Być opiekunem dziecka ebook

Wstęp do wydania piątego, uaktualnionego

Problematyka opieki instytucjonalnej i domowej nad dzieckiem najmłodszym zawsze mnie żywo interesowała, ponieważ jako pedagog od 1998 roku pracowałam w zespole szkolno-przedszkolnym, a od 2007 roku kształciłam opiekunki dziecięce w szkole policealnej. Prowadziłam zajęcia teoretyczne i praktyczne w zakresie wychowania dziecka, opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym, planowania pracy z dzieckiem do lat 3.

Kiedy kilkanaście lat temu dowiedziałam się o rozpoczęciu prac nad ustawą dotyczącą sprawowania opieki nad dziećmi do lat 3, to trudno mi było wyobrazić sobie jej treść i zakres. Zresztą pewnie nikt wówczas nie potrafił dokładnie przewidzieć, jakie skutki pociągnie za sobą ta ustawa. Kiedy czytałam jej projekt, stopniowo docierało do mnie, że małych dzieci, którym trzeba zapewnić opiekę w czasie pracy ich rodziców, jest coraz więcej, a personelu opiekuńczego coraz mniej. Licea medyczne zlikwidowano już dawno, a wraz z nimi wydziały opieki nad dziećmi, gdzie kształciły się kadry zawodowe do żłobków. Szkoły policealne nie nadążały z kształceniem nowych kadr, bo to trudny zawód, i młode dziewczęta, które tam trafiały, szybko rezygnowały z nauki, nawet już po pierwszym semestrze. Nowe prawo przewidywało skrócenie cyklu kształcenia opiekunek, miało pozwolić na tworzenie placówek opieki nad dziećmi osobom prywatnym, stowarzyszeniom, związkom wyznaniowym czy innym instytucjom życia publicznego.

Jako nauczycielkę zawodu „opiekunka dziecięca” szczególnie zainteresowała mnie problematyka dotycząca kształcenia kadr opiekuńczych do mających powstawać nowych placówek i dokształcania kadr już pracujących w istniejących żłobkach. Z zaciekawieniem śledziłam losy ustawy i czekałam na jej ostateczny kształt. Kiedy w lutym 2011 roku zaczęła obowiązywać Ustawa o opiece nad dziećmi do lat 3, a w marcu 2011 roku ukazało się rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie tematycznego zakresu szkoleń dla opiekunów dzieci do lat 3 – wiedziałam już, co chcę robić. Lubię i umiem uczyć. Umiem opracowywać i wdrażać do realizacji programy nauczania. To było coś dla mnie. Założyłam firmę szkoleniową, opracowałam programy do wszystkich pięciu szkoleń przewidywanych w ustawie i rozporządzeniu MPiPS i z pewną tremą wysłałam je do ministerstwa, i… udało się! W czerwcu 2011 roku uzyskałam po raz pierwszy decyzję MPiPS pozwalającą mi na kształcenie opiekunów dzieci zgodnie z nowymi przepisami przez 5 kolejnych lat. W 2016 roku ponownie uzyskałam akceptację MPiPS, a w roku 2018 – Decyzję Nr 4 z dnia 9 marca 2018 MPiPS aktualną do 2023 roku.

Nowe przepisy prawa spowodowały zakończenie procesu tzw. „odmedyczniania” żłobków. Od tej pory żłobki jako instytucje opieki nad najmłodszymi dziećmi przestały być placówkami medycznymi, a stały się placówkami opiekuńczo-wychowawczymi, które mogą być organizowane na wiele sposobów, zarówno przez osoby prawne, jak i fizyczne.

Jednakże bez względu na to, kto i w jaki sposób organizuje żłobek czy inną placówkę opieki nad dziećmi do lat 3, to wszystkie one powinny spełniać warunki opisane w ustawie, szczególnie te dotyczące kwalifikacji personelu opiekuńczego.

Szkolenia opiekunów dzieci według programów zatwierdzonych przez MRPiPS trwają już prawie 12 lat. W ciągu tych kilku lat zebrało się bardzo wiele różnych opracowań metodycznych dotyczących przebiegu procesu rozwoju dziecka oraz stymulowania jego rozwoju i z inicjatywy uczestników szkoleń powstał pomysł na ich usystematyzowanie, zebranie w jedną całość i wydanie w postaci książki.

Szkolenia, zgodnie z rozporządzeniem MPiPS, są prowadzone w sposób warsztatowy, a informacje teoretyczne stanowiące wstęp do ćwiczeń uczestnicy szkoleń otrzymują w ramach zajęć. Jednakże 280 godzin zajęć, w tym tylko 200 na zdobycie i ugruntowanie wiadomości teoretycznych, to dla niektórych uczestników zbyt mało czasu, dlatego powstał niniejszy poradnik – jako kompendium i rozszerzenie wiadomości, których uczestnicy szkoleń uczą się w czasie warsztatów.

Teoria pedagogiczna dotycząca problematyki opieki i wychowania dziecka najmłodszego zawarta w rozprawie została wzbogacona o moje autorskie opracowania wzorów dokumentów obejmujących planowanie i wykazywanie przebiegu pracy opiekuńczo-wychowawczej z dziećmi oraz pozyskiwanie i gromadzenie informacji w zakresie przebiegu procesu rozwoju dziecka. Są to tylko propozycje możliwe do wykorzystania w formie przedstawionej w materiałach szkoleniowych lub po odpowiedniej modyfikacji wynikającej z potrzeb i specyfiki placówki opiekuńczej.

Jako autorka niniejszego opracowania żywię nadzieję, że zyska ono aprobatę nie tylko uczestników szkoleń, ale także czynnych zawodowo opiekunek, które chciałyby odświeżyć wiadomości i ugruntować umiejętności zawodowe, oraz rodziców dzieci, którzy są przecież ich najważniejszymi opiekunami. Dlatego zależy mi na tym, aby pokazać, jak zmienia się dziecko w procesie rozwoju od noworodka po 4-5 rok życia i jak zmieniają się w związku z tym metody i formy sprawowania opieki, wspierania rozwoju psychoruchowego i psychospołecznego dziecka.

Wspominam także o prawnych aspektach sprawowania instytucjonalnej i rodzicielskiej opieki nad dzieckiem, bo to bardzo ważne zagadnienie.

Dziecko – też człowiek, tylko mały. Jest uzależniony od dorosłych. Potrzebuje wsparcia, opieki i miłości. Dajmy mu to.

I. WIADOMOŚCI OGÓLNOPEDAGOGICZNE

1. Pedagogika jako nauka o wychowaniu człowieka

Co oznacza pojęcie „pedagogika”?

Słowo „pedagogika” pochodzi z języka greckiego – paidagogos – i w dosłownym tłumaczeniu oznacza „prowadzenie chłopca”, co przez długie wieki znajdowało swoje odzwierciedlenie w edukacji, bo rzeczywiście aż do czasów współczesnych dotyczyła ona zwykle tylko chłopców. Aż do XIX wieku wykształcone dziewczęta bywały niezwykłą rzadkością.

Czym zajmuje się pedagogika?

Pedagogika jest nauką o procesach wychowawczych, czyli teorią działalności wychowawczej, samo postępowanie wychowawcze nazywa się natomiast często pedagogią (gr. paidagogia), któremu to pojęciu bliskie jest określenie „sztuka wychowania” (łac. ars educandi).

Pedagogika nowożytna i sylwetki jej twórców

Twórcą nowożytnej pedagogiki był Jan Amos Komeński (1592-1670). Jako pierwszy sformułował problemy badawcze dla pedagogiki, które zawarł wraz z zasadami swojej pedagogiki w książce pt. Wielka dydaktyka. Za swoje nowatorskie podejście do problematyki nauczania i wychowania współcześnie został uznany za „ojca” i pierwszego przedstawiciela nowożytnej pedagogiki.

Pedagogika jako dyscyplina naukowa powstała w XIX wieku za sprawą Johana Fredricha Herbarta (1776-1841), zwanego później także „ojcem pedagogiki”. Był on pierwszym doktorem habilitowanym pedagogii, doprowadził do oderwania pedagogiki od filozofii. Zafascynowany nauką Arystotelesa zwrócił się ku realizmowi w pedagogice.

Rozwój pedagogiki jako nauki był długotrwały i powolny. Działo się tak z powodu braku podstaw do podejścia teoretycznego i naukowego opracowania zasad i norm działań wychowawczych. Zmiana nastąpiła wraz z rozwojem wiedzy przyrodniczej i społecznej oraz wykształceniem się pełniejszego obrazu rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka.

Pedagogika stanowi odrębną dyscyplinę naukową, ale jednocześnie jest jedną z dziedzin nauk społecznych, ponieważ w centrum jej zainteresowań leży człowiek. Stanowi to wspólny podmiot wszystkich nauk społecznych, co powoduje nieuchronność interakcji zachodzących pomiędzy tymi naukami.

