.

Potem do mnie się wzięto; związali mię druhy

Do masztu powrozami za nogi i barki,

I wziąwszy się do wioseł, gnali okręt szparki.

A gdyśmy się zbliżyli do wyspy tej brzegu,

Syreny, widząc nawę gnaną w pełnym biegu,

Pieszczonymi głosami śpiew zawiodły taki:

„Zbliż się, chlubo Achiwów, Odyssie z Itaki!

Zbliż do lądu! posłuchaj, jak śpiewamy cudnie!

Nikt tu jeszcze na czarnym nie przemknął się sudnie,

Żeby się nie zatrzymał na dźwięk naszych pieni;

Owszem wszyscy śpiewaniem tym rozweseleni,

Oświeceni mądrością płyną sobie dalej.

(...)

Wiemy o wszystkich dolach i niedolach”.

Tak śpiewały, – a we mnie już żądza się budzi

Słuchać jeszcze tych śpiewów; więc mrugam na ludzi,

By przyszli mię rozpętać. – Okręt pędzi chyżo.

Wtem Euryloch z Prymedem do mnie się zbliżą

I przywiążą do masztu silniej powrozami.

Tymczasem wyspa Syren została za nami,

Już ich głosu i śpiewu prawie nikt nie słyszy.

Więc wosk z uszu odlepiał każdy z towarzyszy,

A i mnie z owych pętów też oswobodzili.

Homer, Odyseja, tłum. Lucjan Siemieński, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław 2003, s. 173 i n.

Najbardziej rozpowszechniona, co nie wydaje się zaskakujące, jest psychologia potoczna (psychologia uliczna, traffic psychology). Jej twórcą jest w zasadzie każdy z nas. Zwykle zawiera się ona w prostych zdroworozsądkowych twierdzeniach typu: „Ludzie już tacy są”, „Ludziom nie można ufać”, „Mężczyźni tylko jedno mają w głowie”, „Dobrymi chęciami piekło jest wybrukowane”. Każdy zbiór przysłów i ludowych porzekadeł jest w istocie zbiorem takich psychologicznych mądrości potocznych. O cechach tej wiedzy pisałem osobno (Łukaszewski, 1994, 1997a, 1997b, 1997c, 2011). Tu wystarczy podkreślić kilka właściwości takich teorii.

Pierwsza i najważniejsza to subiektywna pewność. W każdym razie zbiór twierdzeń psychologii potocznej nie pozostawia ich wyznawcom żadnych wątpliwości. Zdanie „Ludziom nie można ufać” oznacza de facto „Nikomu, nigdy, ponad wszelką wątpliwość ufać nie można”. Z tej perspektywy, odwołując się do koncepcji komunikacji dogmatycznej (Ertel, 1986), można powiedzieć, że psychologia potoczna w swej zasadniczej części jest dogmatyczna. Dogmatyzm zaś, jak wiadomo, jest podstawowym warunkiem tak zwanego naiwnego realizmu, postawy polegającej na przypisywaniu własnym sądom wysokiej pewności – co interesujące, pewności niezależnej od posiadanej wiedzy („Tak to jest i już”, „Ponad wszelką wątpliwość wiem”, „To jest oczywista oczywistość”).

Tendencja do nadmiernej pewności siebie nie jest czymś wyjątkowym. Prawie jedna trzecia sądów, których badani byli absolutnie pewni („Ponad wszelką wątpliwość prawda”, „Ponad wszelką wątpliwość fałsz”), okazywała się nieprawdziwa. Nie trzeba chyba dodawać, że w wypadku mniejszej pewności („Jestem prawie pewny, że...”) procent sądów nieprawdziwych był znacznie większy (Lichtenstein i Fischoff, 1977). Podobne efekty uzyskano również w badaniach nad tak zwanymi żywymi wspomnieniami, nazywanymi także pamięcią fleszową (Jagodzińska, 2008; Neisser i Harsch, 1992; Niedźwieńska, 2001). Tadeusz Tyszka (1999) przywołuje badania Stuarta Oskampa nad trafnością i pewnością diagnozy klinicznej, w których autor stwierdził fakt w istocie fascynujący: wraz z dopływem nowych informacji trafność sądów rośnie bardzo wolno, za to pewność sądów rośnie systematycznie i szybko (Oskamp, 1962). Oznacza to, że nowe informacje nie modyfikują wcześniej powziętego sądu, lecz tylko zwiększają pewność co do niego, niezależnie od tego, czy jest prawdziwy, czy nie. Wiele wskazuje na to, że pewność sądów jest szczególnie wysoka wtedy, gdy dotyczy to potocznych przekonań o ludzkich właściwościach czy twierdzeń o naturze ludzkiej i tym podobnych.

Druga ważna właściwość potocznej psychologii to jej funkcja tożsamościowa. Wygłoszenie jakiegoś poglądu, jakiejś teorii jest zarazem deklaracją przynależności do dającej się zidentyfikować grupy społecznej. Kiedy Richard Nisbett i David Cohen piszą o kulturze honoru, to wskazują zarazem, że reprezentowanie pewnego stanowiska świadczy o pochodzeniu z południa Stanów Zjednoczonych (Nisbett i Cohen, 1996). Kiedy Bogdan Wojciszke i Wiesław Baryła piszą o kulturze narzekania, to zarazem pokazują, że narzekanie i negatywny stosunek do otaczającej rzeczywistości są świadectwem przynależności do pewnej społeczności, w tym wypadku polskiej (Wojciszke i Baryła, 2001). Mirosław Kofta podobną funkcję przypisuje stereotypom (Kofta, 1996). Marvin Lerner dowodził, że Amerykanie powszechnie wierzą w sprawiedliwe urządzenie świata, Dariusz Doliński zaś wykazał, że Polacy są w większości przekonani o niesprawiedliwym urządzeniu świata (Lerner, 1980, 1997; Doliński, 1993). Można zatem powiedzieć, że ludzie, komunikując sobie różne potoczne przekonania o naturze ludzkiej, poniekąd sprawdzają zarazem, czy mają do czynienia ze „swoim”, czy z „obcym”.

Trzecia kwestia to fakt, że teorie te prawie zawsze są traktowane jako prawdziwe a priori. Właściwie nie wymagają dowodu. Przede wszystkim dlatego, że zawierają przekonania, które niezmiernie często wzajemnie się wykluczają. Nic dziwnego, że rozstrzyga się arbitralnie o prawdziwości któregoś z nich. Ponadto potocznych teorii psychologicznych właściwie nie można obalić – co więcej, są zupełnie niewrażliwe na obecność faktów im zaprzeczających. Można powiedzieć, że potoczne koncepcje psychologiczne służą raczej do opisu zachowań czy zdarzeń post hoc niż do formułowania jakichkolwiek poważnych przewidywań. Najbardziej interesujące jest jednak to, że potoczne przekonania na temat ludzkich zachowań, ludzkiej natury, a także natury zjawisk są nieraz powszechnie podzielane.

Istnieją też przekonania na temat związku między wyglądem osoby i jej różnorodnymi cechami osobowości. Co ciekawe, są to przekonania dość rozpowszechnione i szeroko podzielane. Na przykład o tym, że ludzie otyli są dobroduszni, a osoby bardzo szczupłe – nieżyczliwe i jędzowate, że osoby, które noszą okulary, są bardziej inteligentne, i wiele, wiele podobnych. Przekonania te traktowane są jako niebudzące wątpliwości.

Wiele danych wskazuje, że ludzie, oceniając innych, są skłonni kierować się poziomem ich atrakcyjności. Elain Walster i jej współpracowniczki wykazały, że osobom bardziej atrakcyjnym fizycznie (ładniejszym) przypisuje się więcej cech określonych jako pozytywne i pożądane. Co więcej, zdaniem osób badanych ludzie fizycznie atrakcyjni są bardziej predestynowani do bycia szczęśliwymi, choć obiektywnie taka zależność nie występuje (Dion, Berscheid i Walster, 1972). Atrakcyjność fizyczna ocenianego może mieć znaczenie nawet przy ferowaniu wyroków sądowych. Przestępcy z dobrą aparycją otrzymują mniejsze wyroki niż przestępcy nieatrakcyjni, sądzeni za takie same przestępstwa (Steward, 1980). Michael Dubois i Pascal Pansu (2004) wykazali, że osoby bardziej atrakcyjne fizycznie wydają się innym bardziej inteligentne (ramka 2.4). Więcej na ten temat zob. rozdział szósty.