Każda nauka pedagogiczna jest nauką o rozwoju i wychowaniu. Jednocześnie istnieją nauki niepedagogiczne o rozwoju i wychowaniu, do których zaliczyć można m.in.: filozofię, psychologię, socjologię, a także nauki biomedyczne, ekonomiczne oraz prakseologię.

Pedagogika należy do nauk społecznych, do których zaliczamy także psychologię i socjologię. Jest częścią zespołu nauk o wychowaniu i teorii działalności wychowawczej, na gruncie której formułuje się: istotę, cele, treści, metody, środki i formy organizacyjne procesów wychowawczych.

Pedagogika odnosi się głównie do młodego pokolenia, które dzięki oddziaływaniom wychowawczym winno osiągnąć optymalny rozwój osobowości, ukształtować sobie wiedzę o rzeczywistości oraz przygotować się do funkcjonowania w życiu społecznym na każdym etapie rozwoju jednostki.

Najważniejsze pojęcia związane z pedagogiką:

instytucje wychowania – m.in. takie jak: rodzina, żłobek, przedszkole, szkoła, ośrodki wychowawcze, opiekuńcze, szkolno-wychowawcze;

zainteresowania pedagogiki – m.in. takie obszary, jak: samowychowanie i samokształcenie młodzieży i dorosłych, oddziaływanie wychowawcze instytucji wychowania szkolnego i pozaszkolnego, instytucji wychowania religijnego, oddziaływanie wychowawcze środków masowej komunikacji, placówek kulturalnych (teatrów, klubów, muzeów i in.);

środowisko wychowawcze – wieloelementowe i złożone otoczenie człowieka mające wpływ na przebieg i efekty procesu szeroko rozumianej edukacji;

proces wychowawczy

 –

zespół działań wychowawcy i wychowanków dziejących się w określonym czasie i przestrzeni, wzajemnie od siebie zależnych i powiązanych ze sobą, mających swój początek, przebieg, kierunek i zakończenie.

Podstawowe pojęcia pedagogiki

Wychowanie – to całość zamierzonych oddziaływań środowiska przyrodniczego i społecznego wpływających na jednostkę i trwających całe życie. W zakres tego pojęcia wchodzi:

wychowanie naturalne – dzieje się pod wpływem środowiska, w którym jednostka funkcjonuje, m.in.: rodziny, kontaktów społecznych, obyczajów, religii;

wychowanie instytucjonalne – to celowe, planowe oddziaływanie instytucji wychowawczych, takich jak: żłobki, przedszkola, szkoły, internaty, domy dziecka, inne placówki opiekuńczo-edukacyjno-wychowawcze;

samowychowanie – czyli proces organizowany przez człowieka świadomie wobec samego siebie.

Wychowanie to także oddziaływanie wychowawcze, które ma wpływ na:

stosunek jednostki do otaczającego świata;

kształtowanie się systemu wartości, norm, celu życia.

Wychowanie przekazuje jednostkom dziedzictwo kulturowe i wzory zachowań, utrzymuje ciągłość kulturową społeczeństw, jednocześnie przygotowując członków społeczeństwa do uczestnictwa w rzeczywistości społecznej i do przekształcania jej.

Naczelnym celem wychowania jest ukształtowanie jednostki o osobowości wolnej, która kierując się własną wolą, będzie dokonywać wyborów zgodnych z moralnymi zasadami oraz funkcjonować w środowisku, którego jest ogniwem.

Celem pedagogiki jako nauki jest wyposażenie tych, którzy organizują przebieg nauczania i wychowania, w wiedzę o skuteczności różnego rodzaju zabiegów dydaktyczno-wychowawczych.

Zadania wynikające z celu:

gromadzenie wiadomości o rzeczywistości wychowawczej;

analizowanie tej rzeczywistości;

wykrywanie związków i zależności między elementami owej rzeczywistości i wyjaśnianie ich;

dostarczanie wiedzy potrzebnej do przekształcania rzeczywistości wychowawczej.

Kształcenie – obejmuje zarówno proces nauczania, jak i uczenia się. Kluczowym pojęciem tego procesu jest dydaktyka – nauka opisująca całość metod, form i środków stosowanych w nauczaniu.

Opieka – dawanie oparcia, wsparcia, zaspokajanie potrzeb (właściwości ludzkich będących potrzebami), których jednostka nie umie, nie może lub nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić. Działanie to pomaga jednostce w zachowaniu równowagi biologicznej i psychicznej, zdrowia i dobrej jakości życia, a także w zapewnieniu prawidłowego rozwoju – doprowadzenia do dojrzałości i zachowania ciągłości gatunku.

Osobowość – to wewnętrzny system regulacji pozwalający na adaptację i wewnętrzną integrację myśli, uczuć i zachowania w określonym środowisku oraz wymiarze czasowym (poczucie stabilności); charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki na środowisko społeczno-przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje. Osobowość kształtowana jest przez całe życie, szczególnie w okresie dzieciństwa oraz młodości, poprzez wpływ bodźców zewnętrznych w procesie socjalizacji, a także dzięki własnej aktywności jednostki. Istotną rolę odgrywają tu również wrodzone cechy biofizyczne człowieka. Istnieją różne teorie osobowości i sposobów jej kształtowania.

Środowisko – jest to ogół elementów nieożywionych i ożywionych, zarówno naturalnych, jak i powstałych w wyniku działalności człowieka, występujących na określonym obszarze oraz ich wzajemne powiązania, oddziaływania i zależności.

Środowisko wychowawcze – to krąg osób, rzeczy i stosunków otaczających człowieka w jego życiu indywidualnym i zbiorowym. Każdy składnik środowiska na każdego człowieka wpływa w inny sposób, bo jest przez każdego inaczej odbierany.

Środowisko wychowawcze to także całość procesów ekologicznych, ekonomicznych, politycznych, społecznych, kulturalnych, oświatowych i instytucjonalnych w ich wzajemnych związkach i zależnościach. Środowisko jest przestrzenią, w której społeczeństwo realizuje różne formy działalności, tworząc w ten sposób warunki własnego życia oraz zaspokajania materialnych i duchowych potrzeb.

Rodzina jako podstawowa komórka życia społecznego jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym dziecka. Jest wspólnotą w najgłębszym i najpełniejszym tego słowa znaczeniu. Jest wspólnotą niezwykłą, stanowiącą model i normę dla wszystkich innych grup społecznych. W niej to właśnie dziecko zdobywa pierwsze doświadczenia, doznaje pierwszych odczuć emocjonalnych, przyswaja sobie obowiązujące wzorce i zasady współżycia, a także utożsamia się ze swoim najbliższym otoczeniem, szukając w nim miejsca dla siebie.

Rodzina jest wspólnotą naturalną, opartą na miłości i wolnym wyborze dwóch osób pragnących dawać początek życiu i uzupełniać się we wzajemnej miłości. Rodzina stanowi związek wyłączny i trwały, bo tylko taka rodzina daje swym członkom poczucie bezpieczeństwa, pewności jutra i świadomości, że się jest kochanym. Rodzina to nie tylko środowisko wychowawcze, to także najbliższe człowiekowi środowisko życia, najbliższa mu grupa, która może, a właściwie powinna wzbogacać jego życie, zaspokajać podstawowe potrzeby biologiczne, psychiczne, materialne, dawać poczucie bezpieczeństwa, zadowolenie i psychiczne oparcie.

Najczęściej kultura rozumiana jest jako całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa. Bywa utożsamiana z cywilizacją. Kultura to również charakterystyczne dla danego społeczeństwa wzory postępowania, a także to, co w zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w odróżnieniu od tego, co jest biologicznie odziedziczone.

Czas wolny – jest to czas, którym dysponuje człowiek po wykonaniu obowiązkowych czynności, takich jak: nauka, praca, czynności związane z codziennym życiem. Pojęcie i problem czasu wolnego pojawił się wraz ze społeczeństwem przemysłowym i związaną z nim standaryzacją produkcji.

W społeczeństwie tradycyjnym problem ten nie był istotny, gdyż nie rozgraniczano czasu wolnego i czasu pracy. W dużej mierze wpływ na pojawienie się tego problemu miało miejsce wykonywania pracy, różne od miejsca poza pracą, co z kolei wiązało się z przebywaniem w dwóch różnych społecznościach. W czasie wolnym organizacja i rodzaj zajęć zależą m.in. od: preferencji, zainteresowań, przyzwyczajeń danej osoby, jej wieku, rodzaju wykonywanej pracy, innych obowiązków, ilości dostępnego czasu – dzień powszedni, weekend, urlop, wakacje – możliwości finansowych.