RAMKA 2.4

Andrzej Szmajke przed laty zwrócił uwagę na powszechnie podzielane przekonania na temat posiadanych zdolności oraz pracowitości. Szmajke wręcz zachęca uczniów, aby ukrywali przed nauczycielami, że dużo pracują, bo ci wywnioskują z tego, że uczniowie ci najwidoczniej są mało zdolni. W przekonaniu nauczycieli (i nie tylko) istnieje bowiem ujemna korelacja między zdolnościami intelektualnymi i pracowitością. W pewnym uproszczeniu oznacza to, że zdolni są leniwi, a leniwi są zdolni, natomiast niezdolni są pracowici, a pracowici – niezdolni. W rzeczywistości związek taki nie istnieje.

Bogdan Wojciszke przedstawił dobrze udokumentowane materiały pokazujące powszechność wśród Polaków przekonania, że życie ludzkie jest grą o sumie zerowej. Oznacza to, że w przekonaniu wielu ludzi korzyści osiągane przez jednych wiążą się ze stratami ponoszonymi przez innych (Wojciszke, Baryła i Różycka, 2009). Nic więc dziwnego, że wiele osób ma poczucie skrzywdzenia przez tych, którzy mają więcej (Wojciszke i Grzelak, 1995), lub nieustannie narzeka (Wojciszke i Baryła, 2001), czy też demonstruje postawy roszczeniowe (Lewicka, 2004).

Sporo danych dotyczy także potocznych przekonań na temat tego, czy ludziom można ufać, czy ludzie ze swej natury są dobrzy, czy źli. W badaniach prowadzonych bezpośrednio po powodzi 1997 roku stwierdziliśmy wraz z Barbarą Stajniak, że w przekonaniu ofiar powodzi ludzie z natury są niezbyt altruistyczni oraz że są nieuczciwi. Przekonania takie były tylko nieznacznie silniejsze u tych ofiar powodzi, które nie otrzymały oczekiwanej pomocy, a więc można tu mówić o efekcie niespecyficznym (Łukaszewski i Stajniak, 1999). Ponadto nie wszystkie przekonania wyrażane są wprost, ale z łatwością można je wykryć (ramka 2.5).

RAMKA 2.5

Wiele innych danych na ten temat przedstawia Bogdan Wojciszke (1991).

Szczególną odmianą psychologii potocznej jest psychologia wartościujących rekomendacji, objaśniająca, co jest dla ludzi korzystne („Bądź asertywny”), a co szkodliwe („Nie bądź konformistą”). Setki, a nawet tysiące domorosłych doradców przekonują ludzi, co jest dobre dla ich samopoczucia, dobrego funkcjonowania, dobrostanu i tym podobnych. Niektóre z tych rekomendacji mają swój głęboki sens („Biciem niczego nie osiągniesz”), inne takiego sensu są zupełnie pozbawione („Dobrze jest się napić na odwagę”). Ten rodzaj psychologii zdaje się robić obecnie największą karierę. Dowodem jest niesłychana popularność różnych poradników (ramka 2.6).

RAMKA 2.6

Zdroworozsądkowe przekonania na temat praktycznych sposobów postępowania niejednokrotnie wchodzą w kolizję z wynikami badań. Według badań Ośrodka Badania Opinii Publicznej (sierpień 2001) większość Polaków wierzy w skuteczność stosowanych kar. Ponad połowa uważa, że bicie dzieci jest wartościowym sposobem modyfikacji zachowania. Sześćdziesiąt procent badanych wyraża przekonanie, że kary stosowane za wykroczenia są zbyt łagodne, a osiemdziesiąt procent postuluje przywrócenie kary śmierci. Tymczasem z badań wynika, że kary są skutecznym sposobem modyfikacji zachowania wtedy, gdy następują po pierwszym zachowaniu danego typu oraz po wszystkich kolejnych powtórzeniach (Malewski, 1964; Łukaszewski, 1971).

Innym przykładem rozmijania się zdroworozsądkowych rekomendacji z prawdą naukową są zachęty do pozytywnego myślenia. Zawołanie „Myśl pozytywnie” nie tylko jest jednym z najczęściej używanych sloganów, ale dla wielu stało się wręcz mantrą i prawdą oczywistą. Tymczasem badania Gabrielle Oettingen prawdę tę podają w wątpliwość. W ramach programu badań nad wytrwałością badano otyłe kobiety, które podjęły decyzję o odchudzaniu. Połowa z nich miała myśleć pozytywnie – o sobie samych, o podjętych działaniach, o przebiegu odchudzania oraz o wyobrażonym wyniku (kobiety te miały sobie wyobrażać, jakie będą atrakcyjne, kiedy już schudną). Pozostałe miały snuć wyobrażenia i myśli negatywne, a w końcu miały sobie wyobrażać, jak zmniejszy się ich atrakcyjność w konsekwencji nieudanego odchudzania. Kobiety, które myślały pozytywnie, w ciągu kilkunastu tygodni nie schudły wcale, podczas gdy kobiety odwołujące się do myślenia negatywnego schudły w tym czasie średnio 11 kilogramów. Co ciekawe, te, które myślały pozytywnie, mimo braku sukcesu pozostawały w dobrym nastroju, te zaś, które myślały negatywnie, pomimo realnego sukcesu miały zły nastrój (Oettingen, 1996; Oettingen i Mayer, 2002).

Nie warto stawiać pytania, czy zdroworozsądkowa psychologia praktyczna i potoczna w jej wersji opisowej, wartościującej, czy też rozumianej jako system rekomendacji dorównują wartością poznawczą psychologii naukowej. Takie porównania byłyby dla tych koncepcji niesprawiedliwe, bo są one (w większości) z założenia nienaukowe. Psychologia potoczna jest psychologią obserwacyjną, najczęściej odwołującą się do precedensu. Jedno doświadczenie wystarczy, by sformułować twierdzenia ogólne, bo tylko takie ta wersja psychologii ustala. Psychologia potoczna nie głosi bynajmniej, że „Tomek jest nikczemnym uwodzicielem”, mówi (wyłącznie na podstawie obserwacji zachowań Tomka), że „Mężczyźni to nikczemni uwodziciele”. Podobnie, choć w mniejszym stopniu, jest z psychologią oferującą rekomendacje. Jeśli ktoś zauważy, że taniec uspokaja Bognę, to nierzadko zaczyna rekomendować taniec jako uniwersalny sposób uspokajania. Tak więc porównania z naukową psychologią byłyby mało zasadne.

Często stawia się natomiast pytanie, czy w ramach przyjętych celów i zadań są to wartościowe koncepcje psychologiczne, a więc czy dostarczają wiarygodnych opisów zachowań i wiarygodnych wyjaśnień mechanizmu tych zachowań, czy dostarczają wartościowych, to jest skutecznych rekomendacji życiowych. To trudne pytania. Nie jest łatwo (inna sprawa, czy warto) wykazać naukową wartość wiedzy potocznej. Im niższego poziomu ogólności bowiem sprawa dotyczy, tym większe jest prawdopodobieństwo trafności danego twierdzenia. Na przykład, jeśli wiemy, że Marta boi się wężów, to możemy przewidywać skuteczny wpływ na jej zachowanie, grożąc jej bliskim kontaktem z wężem. I na tym koniec. Bo z faktu, że Marta boi się wężów, nie wynika, że wężów boi się też Irena, Marysia czy Franek. Jeżeli, dalej, przyjmiemy inne dość rozpowszechnione potoczne przekonanie, że ludzie boją się albo wężów, albo pająków, to wcale nie musi z tego wynikać, że jeśli Marta boi się wężów, to na pewno nie boi się pająków, a jeśli Irena nie boi się wężów, to pająków boi się na pewno. Słabość i mała wiarygodność takiej wiedzy psychologicznej wynika z jej kategoryczności, aprioryczności i wewnętrznych sprzeczności.