Ze względu na okres, w jakim rozpatrywany jest czas wolny, mówimy o:

czasie wolnym krótkim – w ciągu jednego dnia;

czasie wolnym średnim – w ciągu tygodnia;

czasie wolnym długim – w ciągu roku.

Świadomość – to stan psychiczny, w którym jednostka zdaje sobie sprawę ze zjawisk wewnętrznych, takich jak własne procesy myślowe oraz zjawisk zachodzących w środowisku zewnętrznym i jest w stanie na nie reagować (somatycznie lub autonomicznie). To także zwykły stan czuwania. Stan ten buduje się w toku dorastania i dojrzewania człowieka.

Jak widać, przez pojęcie „świadomości” można rozumieć wiele stanów – od zdawania sobie sprawy z istnienia otoczenia, istnienia samego siebie, aż do świadomości istnienia swojego życia psychicznego.

W tym pierwszym przypadku świadomość możemy przypisać niektórym zwierzętom, świadomość samego siebie posiadają najprawdopodobniej szympansy; świadomość swojego życia psychicznego – samoświadomość – jest, zdaniem niektórych psychologów, właściwa tylko ludziom. Istnieje zapewne wiele koncepcji starających się wyjaśnić, jak powstają te różne świadomości, i to, jak mogą być one realizowane.

Dla opiekunki dziecięcej najistotniejsze jest to, aby miała świadomość istnienia otoczenia, istnienia samego siebie, aż do świadomości istnienia swoistego życia psychicznego.

Wychowawca – z punktu widzenia wychowania instytucjonalnego to osoba odpowiednio wykształcona – pedagog; osoba kierująca procesem wychowania człowieka w każdym okresie jego rozwoju, stosująca świadomie różne formy, metody, sposoby oddziaływań wychowawczych. W tym znaczeniu opiekunka dziecięca także jest wychowawcą.

Nauczyciel – ten, który uczy, jeden z zawodów zgodnie z polską klasyfikacją zawodów i specjalności (KZiS), przy czym należy odróżnić nauczyciela akademickiego w szkolnictwie wyższym od nauczyciela ujętego w ustawie Karta Nauczyciela. Doborem kandydatów do zawodu nauczycielskiego zajmuje się pedeutologia.

Opiekunka dziecięca także uczy dzieci będące pod jej opieką, uczy różnych czynności, oczekiwanych zachowań, samodzielności w trakcie wykonywania przez dziecko czynności samoobsługowych, uczy wierszyków, piosenek, tańców, rysowania, malowania, układania puzzli, budowania z klocków – powinna zatem znać różne metody nauczania przydatne w jej pracy, nie jest jednak nauczycielką w znaczeniu nadanym temu pojęciu w przepisach prawa dotyczących oświaty i zatrudnienia. Niemniej jednak spełnia i tę rolę w życiu małego dziecka oddanego jej pod opiekę.

Opiekun – ten, kto sprawuje opiekę; w sensie prawnym: opiekun to osoba powołana do ochrony interesów osobistych i majątkowych innej osoby, gdy ta takiej opieki potrzebuje (osoby małoletnie, osoby całkowicie ubezwłasnowolnione). Opiekun powinien zadbać o potrzeby życiowe osoby oddanej mu pod opiekę, powinien dbać także o jej majątek. Opiekun jest również przedstawicielem ustawowym swojego podopiecznego, czyli może dokonywać czynności prawnych w jego imieniu.

Stosunek prawny łączący opiekuna z podopiecznym nazywamy opieką lub opieką prawną. Opieka została uregulowana w rozdziale III Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 145-177).

Opiekunka dziecięca, niania czy opiekun dziecka jest opiekunem dziecka z racji wykonywanego zawodu i pełni tę rolę wobec dziecka od momentu odebrania go od rodziców do chwili oddania dziecka rodzicom, po zakończeniu czasu pobytu dziecka w żłobku (placówce) w danym dniu. Zadaniem opiekunki dziecięcej, niani, opiekuna dziecka jest m.in. zaspokajanie potrzeb dziecka, w tym: bytowych, zdrowotnych, higienicznych, edukacyjnych, poznawczych i psychospołecznych.

Edukacja – szerokie pojęcie związane z rozwojem umysłowym i wiedzą człowieka, stosowane w następującym znaczeniu: proces zdobywania wiedzy, który polega na uczeniu się w szkole lub poza nią. W Polsce edukacja podlega dwóm ministerstwom: Ministerstwu Edukacji Narodowej (MEN) i Ministerstwu Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW).

Pojęcie to używane jest także dla określenia stanu wiedzy danej osoby, społeczeństwa, narodu. W tym kontekście mówi się o dobrej lub złej edukacji, wystarczającej lub niewystarczającej. Edukacja to również: wychowanie (głównie pod względem umysłowym), wykształcenie, nauka, kształcenie, ogół czynności i procesów mających na celu przekazywanie wiedzy, kształtowanie określonych cech i umiejętności.

Edukacja ma swoje znaczenie już od wieków. W XV wieku dzięki wynalezieniu druku przez Jana Gutenberga nastąpił wielki krok naprzód w rozwoju oświaty, ponieważ w krótszym czasie mogło powstawać o wiele więcej książek do edukacji.

W procesie uczenia się można wyróżnić cztery formy edukacji:

edukację formalną albo szkolną, która ma miejsce na etapie edukacji szkolnej, w trakcie studiów oraz w ramach różnego typu szkoleń; zazwyczaj jest to proces prowadzący do uzyskania dyplomów, certyfikatów czy zaświadczeń, oparty na określonej strukturze i organizacji nauki;

edukację nieoficjalną, która zazwyczaj dzieje się obok oficjalnego procesu nauczania bądź szkolenia, ale zazwyczaj nie prowadzi do uzyskania w sposób sformalizowany certyfikatów i dyplomów; tego typu uczenie się obecne jest w miejscu pracy albo w ramach aktywności organizacji społeczeństwa obywatelskiego (np. organizacji pozarządowych, młodzieżowych, związków zawodowych, klubów sportowych); tego rodzaju aktywności edukacyjne mogą kreować także same osoby uczące;

edukację nieformalną, którą można ogólnie opisać jako trwający przez całe życie proces kształtowania się: postaw, wartości, umiejętności i wiedzy na podstawie różnych doświadczeń oraz wpływu edukacyjnego otoczenia (rodziny, znajomych, środowiska pracy, zabaw, rynku) oraz oddziaływania mass mediów, przykładem mogą tu być m.in.: różnego rodzaju edukacyjne konkursy, projekty, filmy, słuchowiska, gry multimedialne i symulacyjne, w które angażuje się konkretna osoba;

edukację akcydentalną (

ad hoc

), wynikającą z codziennych sytuacji, które wydarzyły się niespodziewanie i nie były zaplanowane, ale okazały się źródłem cennej wiedzy lub doświadczenia.

Biorąc pod uwagę te wszystkie znaczenia słowa „edukacja”, można śmiało stwierdzić, że dziecko od momentu przyjścia do żłobka jest poddawane zorganizowanym i zaplanowanym odpowiednio dla niego oddziaływaniom edukacyjnym.

Socjologia – to nauka badająca w systematyczny sposób funkcjonowanie i zmiany zachodzące w życiu społeczeństwa. Socjologowie badają społeczne reguły, procesy i struktury, które łączą i dzielą ludzi, tworzą lub są przejawem więzi między ludźmi, a także proces ich zmian.

Socjologowie obserwują zarówno jednostki uwikłane w grupy społeczne, jak i międzyosobowe relacje zachodzące w różnych wspólnotach tworzonych przez ludzi (np. w rodzinie, stowarzyszeniach, zrzeszeniach itp.). Relacje międzyludzkie ujęte w społecznej dynamice mogą łączyć ludzi, tworząc grupy społeczne, instytucje czy całe społeczeństwa lub dzielić przez społeczne podziały. Relacje te mają znaczący wpływ na przebieg procesu wychowania i nauczania młodego pokolenia, więc wiedza o nich jest bardzo przydatna każdej osobie uczestniczącej w procesie planowania i organizowania wychowania dziecka.

Psychologia – to nauka badająca procesy zachodzące w ludzkim mózgu i systemie nerwowym. Współcześnie jej odkrycia opierają się gównie o fizjologię mózgu i układu nerwowego. Na tym gruncie psychologia stara się wyjaśnić mechanizmy procesu uczenia się mózgu, nauczania – uczenia się w interakcji między nauczycielem a uczniem, procesu wychowania, wpływu jednostki na jednostkę i jednostki na grupę. Razem z socjologią jest nauką wspierającą pedagogikę.

Proces – termin ten wywodzi się od łacińskiego słowa procedere i oznacza „postępowanie naprzód”. Inaczej mówiąc, proces jest pewnym ciągiem działań bądź zmian, które są uporządkowane i wynikają jedne z drugich. Proces ma wyraźnie nakreślony kierunek postępowania, pewną strukturę i określone właściwości.

Proces wychowawczy – to ciąg czynności zwanych wychowaniem, które jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te pokolenia, które jeszcze nie dojrzały do życia społecznego. Zmierza on do wykształcenia i rozwinięcia w dziecku pewnej liczby stanów fizycznych, umysłowych i moralnych, jakich oczekuje od niego społeczeństwo polityczne jako całość oraz środowisko specjalne, do którego jest ono przeznaczone.

Wychowanie polega na ciągłym wysiłku narzucania dziecku sposobów widzenia, myślenia i działania, do których nie doszłoby ono spontanicznie.

Proces wychowania to planowa, świadoma działalność, ukierunkowana na kształcenie osobowości człowieka według założonego w różnym stopniu określonego wzoru obejmującego wartości poznawcze, moralne, estetyczne i organizacyjno-społeczne. Działalność ta realizowana jest przez rodziców, instytucje oświatowe, środki masowego przekazu oraz samą jednostkę.

Proces wychowania jest pewnym ciągiem zmian dokonujących się w obrębie osobowości, zmian, które prowadzą do nowego stanu psychicznego i fizycznego człowieka. Proces wychowania niejako ugruntowuje się w wychowanku, dokonuje się w nim i tylko poprzez analizę zmian w jego osobowości można orzekać o kierunku i skuteczności oddziaływań wychowawczych.

Rozwój – proces zaczynający się od powstania czegoś/kogoś i dążący do dojrzałości – pełnego ukształtowania. Na gruncie biologii i pedagogiki jako nauk o rozwoju i wychowaniu człowieka możemy wyróżnić np.: rozwój fizyczny, prenatalny, embrionalny, psychoruchowy, psychiczny, psychoseksualny, osobowy, emocjonalny, intelektualny, moralny czy duchowy.

Rozwój fizyczny – to ciągły proces przebiegający nierównomiernie i skokowo, prowadzący do dojrzałości organizmu; w toku rozwoju człowieka obserwujemy przewagę procesów anabolicznych nad katabolicznymi. Procesy metaboliczne dzieli się na anaboliczne (wzrostowe) i kataboliczne (związane z rozkładem i zanikaniem materii organicznej).

Etapy rozwoju fizycznego od dziecka do nastolatka – oczywiście określone w sposób umowny na podstawie kryterium wieku człowieka i mierzalnych zmian biologicznych, które zachodzą w poszczególnych etapach:

1. 1. miesiąc – etap noworodkowy.

2. Od 1. miesiąca do końca 12. miesiąca – etap niemowlęcy.

3. Od 13. do 36. miesiąca życia – etap poniemowlęcy.

4. Od 3/4 do 6/7 lat – etap przedszkolny.

5. Od 6/7 do 10 lat (dziewczęta) lub od 6/7 do 13 lat (chłopcy) – etap szkolny.

6. Od 10 do 16 lat (dziewczęta) lub od 13 do 18 lat (chłopcy) – etap dojrzewania.

Rozwój psychoruchowy – następuje w trzech/czterech pierwszych etapach rozwoju fizycznego dziecka. Polega na kształtowaniu się cech motorycznych (ruch) i psychicznych (emocje, uczucia, świadomość, postawy). Udowodniono, że prawidłowo przebiegający proces rozwoju motorycznego wpływa na prawidłowy przebieg rozwoju psychicznego i odwrotnie.

Mniej więcej od 4 roku życia dziecka mówimy o globalnym rozwoju psychospołecznym, którego istotą jest dojrzewanie człowieka do życia w społeczeństwie. Istotną rolę w przebiegu tego procesu odgrywa wpływ różnych grup społecznych na rozwój małego/młodego człowieka.

Wybrane dyscypliny pedagogiczne powiązane z pracą opiekuna dziecka:

pedagogika ogólna – ujmuje człowieka jako funkcjonalną całość;

teoria wychowania – moralnego, społecznego, fizycznego, estetycznego;

dydaktyka ogólna i szczegółowa – teoria kształcenia i nauczania poszczególnych przedmiotów szkolnych;

pedagogika specjalna i jej subdyscypliny – surdopedagogika, tyflopedagogika, oligofrenopedagogika, pedagogika terapeutyczna, pedagogika resocjalizacyjna;

andragogika – teoria oświaty dorosłych;

pedeutologia – nauka dotycząca nauczyciela;

teoria systemów oświatowych – nauka o systemach oświatowych funkcjonujących w różnych miejscach na świecie, stosowanych przez nie metodach kształcenia i ich efektach;

pedagogika porównawcza – analiza systemów oświatowych różnych krajów w powiązaniu z ich społecznym i ekonomicznym rozwojem;

pedagogika społeczna – zajmująca się problematyką środowiskowych uwarunkowań procesów wychowania;

pedagogika kształcenia zawodowego – nauka o formach i sposobach edukacji zawodowej.

Pedagogika specjalizuje się w bardzo wielu aspektach życia jednostki, związanych nie tylko z wychowaniem czy nauczaniem. Prowadzi również działania mające na celu polepszenie procesu kształcenia lub zahamowanie cech patologii społecznej, w tym psychopatii i socjopatii, poprzez organizowanie działań profilaktycznych (psychoprofilaktyka).

2. Pedagogika społeczna – przedmiot, podmiot i podstawowe pojęcia

Miejsce pedagogiki społecznej wśród nauk pedagogicznych

Czym zajmuje się pedagogika społeczna?

Pedagogika społeczna to dział pedagogiki zajmujący się problematyką:

środowiskowych uwarunkowań procesu wychowawczo-opiekuńczego;

przebiegiem rozwoju człowieka w różnych okresach życia.

Podmiotem zainteresowań pedagogiki społecznej jest człowiek pozostający w pewnych warunkach społecznych, który ulega zmianom nie tylko w toku badań, lecz również pod ich wpływem.

Dyscyplina ta dokonuje zatem opisu faktów i doświadczeń płynących z praktyki wychowawczej, objaśnia je i bada w ich złożonej dynamice rozwojowej; ukazuje również znaczenie i rolę procesów rozwoju i wychowania w kształtowaniu się ludzkiej osobowości oraz konieczność znajomości tej wiedzy dla nauczycieli i wszystkich osób biorących udział w wychowywaniu dzieci i młodzieży.

Przedmiot badań i rola pedagogiki społecznej – bada potrzeby społeczne i pokazuje obraz społeczeństwa, opracowuje środki zaradcze i projekty działań wzmacniających funkcjonowanie grupy wychowawczej i jednostki w grupie oraz poza nią; pedagogika dzieci i młodzieży: w centrum zainteresowania jest głównie młode pokolenie, ale także starsi przez pryzmat sytuacji dziecka.

Pedagogika społeczna jako nauka jest:

praktyczna: nauka stosowana – teoria praktycznego działania; jako nauka gromadzi i wzbogaca wiedzę na temat środowiska i daje się wykorzystywać w działaniu;

prakseologiczna: nauka o skutecznym działaniu – próbuje odpowiedzieć na pytanie, jak działać skutecznie w zakresie wspomagania rozwoju człowieka, a także wprowadzać korzystne zmiany w człowieku i jego środowisku;

empiryczna: oparta na badaniach empirycznych – teoria jest weryfikowana na podstawie wyników doświadczeń, powstają pewne uogólnienia.

Związek pedagogiki społecznej z innymi naukami

Pedagogika społeczna wyodrębniła się z pedagogiki ogólnej i jest łącznikiem pomiędzy naukami o rozwoju, wychowaniu, społeczeństwie i kulturze. Czerpie z dorobku innych nauk i najściślej współpracuje z: teorią wychowania, socjologią wychowania, socjologią kultury, psychologią społeczną, polityką społeczną.

Rozwój pedagogiki społecznej

Pedagogika społeczna rozwinęła się na Zachodzie w połowie XIX wieku. W Polsce jej rozwój przypada na okres międzywojenny (1908-1910). Twórczynią pedagogiki społecznej w Polsce jest Helena Radlińska.

Obszary zainteresowań pedagogiki społecznej:

środowiska wychowania naturalnego – rodzina bliższa i dalsza, grupy rówieśnicze, grupy towarzyskie;

środowiska wychowania instytucjonalnego – żłobki, szkoły, ośrodki wychowawcze, placówki opiekuńcze (np. domy dziecka);

rodzina jako szczególne środowisko wychowawcze; sieroctwo – naturalne, społeczne; różne możliwości kompensacji sieroctwa: poprzez rodzinne formy kompensacji, poprzez instytucjonalne formy sieroctwa;

dysfunkcjonalność rodziny – bezrobocie, bieda, problem alkoholowy, skłócona rodzina, przemoc; sytuacja dziecka w rodzinach dysfunkcyjnych; obraz dzieciństwa współczesnych dzieci;

problematyka czasu wolnego dzieci i młodzieży: wartości wychowawczych, patologii czasu wolnego; media i multimedia w życiu współczesnego człowieka: wartości poznawcze, edukacyjne; media jako zagrożenie;

środowisko lokalne; edukacja międzykulturowa, wartości – system, jego zmiana; sądownictwo, policja, ośrodki zdrowia jako teren oddziaływań społeczno-wychowawczych.

Pojęcia związane z pedagogiką społeczną

Samokształcenie – stanowi zdobywanie wykształcenia w toku działalności, której cele, treści, warunki oraz środki są ustalane przez sam podmiot tych czynności; proces ten zakłada dynamizowanie się celów, gdzie uczeń po osiągnięciu wyższego stopnia świadomości często dokonuje ich przewartościowania oraz udoskonalenia; samokształcenie osiąga swój optymalny poziom w sytuacji, gdy staje się dla człowieka stałą potrzebą życiową oraz stanowi pewną podstawę dla kształcenia ustawicznego.

Samowychowanie – to samorzutna praca jednostki w celu ukształtowania: własnego światopoglądu, postaw, cech charakteru oraz osobowości, zgodnie z założonymi wzorami; rozbudzanie (w trakcie procesu wychowania w rodzinie czy szkole) motywacji u dzieci i młodzieży do pracy nad sobą; stanowi działanie zwielokrotniające wychowawczy wpływ tych instytucji.

Uczenie się – proces, w którym w toku doświadczania, poznawania oraz ćwiczenia dochodzi do powstawania nowych form zachowania i działania lub też do zmian w obrębie form już wcześniej nabytych; uczenie się (obok pracy, zabawy oraz działalności społeczno-kulturalnej) stanowi jedną z zasadniczych form działalności ludzkiej.

Nauczanie – stanowi planową oraz systematyczną pracę nauczyciela z uczniami, której celem jest wywoływanie pożądanych i trwałych zmian w ich zachowaniu, dyspozycjach, jak i w całej osobowości, będących rezultatem uczenia się, opanowywania wiedzy oraz przeżywania określonych wartości; nauczanie to działalność intencjonalna, czyli ma na celu wywoływanie uczenia się jako działalności podmiotowej uczniów; zachodzi w toku interakcji pomiędzy co najmniej dwiema osobami, jest więc procesem i pedagogicznym, i społecznym.

Kształcenie – stanowi całokształt czynności oraz procesów umożliwiających:

poznawanie przyrody, społeczeństwa i kultury;

uczestniczenie w procesach ich przekształcania;

osiąganie wszechstronnego rozwoju umysłowych i fizycznych umiejętności, takich jak zdolności i zainteresowania, postawy i przekonania;

zdobycie odpowiednich kwalifikacji zawodowych.

Kształcenie coraz częściej rozumiane jest jako nauczanie i uczenie się. Może być zorganizowane zarówno przez instytucję (rodzinę, szkołę), jak i pojedyncze osoby czy podejmowane przez samą jednostkę (samokształcenie).

Rezultat kształcenia stanowi wykształcenie. Wyróżnia się kształcenie ogólne (podstawowe i ponadpodstawowe – gimnazjalne i ponadgimnazjalne), umożliwiające opanowanie niezbędnych dla wszystkich obywateli danego kraju wiadomości i sprawności, oraz kształcenie zawodowe, którego celem jest zdobycie odpowiednich kwalifikacji w danej dziedzinie zawodowej.

Kultura – w znaczeniu społecznym to całokształt wartości naukowych, społecznych, artystycznych oraz technicznych będących wynikiem działalności ludzkiej wraz z procesami tworzenia tych wartości; pojęcie kultury nie jest jednorodne – w przeszłości kojarzone było z uprawą roli lub też uprawą umysłu.

W niektórych opracowaniach przeciwstawiano kulturę jako całokształt dorobku ludzkości procesom tworzenia owego dorobku. Inni z kolei za dobra kultury uważali wartości godne czci, a w XIX wieku terminu „kultura” używano zamiennie z pojęciem „cywilizacja”.

Dopiero w wieku XX nastąpiło rozróżnienie tych pojęć poprzez skojarzenie z terminem „kultura” dóbr duchowych, a z pojęciem „cywilizacja” – dóbr materialnych. Współcześnie kultura jest rozumiana bardzo szeroko: jako efekt i proces tworzenia dóbr, jako normy, wartości oraz wzory zachowań, jako dzieła artystyczne, wartości artystyczne, naukowe, społeczne oraz techniczno-cywilizacyjne.

Czas wolny – to czas, którym dysponuje jednostka po wykonaniu swoich obowiązkowych zadań, każdy ma prawo do dowolnego sposobu spędzania czasu wolnego, dziecko także go potrzebuje. Zwykle czas wolny przeznaczamy na relaks i wypoczynek, ale także na uczestniczenie w różnych formach życia społecznego.

Czas wolny przez osoby dorosłe jest racjonalnie przeznaczany na takie zajęcia, jak:

odpoczynek (regeneracja sił fizycznych oraz psychicznych);

rozrywkę sprawiającą przyjemność;

dobrowolną i bezinteresowną działalność społeczną;

rozwój zainteresowań i uzdolnień w toku zdobywania wiedzy i amatorskiej działalności artystycznej, technicznej, naukowej i sportowej.

Środki masowego przekazu – wszelkie urządzenia służące przekazywaniu określonych treści (komunikatów) przez pośredni kontakt, do których zaliczyć można: radio, filmy, książki, telewizję, Internet czy prasę; urządzenia te przekazują różne treści za pomocą obrazów, słów i dźwięków.

Środowisko – z punktu widzenia pedagogiki społecznej jest to przestrzeń, w obrębie której dane społeczeństwo prowadzi różne formy działalności, przez co tworzy odpowiednie warunki dla własnego życia i zaspokajania materialnych oraz duchowych potrzeb.

Socjalizacja – stanowi ogół działań społeczeństwa (przede wszystkim rodziny, szkoły oraz środowiska społecznego), których celem jest uczynienie z jednostki istoty społecznej, a więc umożliwienie jej zdobywania odpowiednich kwalifikacji, systemów wartości i rozwoju osobowości, które umożliwią jej stanie się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa.

Osobowość – termin pochodzący z psychologii, ale funkcjonujący także w obrębie pedagogiki społecznej, tu najczęściej oznacza pewien zespół stałych właściwości oraz procesów psychofizycznych, które zostały nabyte przez człowieka w toku interakcji z innymi ludźmi i zachodzą w człowieku pod wpływem tych interakcji, a ponadto:

odróżniają jednostkę od pozostałych ludzi;

wpływają na jej zachowanie poprzez nadawanie jej pewnej stałości w:

nabywaniu oraz porządkowaniu wiadomości, doświadczeń i sprawności;

emocjonalnych reakcjach wobec ludzi;

obrębie wyboru wartości i celów;

te stałe mechanizmy zachowania stanowią właśnie rezultat rozwoju osobowości, gdzie szczególną rolę odgrywają pierwsze lata życia dziecka, kiedy to nabywane przez nie wzory zachowań wywierają niezwykle trudny do przezwyciężenia wpływ na całe życie.

Rodzina – stanowi małą grupę społeczną o charakterze formalnym, która składa się z rodziców, dzieci i innych krewnych, przy czym rodziców łączy tutaj więź małżeńska, a ich dzieci z nimi – więź rodzicielska, będąca podstawą rodzinnego wychowania (również formalna więź definiująca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie).

3. Pedagogika specjalna – przedmiot i zakres

Pedagogika specjalna jest jedną z dyscyplin nauk pedagogicznych i można w niej wyróżnić kilka subdyscyplin współdziałających ze sobą.

Subdyscypliny pedagogiki specjalnej

Podmiot i zakres pedagogiki specjalnej

Pedagogika specjalna – dział pedagogiki, którego podstawowym obiektem zainteresowania (podmiotem) jest człowiek wymagający wsparcia i pomocy w przekraczaniu różnorakich trudności, utrudniających mu rozwój i funkcjonowanie społeczne, ale także jednostka wybitnie zdolna, której należy pomóc w rozwijaniu posiadanych zdolności i talentów.

Pedagogika specjalna zajmuje się osobami w każdym wieku, starając się odpowiadać na ich szczególne potrzeby:

rozwojowe w wieku niemowlęcym;

edukacyjne i wychowawcze w wieku przedszkolnym, szkolnym oraz dorastania;

socjalizacyjne i zawodowe w wieku dojrzałym.

Podstawowym zadaniem pedagogiki specjalnej jest stworzenie podstaw teoretycznych i metodycznych dla procesów rewalidacji (czyli usprawniania, kompensacji i korektury pedagogicznej w procesie edukacji) oraz resocjalizacji.

Przedmiotem pedagogiki specjalnej jest: opieka, terapia, kształcenie i wychowywanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej jednostek mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, bez względu na rodzaj, stopień i złożoność objawów oraz przyczyn i skutków zaistniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń.

Według Marii Grzegorzewskiej celem działań pedagogiki specjalnej jest rewalidacja dzieci upośledzonych umysłowo, chorych i niedostosowanych społecznie oraz w inny sposób odchylonych od przyjętych norm funkcjonowania.

Dlaczego „specjalna”?

Ponieważ uczy specjalnych sposobów postępowania i wskazuje specjalne zasady i metody działania profilaktycznego, usprawniającego, naprawczego i kompensacyjnego, stosowane z wykorzystaniem specjalnych urządzeń i pomocy naukowo-dydaktycznych, stosowanych przez odpowiednio przygotowanego nauczyciela wychowawcę.

Pojęcia związane z pedagogiką specjalną to także:

Defektologia – subdyscyplina pedagogiki, ściślej: pedagogiki terapeutycznej (leczniczej), jest jednym z działów pedagogiki rewalidacyjnej, będącej częścią pedagogiki specjalnej. To pojęcie rozumiemy również jako:

rodzaj wiedzy i umiejętności, który wiąże się z przywracaniem lub usprawnianiem osób przewlekle chorych, chronicznie zagrożonych zdrowotnie, wobec których szczególne znaczenie mają oddziaływania zmierzające do podtrzymania motywacji rehabilitacyjnej, wzmacnianie poczucia sensu życia i zachęcanie do aktywnego wysiłku mimo trudności życiowych i sytuacji kryzysowych;

dział psychologii zajmujący się defektami psychicznymi w zakresie poznania zmysłowego (ślepota, głuchota), mowy (niemota, głuchoniemota, jąkanie) oraz poziomu inteligencji ogólnej;

podstawę teoretyczną dla pedagogiki specjalnej;

naukę o formach opieki nad dziećmi upośledzonymi;

dział psychologii i pedagogiki specjalnej zajmujący się problematyką wychowania i nauczania osób, głównie dzieci, upośledzonych psychicznie i fizycznie;

naukę badającą ułomności i kalectwa fizyczne, ułomności psychiczne i inteligencję ogólną.

Na podstawie wyników badań przeprowadzonych metodami opracowanymi w dziedzinie defektologii zaleca się nauczanie specjalne dzieci i młodzieży oraz ustala się specjalne zasady postępowania z osobami dorosłymi.

Deontologia – z ang. deontology, pierwotnie „etyka prywatna” (Jeremy’ego Benthama), z gr. déon – to, co niezbędne, właściwe; obowiązek, i logos – mowa, słowo; to nauka o powinnościach i obowiązkach. Jest to dział etyki, zajmujący się postępowaniem moralnym i klasyfikujący uczynki w kategoriach moralnych.

Deontologia to dział etyki normatywnej – teoria powinności. Zajmuje się głównie zagadnieniami norm etycznych oraz czynników decydujących o moralnej wartości czynów ludzkich.

Deontologia w filozofii – dział etyki zajmujący się obowiązkami moralnymi; (d. lekarska) etyka lekarska, normująca obowiązki moralne lekarza względem pacjentów i kolegów-lekarzy.

Każdy zawód, w którym pracownicy współdziałają, współpracują z innymi ludźmi, tworzy własną deontologię, czyli zestaw norm etycznych wyznaczających sposób postępowania w określonych sytuacjach.

Etyka zawodowa, deontologia, to innymi słowy zbiór norm moralnych określających postępowanie przedstawicieli danego zawodu.

Etyka zawodowa przybiera często formę kodeksu etycznego danego zawodu, opisującego akceptowany społecznie ideał.

W deontologii chodzi nie tylko o nazwanie, ale i o przestrzeganie obowiązków. Zatem nie jest to tylko kodeks, lecz dziedzina życia.

Opiekun dziecka/opiekunka dziecięca/niania także powinni kierować się w swojej pracy określonymi normami etycznymi, wynikającymi głównie z norm współżycia społecznego i przepisów prawa, także tych normujących pracę w danym zawodzie. Do tej pory nikt nie opracował kodeksu etycznego opiekunek dziecięcych, choć w dobie gwałtownego rozwoju różnych pozarodzinnych form opieki nad dziećmi być może przydałoby się taki kodeks opracować.

Próba opracowania kodeksu opiekuna dziecka – przykład „kodeksu etycznego” opiekuna dziecka opracowanego w czasie jednych z zajęć szkoleniowych

Opiekun dziecka:

1. Szanuje każde dziecko jako osobę ludzką.

2. Rzetelnie informuje rodziców dziecka o wszystkim, co go dotyczy.

3. Wspomaga dziecko w przezwyciężaniu codziennych problemów egzystencjalnych i innych, w których o pomoc prosi dziecko, lub z którymi sobie samo nie radzi.

4. Jest życzliwy i uprzejmy dla każdego dziecka.

5. W swojej pracy kieruje się dobrem dziecka.

6. Profesjonalnie i z zaangażowaniem wykonuje swoje zadania zawodowe.

7. Umiejętnie współdziała z rodzicami dziecka i innymi pracownikami w zespole pracowniczym dla dobra dziecka.

4. Metody badawcze w pedagogice przydatne w pracy opiekunki dziecięcej

Przydatne pojęcia:

Zasada – podstawa, reguła, norma postępowania.

Metoda – sposób postępowania ustalony dla osiągnięcia konkretnego celu; sposób naukowego badania rzeczy i zjawisk oraz prezentowania wyników tych badań.

Forma pracy – pojęcie często używane zamiennie ze słowem „metoda”; to również sposób postępowania w ujęciu organizacyjnym, np. mówimy o różnych formach organizacyjnych realizowania zajęć – w odniesieniu do kształcenia, wychowania, nauczania, opieki; przyjmuje się różne kryteria podziału form organizacyjnych w zależności od dominującego elementu działania.

Diagnoza – zbadanie odpowiednimi metodami (właściwymi dla danego rodzaju problemu), stwierdzenie i opisanie istniejącego stanu rzeczy; wskazanie możliwych dróg postępowania i ewaluacji (sprawdzenia wyników) podjętych działań.

Metody badawcze

Obserwacja – zamierzone, planowe, systematyczne spostrzeganie zjawisk i procesów, stwierdzenie zachodzących między nimi związków i ujawnienie towarzyszących im zmian. Narzędzie badawcze – arkusz obserwacji, np. zapisany zestaw zjawisk, które będą poddane obserwacji, i poziom ich natężenia lub zestaw pytań, na które odpowiemy w toku obserwacji.

Rodzaje obserwacji

Eksperyment

Narzędzia badawcze do metody eksperymentu: arkusz hipotez do weryfikacji, narzędzia i przybory, niezbędne urządzenia techniczne do przeprowadzenia eksperymentu, pomieszczenie, w którym będzie przebiegał eksperyment.

Testy – badają np. wiadomości i umiejętności, stan zdrowia; mogą być standaryzowane, czyli przygotowane przez specjalistów lub opracowane przez badacza dla określonych przez niego potrzeb, powinny być rzetelne i trafne oraz znormalizowane. Narzędzie badawcze – zapisany zestaw pytań/zadań testowych.

Wywiad – do uzyskania informacji o badanym i jego potrzebach, o tym, co wie lub umie – rozmowa z badanym. Narzędzie badawcze – kwestionariusz lub arkusz wywiadu.

Ankietowanie – służy do uzyskania odpowiedzi od badanego w sposób anonimowy lub potwierdzony – na piśmie. Narzędzia badawcze – kwestionariusz/pytania ankiety – zapisane pytania lub stwierdzenia, na które odpowiada lub z którymi utożsamia się badany, oraz arkusz analizy zebranych danych.

Analiza dokumentów (dokumentacji) – służy do uzyskania informacji o badanym i jego problemach na podstawie różnych dokumentów dotyczących badanej osoby i jej wytworów (prac pisemnych czy plastycznych). Narzędzia badawcze – dokumenty, prace pisemne, plastyczne, techniczne, poddawane analizie według opracowanych wcześniej założeń.

Metody badawcze najbardziej przydatne w pracy opiekunki dziecięcej to: obserwacja, wywiad/rozmowa kierowana, szczególnie wywiad środowiskowy i ankietowanie, a także analiza wytworów twórczości dziecięcej.

Metody te służą poznaniu dziecka, jego środowiska oraz sposobu funkcjonowania w środowisku żłobkowym i domowym. Poznanie dziecka to inaczej zdiagnozowanie go, jest to niezbędne w celu właściwego zaplanowania i prowadzenia pracy z dzieckiem w grupie żłobkowej lub w warunkach opieki domowej (dzienny opiekun dziecka lub niania).

Przykład narzędzia badawczego do obserwacji dziecka

KARTA ANALIZY I OCENY ROZWOJU FIZYCZNEGO I PSYCHOMOTORYCZNEGO DZIECKA

1. Imię dziecka: (do celów badawczych w żłobku możemy zastosować pełną metryczkę dziecka, aby nie musieć za każdym razem sięgać do innych źródeł danych osobowych)

................................

2. Data urodzenia (wiek dziecka): (potrzebny do ustalenia normy rozwojowej i wskaźników rozwojowych)

................................

3. Warunki socjalno-materialne rodziny dziecka: (na tej podstawie możemy wnioskować co do możliwości stymulowania rozwoju dziecka w domu)

................................

4. Rozwój fizyczny dziecka:

................................

a) waga: .......................

b) wzrost: .......................

c) inne cechy: .......................

5. Okres i/lub czas pobytu dziecka w żłobku w ciągu dnia i w ciągu roku: (im dłużej dziecko przebywa w żłobku, tym większy wpływ na przebieg jego rozwoju wywierają opiekunki)

................................

6. Rozwój dziecka w poszczególnych sferach rozwojowych: opis w załączonej tabeli.

Sfera rozwojowa

Norma rozwojowa dla dziecka w danym wieku

Opis rozwoju obserwowanego dziecka.

Spostrzeżenia obserwatora

UWAGI

1

2

3

4

Tu wpisujemy wskaźniki informujące o tym, jakie działania, czynności powinno prezentować dziecko w danym wieku, w poszczególnych sferach rozwojowych – zgodnie z normą możemy korzystać z dowolnych poradników czy podręczników mówiących o przebiegu rozwoju dziecka.

Tu wpisujemy zauważone przez obserwatora czynności i zachowania prezentowane przez obserwowane dziecko, odnosząc je do poszczególnych sfer rozwoju. Spostrzeżenia odnotowujemy w ściśle określonym czasie, założonym na wykonanie obserwacji. Aby stwierdzić, czy i jak przebiega rozwój dziecka, należy powtórzyć obserwację w ten sam sposób co najmniej 3-4 razy w ciągu roku życia dziecka. Tu możemy zapisać dodatkowe informacje dotyczące np. przebiegu obserwacji czy okoliczności zaobserwowanych zachowań dziecka lub cokolwiek, co odbiega od proponowanego schematu.

Motoryka

Sensomotoryka

Mowa i myślenie

Kontakty Społeczne

Uczucia

i emocje

Nawyki

i samodzielność

7. Ocena przebiegu rozwoju dziecka: (używamy określeń: zgodnie z normą[1] lub niezgodnie z normą; jeśli niezgodnie – podajemy, w jakim zakresie i w której sferze, czego dotyczy niezgodność/niezgodnie z normą może oznaczać zarówno powyżej, jak i poniżej normy)

................................

8. Wnioski i planowanie działań do stymulowania rozwoju dziecka: (są to swego rodzaju „wytyczne” wskazujące nam planowany kierunek pracy z dzieckiem w celu doskonalenia i rozwijania jego różnych funkcji, powinny odnosić się do oceny)

................................

Kartę można rozbudować i wykorzystać do prowadzenia obserwacji dziecka, np. w ciągu roku „żłobkowego”. Wystarczy zastosować poziomy układ stron i dodać kolumny w obszarze kolumn 2, 3 i 4, oznaczając datami granicznymi wykonywanie kolejnych obserwacji oraz opracowując w kolumnach pkt 2, 3, 4, 5, 7 i 8 karty analizy i oceny.

Informacje uzyskane o dziecku w czasie obserwacji są objęte tajemnicą zawodową, służą do odpowiedniego zaplanowania pracy z dzieckiem oraz do uchwycenia odpowiednio wcześnie ewentualnych zaburzeń w przebiegu rozwoju dziecka. Dane te powinny być wykorzystane do informowania rodziców dziecka o zmianach zachodzących w jego rozwoju. Najlepiej jeśli informacje uzyskane w czasie obserwacji potwierdza się informacjami uzyskanymi innymi metodami badawczymi, np. analizą dokumentów czy wytworów pracy dziecka.

Arkusze obserwacji można zbudować różnie, zależnie od celu i obiektu badania. Można także skorzystać z gotowych narzędzi dostępnych w obszarze nauk społeczno-pedagogicznych, ale wówczas należy dokładnie zapoznać się z instrukcją i warunkami zastosowania narzędzia i postępować zgodnie z zawartymi tam wskazówkami.

W pracy opiekuna dziecka warto także posługiwać się ankietowaniem. Metodą tą można m.in. badać zdanie rodziców dzieci w interesującej nas sprawie (np. zaprosić czy nie zaprosić fotografa do żłobka; zorganizować czy nie jakieś imprezy dodatkowe dla dzieci, a jeśli zorganizować, to co, w jaki sposób i kiedy?). Temat i zakres badań ustala „badacz”. Elementy ankietowania można wykorzystać już na etapie wstępnym w procesie rekrutacji do żłobka i zawrzeć np. w karcie zapisu dziecka do żłobka.

Chcąc skorzystać z tej metody, należy postępować według niżej podanego zestawu czynności:

1. Określ cel badania.

2. Wyznacz grupę docelową respondentów.

3. Opracuj lub znajdź odpowiednie narzędzie badawcze.

4. Przeprowadź badanie ankietowe w sposób umożliwiający uzyskanie szczerych i miarodajnych odpowiedzi.

5. Dokonaj analizy ilościowej i jakościowej uzyskanych odpowiedzi.

6. Opracuj wyniki badania.

7. Przedstaw wnioski i wyniki badania w sposób czytelny i zrozumiały dla różnych grup odbiorców.

8. Wnioski wykorzystaj do modyfikacji działań w obszarze, którego dotyczyło badanie.

5. Cele kształcenia i wychowania, ideały wychowawcze i wzorce osobowe

Proces wychowania – ciąg uporządkowanych działań lub zmian, które mają swoją strukturę, właściwości i kierunek, zmierzających do ukształtowania osobowości człowieka.

W literaturze socjologiczno-pedagogicznej znajdziemy różne podejścia do problematyki procesu wychowania i ustalania jego celów, jednym z nich jest podejście subiektywistyczne, reprezentowane przez Kazimierza Sośnickiego. Według niego proces wychowania to zmiany psychiczne i fizyczne, które zachodzą w osobowości wychowanka. Te zmiany świadczą o skuteczności wychowania.

Odmienną koncepcją jest podejście obiektywistyczne – przyjmują je socjologowie. Zgodnie z tym nurtem, którego przedstawicielem jest profesor Ryszard Wroczyński, proces wychowania rozpatrujemy jako ciąg działań podejmowanych przez wychowawcę wobec wychowanków. Działania te są zaplanowane i ukierunkowane na osiąganie pożądanych zmian w postawach i zachowaniach wychowanków.

Jeszcze inne podejście prezentuje Romana Miler. Można je interpretować jako krytykę obu poprzednich. Miler proces wychowania rozpatruje na dwóch płaszczyznach: polityków i nauczycieli. Politycy wpływają na nauczycieli (wychowawców, opiekunów) i oświatę poprzez: uchwalanie ustaw oświatowych, budżet, standardy wykształcenia nauczycieli, określają pewne warunki, które są brane pod uwagę przy selekcji nauczycieli, i w ten swoisty sposób regulują przebieg procesu wychowania.

Nauczyciele wpływają na polityków, tworząc wielką grupę opiniotwórczą, i oddziałują poprzez np. związki zawodowe na podwyżki w oświacie i w ten sposób kształtują globalnie proces wychowania. Można z tego podejścia stworzyć następującą zależność: im lepsze prawo oświatowe i wyższe nakłady finansowe na oświatę, tym lepiej pracują nauczyciele i wychowawcy i tym bardziej jest zorganizowany i skuteczny proces wychowania. Przyczynia się więc do powstawania zmian w zachowaniu wychowanków; zmian pożądanych z punktu widzenia prawa, państwa, porządku publicznego i moralnego.

Niezależnie od podejścia do problemu wyróżnianych jest pięć elementów procesu wychowania:

ideał wychowania

cele wychowania

formy wychowania

metody wychowania

środki wychowania.

Elementy te są wzajemnie ze sobą powiązane i od siebie zależne.

Ideał wychowania – opis zintegrowanych cech człowieka, wartościowych z punktu widzenia społeczeństwa, odłamów lub grup; postulowany kształt dojrzałej osobowości, tzn. osobowości, która zawiera cechy wartościowe z punktu widzenia potrzeb społeczeństwa, tradycji kulturowych lub wymagań ideologii, jest to wyłącznie konstrukt teoretyczny. Ideał wychowania powstaje na podstawie filozofii lub badań, z ideału wychowania wyprowadzamy cele wychowania na kilku różnych etapach.

Cele wychowania – to taki stan rzeczy, którego osiągnięcie jest postulowane, może to być opisany zestaw cech idealnego obywatela, do wykształcenia których dążymy w toku procesu wychowania.

Możemy wyodrębnić kilka poziomów celów wychowania, tworzymy wówczas hierarchię celów wychowania.

Hierarchia celów wychowania:

Cel nadrzędny – formułowany odpowiednio do trzech głównych wartości: piękna, dobra i prawdy.

Na tej podstawie wyróżniamy dziedziny wychowania zależnie od poszczególnych wartości:

prawda – wychowanie umysłowe

dobro – wychowanie moralne

piękno – wychowanie estetyczne.

Cel nadrzędny w zakresie opieki nad dziećmi do lat 3 wskazuje Ustawa o opiece nad dziećmi do lat 3, która mówi, że placówka opiekuńcza ma zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pobytu dziecka.

Cele etapowe – ustala się je, biorąc za podstawę standard osobowości na podstawie wieku życia wychowanka. Powinny być powiązane z celem nadrzędnym, wynikać z niego.

Cele etapowe w zakresie opieki nad dziećmi do lat 3 powiązane są z ich możliwościami rozwojowymi w poszczególnych sferach rozwojowych, odpowiednio do wieku metrykalnego. Można je formułować w oparciu o normy rozwojowe dotyczące rozwoju psychoruchowego.

Cele operacyjne – ustalane i wyprowadzane przez poszczególnych nauczycieli (wychowawców) na poszczególnych lekcjach (etapach wychowania powiązanych z wiekiem i poziomem rozwoju dziecka). Powinny być powiązane z celami etapowymi i celem nadrzędnym, wynikać z celów wyższego rzędu.

Cele operacyjne w zakresie opieki nad dziećmi do lat 3 powiązane są z ich bezpośrednim działaniem podejmowanym w czasie prowadzonych z nimi zabaw i zajęć oraz w czasie wykonywania wobec dzieci i wspólnie z nimi zabiegów pielęgnacyjnych i opiekuńczych.

Cele pracy z dziećmi do lat 3 powinny być wskazywane przez opiekunów w dokumentacji przebiegu pracy z dziećmi w danej placówce. Ponieważ nie ma żadnych obowiązujących wzorców tej dokumentacji – każda placówka może opracować własne.

W procesie wychowania mówimy także o obieraniu określonej strategii wychowania:

jeżeli będziemy chcieli kształtować ideały życiowe i wartości – będzie to strategia kierunków;

jeżeli będziemy dążyć do rozwoju wiedzy, umiejętności, sprawności – będzie to strategia instrumentalna.

W wychowaniu bardzo ważną rolę odgrywają wzory osobowe realne lub fikcyjne, posługujemy się nimi, przybliżając je wychowankom, kiedy dążymy do osiągnięcia wyznaczonych ideałów wychowania. Możemy się nimi posługiwać na każdym etapie życia dziecka – wychowanka, dobierając je odpowiednio do wieku i poziomu rozwoju dziecka, jego możliwości percepcyjnych i ograniczeń wynikających np. z niepełnosprawności.

Dwie grupy zabiegów służących do ustalania celów wychowania:

1. Projektowanie rzeczywistości (cele ostateczne i etapowe) – będziemy projektować przyszłą osobowość wychowanka; takie podejście jest charakterystyczne dla pedagogiki urabiającej.

2. Dążenie do rozwoju (cele rozwojowe) – projektujemy to, jakie cele na danym etapie rozwoju dziecka możemy osiągnąć; podejście charakterystyczne dla pedagogiki, która kładzie nacisk na swobodny rozwój dziecka. Jest to dominujący sposób planowania pracy z dzieckiem w żłobku, ponieważ celem pracy opiekuna dziecka jest ustawiczne dążenie do stymulowania rozwoju dziecka we wszystkich sferach rozwojowych.

W praktyce oscylujemy między 1. a 2. zabiegiem.

Formy wychowania – proces wychowania zachodzi w sytuacjach społecznych. Te sytuacje mogą być przypadkowe lub celowo zorganizowane. Organizacja działań po to, aby wychowankowie przejawiali aktywność, która prowadziłaby do ukształtowania jakichś dyspozycji, określana jest jako forma. Proces wychowania przyjmuje pewną formę ze względu na główny rodzaj aktywności wychowanka.

Klasyfikacja form wychowania:

ze względu na przedmiot aktywności, czyli dziedziny życia społecznego, wyróżniamy takie formy, jak: przez działalność wytwórczą (pracę) np. podczas lekcji techniki; przez zabawę – forma właściwa dla najmłodszego wieku dziecka; przez sztukę – polega na stwarzaniu sytuacji obcowania przez dziecko/wychowanka z różnymi rodzajami sztuki w sposób dostępny dziecku/wychowankowi z uwagi na jego wiek i możliwości percepcyjne; przez naukę – forma dostępna na etapie kształcenia w poszczególnych typach szkół;

ze względu na relacje, jakie zachodzą między wychowankiem a innymi osobami, wyróżniamy formy: indywidualną, zbiorową, zespołową.

Metody wychowania – celowy sposób postępowania opiekuna/wychowawcy z wychowankiem, który znajduje się pod jego opieką; powtarzanie czynności zmierzających do celu, którym są zmiany osobowości; sprawdzony układ zabiegów polegających na inspirowaniu i inicjowaniu działań pomiędzy podmiotami wychowania, oparty o społecznie akceptowane normy etyczno-moralne.

Klasyfikacja metod wychowania

W praktyce i teorii pedagogicznej funkcjonują różne klasyfikacje metod wychowania, w zależności od dominującej koncepcji pedagogicznej, dominującego kryterium wyróżniania metod oraz od planowanych form i sposobów wpływania na wychowanka.

Jedną z nich jest klasyfikacja oparta na dominującym sposobie oddziaływania na wychowanka i możemy w niej wyróżnić takie metody, jak:

metody wpływu osobistego: wysuwanie sugestii, perswazja, oddziaływanie przykładem osobistym, wyrażanie aprobaty, dezaprobaty;

metody wpływu sytuacyjnego: karanie i nagradzanie wychowawcze, instruowanie, organizowanie doświadczeń wychowanka, wywoływanie antycypacji, czyli odrzucenia przez wychowanka uczestniczenia w działaniach niepożądanych z wychowawczego punktu widzenia, przydzielanie funkcji i ról społecznych, ćwiczenie;

metody wpływu społecznego: akceptacja/brak akceptacji przez osobę lub grupę rówieśniczą lub inną pożądaną;

kierowanie samowychowaniem: świadome planowanie i organizowanie we własnym zakresie działań sprzyjających uzyskiwaniu aprobaty grupy społecznej, do której chcemy przynależeć.

Ponadczasowość ideałów wychowania

Każda epoka wytwarza swój własny ideał i cele wychowania. Elementy te są wartościami ponadustrojowymi, a nawet ponadczasowymi. Stanowią je czynniki wspólne dla ideałów niektórych lub nawet wszystkich epok historycznych. Świadczą one jednocześnie o pewnej ciągłości historycznej ideałów i celów wychowania, dla których są swoistym spoiwem.

Przykładem tego rodzaju czynników są m.in.: solidarność w obliczu klęski żywiołowej, opiekuńczy stosunek do jednostek słabych i pokrzywdzonych przez los, umiłowanie wolności i patriotyzm. W historii ludzkości spotykamy ideały i cele odpowiadające poszczególnym ustrojom i nurtom filozoficznym.

6. Teorie i metody wychowania

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji

Spis treści:

Być opiekunem dziecka

ISBN: 978-83-8313-788-9

© Iwona Zarębska i Wydawnictwo Novae Res 2023

Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, reprodukcja lub odczyt jakiegokolwiek fragmentu tej książki w środkach masowego przekazu wymaga pisemnej zgody Wydawnictwa Novae Res.

REDAKCJA: Dominika Synowiec

KOREKTA: Małgorzata Giełzakowska

OKŁADKA: Izabela Surdykowska-Jurek

Wydawnictwo Novae Res należy do grupy wydawniczej Zaczytani.

Grupa Zaczytani sp. z o.o.

ul. Świętojańska 9/4, 81-368 Gdynia

tel.: 58 716 78 59, e-mail: [email protected]

http://novaeres.pl

Publikacja dostępna jest na stronie zaczytani.pl.

Opracowanie ebooka Katarzyna Rek