Podobnie (w znacznym stopniu) jest z psychologią oferującą rekomendacje skutecznego postępowania. Ta z samego założenia indywidualizuje wiedzę o ludzkiej psychice, ale zarazem ją uogólnia. Jakkolwiek z twierdzenia, że głaskanie po głowie redukuje złość, wcale nie wynika, że uspokoimy w ten sposób Alinę, to może jednak wynikać, że głaszcząc po głowie Olę, uczynimy ją okazem łagodności. Tymczasem psychologia praktyczna chętnie zarekomenduje obu paniom głaskanie po głowie jako sposób na uspokojenie. Innymi słowy, twierdzenia psychologii potocznej są w rzeczywistości pewnego rodzaju nadużyciem czy naduogólnieniem i niemal zawsze powinny zawierać ograniczenie „niektórzy”. Na przykład „Niektórzy ludzie boją się zachodu słońca”. Zdanie to z pewnością jest prawdziwe, bo jest spełnione zarówno przez zdanie „Kasia boi się zachodu słońca”, jak i przez zdanie, że „Basia nie boi się zachodu słońca”. Oba przeciwstawne zachowania potwierdzają stanowisko wyrażone w zdaniu. Podobnie jest z pomocą psychologiczną. Gdy powiemy, że spotkania grupowe u niektórych osób zwiększają wrażliwość na cudze problemy, to fakt, że zwiększyły ją u Anny, i fakt, że nie zwiększyły jej u Małgosi, potwierdzają potoczną koncepcję ludzkiej natury. Tymczasem zdroworozsądkowe koncepcje psychologiczne nie stawiają pytania, czy dana prawidłowość występuje zawsze, ani nawet czy statystycznie często. Stawiają tylko pytanie, czy tak jest u danej osoby, czy tak się zdarza. Zakładają, że jeśli dany stan rzeczy wywołuje określony skutek u jednej osoby, to z pewnością można go oczekiwać także u innych osób. To jest zupełnie inna perspektywa. Perspektywa kategoryczna, a nie statystyczna. Zdroworozsądkowa, a nie naukowa.

Z drugiej strony jednak istnieje potrzeba poradzenia sobie z zachowaniami odbiegającymi od przekonań o ludzkiej naturze, z wyjaśnieniem zachowań z tego punktu widzenia dewiacyjnych. W takich sytuacjach zazwyczaj pojawiają się hipotezy o zaburzeniach albo ograniczonej kontroli własnych zachowań, na przykład pod wpływem innych ludzi, lub też tworzy się coś w rodzaju „psychologii indywidualnej”, na przykład teorię osobowości Janka, Darka, szefa czy księdza dobrodzieja. W efekcie powstaje zbiór teorii na każdą okazję i dla każdej osoby oddzielnie, co poznawczo prowadzić musi donikąd.

Warto też zauważyć, że psychologia potoczna, której funkcja polega na zdroworozsądkowym opisie, czy też na rekomendacjach, jest (a w każdym razie może być) źródłem inspiracji. Na przykład osobiste przekonanie, że „Zasługuję na więcej” albo „Dobrym słowem można więcej osiągnąć niż biciem”, albo „Warto się zastanowić nad swoimi emocjami”, albo „Można mieć wpływ na własny rozwój” i tak dalej, może być punktem wyjścia do pytań badawczych, a nawet – na koniec – tworzenia pewnych koncepcji ogólniejszych. Takie twierdzenia, umieszczone w szerszym kontekście teoretycznym (teoria sprawiedliwości, teoria wpływu społecznego, teoria przedmiotowej samoświadomości, teoria samokontroli i tym podobne), mogą stać się (i wielokrotnie tak było) inspiracją do stawiania ważnych hipotez badawczych, do formułowania i sprawdzania przewidywań.

Co on robi (do czego zmierza, jaka jest struktura jego czynności)?

Czy robi to często, a nawet regularnie, czy raczej sporadycznie?

Czy inni też to robią, czy może jest on w tym odosobniony?

Czy robi to w wybranych sytuacjach lub wobec wybranych obiektów, czy też w każdej sytuacji i wobec każdego obiektu?

Dlaczego on to robi? Co się kryje za tym zachowaniem? Co jest przyczyną zachowania?

Po co on to robi, jaką funkcję spełnia czynność i jej wynik?

Czy można ustalić związek między warunkami, w jakich dochodzi do zachowania, i cechami tego zachowania (ludzie częściej kąpią się w jeziorach latem niż zimą, a zimą częściej jeżdżą na nartach)?

W jakich warunkach on na pewno tak się nie zachowa?

Czy ma jakieś właściwości, które go skłaniają do danego zachowania, bądź też je wykluczają (głuchoniemy nie będzie śpiewał głośno)?

Czy do wystąpienia danego zachowania potrzebna jest kombinacja wielu warunków i wielu właściwości? Przy jakiej kombinacji warunków i właściwości dane zachowanie wystąpi z dużym prawdopodobieństwem?

Jaka kombinacja warunków wyklucza lub radykalnie zmniejsza prawdopodobieństwo danego zachowania?

I wiele innych.

SZEŚCIAN KELLEYA

Zdaniem Harolda H. Kelleya zrozumienie zachowania wymaga jego analizy z co najmniej trzech perspektyw: