Christianitas ebook

Co­py­ri­ght © by Grze­gorz Ku­char­czyk

Co­py­ri­ght to this edi­tion © by Wy­daw­nic­two Pro­hi­bi­ta

Re­cen­zent:

Prof. dr hab. Mie­czy­sław Ryba (KUL)

ISBN:

978-83-61344-80-3

Pro­jekt okład­ki:

Szy­mon Pi­pień

Re­dak­cja i ko­rek­ta:

Bar­ba­ra Ma­niń­ska

Wy­daw­ca:

Wy­daw­nic­two PRO­HI­BI­TA

Pa­weł To­bo­ła-Per­t­kie­wicz

www.pro­hi­bi­ta.pl

wy­daw­nic­two@pro­hi­bi­ta.pl

Tel: 22 424 37 36

www.fa­ce­bo­ok.com/Wy­daw­nic­two­Pro­hi­bi­ta

Sprze­daż książ­ki w In­ter­ne­cie:

Wstęp

Ni­niej­sza książ­ka jest o kry­zy­sie. Tym naj­po­waż­niej­szym, bo do­ty­ka­ją­cym sfe­ry du­cha, kry­zy­sie na­sze­go krę­gu cy­wi­li­za­cyj­ne­go ukształ­to­wa­ne­go przez chrze­ści­jań­stwo prze­ka­za­ne lu­dom Eu­ro­py przez Ko­ściół rzym­ski. Na­sze cza­sy są świad­kiem znacz­ne­go przy­spie­sze­nia i po­głę­bie­nia zja­wisk kry­zy­so­wych. Zmie­nia się po­stać tego świa­ta – co­raz szyb­ciej i w co­raz gor­szym kie­run­ku.

Świę­ty Jan Pa­weł II już w 1982 roku mó­wił: „Duch tego świa­ta pra­gnął­by, by­śmy ska­pi­tu­lo­wa­li w naj­bar­dziej pod­sta­wo­wych za­sa­dach ży­cia chrze­ści­jań­skie­go. Dziś, jak ni­g­dy przed­tem, pod­sta­wo­we praw­dy wia­ry są kwe­stio­no­wa­ne, a war­to­ści ety­ki chrze­ści­jań­skiej ata­ko­wa­ne i ośmie­sza­ne. Rze­czy, któ­re bu­dzi­ły obu­rze­nie po­przed­niej ge­ne­ra­cji, te­raz za­pi­sa­ne są w księ­gach usta­wo­daw­czych spo­łe­czeń­stwa! Te pro­ce­sy na­le­żą do zja­wisk naj­więk­szej wagi i nie moż­na ich nie do­strze­gać, nie udzie­la­jąc na nie od­po­wie­dzi, ani też nie wy­star­czy tu ba­nal­na od­po­wiedź. Spra­wy o tak wiel­kiej do­nio­sło­ści wy­ma­ga­ją peł­nej uwa­gi na­sze­go chrze­ści­jań­skie­go su­mie­nia”.

Od cza­su, gdy pa­pież z Pol­ski wy­po­wia­dał te sło­wa, mi­nę­ło po­nad trzy­dzie­ści lat, wy­ro­sło cał­kiem nowe po­ko­le­nie Eu­ro­pej­czy­ków, czy sze­rzej – lu­dzi Za­cho­du, któ­re mie­rzy się nie tyl­ko z „kul­tu­rą abor­cji” i „kul­tu­rą an­ty­kon­cep­cji”, ale z co­raz sil­niej­szy­mi wy­sił­ka­mi w kie­run­ku ra­dy­kal­nej „de­kon­struk­cji” ro­dzi­ny, płci oraz isto­ty ludz­kiej. Któż by się spo­dzie­wał jesz­cze parę lat temu, że na sy­no­dzie bi­sku­pów w Wa­ty­ka­nie z du­żym tru­dem uda się od­rzu­cić po­my­sły do­war­to­ścio­wu­ją­ce de­wia­cje i cu­dzo­łó­stwo. Jak po­ka­zał sy­nod z paź­dzier­ni­ka 2014 roku, więk­szość bi­sku­pów uwa­ża, że trze­ba iść w tym no­wym „kie­run­ku dusz­pa­ster­skiej wraż­li­wo­ści”. Za­bra­kło je­dy­nie więk­szo­ści kwa­li­fi­ko­wa­nej.

Świę­ty pa­pież wie­lo­krot­nie zwra­cał uwa­gę – o czym pi­sze­my w książ­ce – na wszech­stron­ność kry­zy­su współ­cze­sne­go Za­cho­du, a tym sa­mym i za­gro­żeń, wo­bec któ­rych stoi Ko­ściół prze­ło­mu dru­gie­go i trze­cie­go ty­siąc­le­cia. Dzi­siaj je­den z na­stęp­ców św. Jana Paw­ła II ab­dy­ku­je, bo „osła­bły siły du­cha” (Be­ne­dykt XVI], a dru­gi twier­dzi, że naj­po­waż­niej­szym pro­ble­mem Ko­ścio­ła w dwu­dzie­stym pierw­szym wie­ku jest… „bez­ro­bo­cie mło­dych” i ab­dy­ku­je ze spra­wo­wa­nia Urzę­du Na­uczy­ciel­skie­go, mó­wiąc: „Kim je­stem, by ich są­dzić”.

Tak wy­glą­da ka­pi­tu­la­cja wo­bec praw­dzi­we­go pro­ble­mu (kry­zy­su cy­wi­li­za­cji chrze­ści­jań­skiej] przy­kry­wa­na te­ma­ta­mi za­stęp­czy­mi z ro­dza­ju po­ka­zo­wej „wal­ki z ubó­stwem”. Któ­ryż to z Apo­sto­łów tak bar­dzo trosz­czył się o los bied­nych, że prze­li­czał war­tość dro­go­cen­ne­go olej­ku wy­la­ne­go na sto­py Pana na war­tość fun­du­szu po­mo­co­we­go dla ubo­gich? A Pan mówi: „Ubo­gich za­wsze mieć bę­dzie­cie”.

Jaka jest przy­czy­na tego kry­zy­su, alias kto lub co za tym stoi? Ni­niej­sza książ­ka nie ro­ści so­bie naj­mniej­szych na­wet pre­ten­sji do wy­czer­pa­nia tego te­ma­tu. Au­tor stoi jed­nak na sta­no­wi­sku, że w hi­sto­rii nic nie jest dane raz na za­wsze i nic nie jest zde­ter­mi­no­wa­ne. Nie rzą­dzą nami ja­kieś bez­oso­bo­we siły z ka­te­go­rii „obiek­tyw­nych praw dzie­jo­wych” lub du­chy o nie­okre­ślo­nej pro­we­nien­cji („duch po­stę­pu”, „duch so­bo­ru”).

Kry­zys, o któ­rym mowa, do­ty­czy lu­dzi i zo­stał przez lu­dzi wy­wo­ła­ny. Przez kon­kret­ne de­cy­zje po­li­tycz­ne (for­su­ją­ce np. la­icy­za­cję lub prą­ce do re­wo­lu­cji], przez kon­kret­ne idee po­li­tycz­ne i pro­pa­gan­do­we nar­ra­cje, któ­re nie wzię­ły się zni­kąd, wresz­cie przez za­ku­li­so­we dzia­ła­nie zor­ga­ni­zo­wa­nych grup na­ci­sku (np. ma­so­ne­ria]. Nie cho­dzi tu by­naj­mniej o ja­kąś zwul­ga­ry­zo­wa­ną teo­rię spi­sku, choć ta ostat­nia – wska­zu­jąc na dzia­ła­nia kon­kret­nych lu­dzi lub grup – jest o wie­le mniej uwła­cza­ją­ca dla ro­zu­mu ludz­kie­go, ani­że­li po­gląd wska­zu­ją­cy, że świa­tem rzą­dzą ja­kieś bez­oso­bo­we moce.

Praw­dą jest rów­nież mak­sy­ma imć pana Za­gło­by, że „nie masz ta­ko­wych ter­mi­nów, z któ­rych by vi­ri­busuni­tis przy Bo­skich au­xi­liach pod­nieść nie moż­na”. Dla­te­go w cza­sach kry­zy­su spo­ty­ka­my wiel­kich obroń­ców chri­stia­ni­tas jako ładu cy­wi­li­za­cyj­ne­go – ty­ta­nów du­cha i in­te­lek­tu. Tak­że o nich jest ta książ­ka.

W książ­ce znaj­du­je się rów­nież blok tek­stów od­no­szą­cych się (tak­że w cha­rak­te­rze po­le­mik) do hi­sto­rii Pol­ski. Jed­nak w więk­szo­ści wy­pad­ków mó­wi­my tu­taj rów­nież o za­gad­nie­niach z na­szych dzie­jów, od­no­szą­cych się do kon­fron­ta­cji z prze­ja­wa­mi kry­zy­su za­chod­niej cy­wi­li­za­cji. Za­rów­no ko­mu­nizm, jak i na­ro­do­wy so­cja­lizm były re­zul­ta­ta­mi du­cho­we­go tąp­nię­cia, któ­re za­ist­nia­ło na Za­cho­dzie na dłu­go przed 1914 ro­kiem, a któ­re pa­pież Pius XII na­zwał „zbrod­nia­mi Ma­je­sta­tu wo­bec Chry­stu­sa Kró­la”.

Tek­sty, któ­re zło­ży­ły się na ni­niej­szą książ­kę, uka­zy­wa­ły się (choć nie wszyst­kie) w cią­gu kil­ku­na­stu lat na ła­mach pra­sy kon­ser­wa­tyw­nej w Pol­sce oraz na por­ta­lu PCh24. Nie jest to jed­nak ze­staw „od­grze­wa­nych ko­tle­tów”. Prze­wa­ża­ją­ca więk­szość tek­stów zo­sta­ła roz­bu­do­wa­na o nowe tre­ści. Nie­któ­re są zu­peł­nie nowe.

Grze­gorz Ku­char­czyk

Część I Chri­stia­ni­tas

Ha­gia So­phia i Clu­ny–chrze­ści­jań­ska cy­wi­li­za­cja i bar­ba­rzyń­cy

Ko­cham ten ko­ściół i jego świę­te cho­rą­gwie,

Jego srebr­ne na­czy­nia i jego kan­de­la­bry,

Świa­tła, iko­ny, am­bo­nę.

Ile­kroć tam za­cho­dzę, do tego ko­ścio­ła Gre­ków,

Gdzie za­wsze czuć woń ka­dzi­dła,

Brzmią li­tur­gicz­ne śpie­wy,

A ka­pła­ni w or­na­tach lśnią­cych zło­ci­stym bla­skiem,

Kro­czą­cy uro­czy­ście, peł­ni są do­sto­jeń­stwa –

Po­wra­cam za­raz my­ślą do na­szej daw­nej świet­no­ści:

Do po­tę­gi Bi­zan­cjum.1

Przed nie­mal stu laty w ten spo­sób opi­sy­wał Ha­gię So­phię – nie­gdyś naj­więk­szą ba­zy­li­kę chrze­ści­jań­skie­go świa­ta, a od 1453 roku za­mie­nio­ną w me­czet – Grek z Alek­san­drii Kon­stan­di­nos Ka­wa­fis. Ten je­den z pięk­niej­szych wier­szy au­to­ra Ita­ki jest świa­dec­twem nie tyl­ko me­lan­cho­lii ogar­nia­ją­cej na wi­dok naj­wspa­nial­szej nie­gdyś świą­ty­ni ca­łe­go ka­to­lic­kie­go świa­ta zde­gra­do­wa­nej do roli me­cze­tu (a już nie­dłu­go, w 1934 r. – z woli Ke­ma­la Ata­tür­ka – do mu­zeum). To tak­że do­wód na to, że men­tal­ność współ­cze­snych – a z pew­no­ścią dwu­dzie­sto­wiecz­nych Gre­ków – zo­sta­ła ukształ­to­wa­na przez du­cho­we i kul­tu­ro­we dzie­dzic­two Bi­zan­cjum, a nie sta­ro­żyt­nej Hel­la­dy; po­wsta­ła ona nie tyle w cie­niu Par­te­no­nu ile ra­czej pod ko­pu­ła­mi Ha­gii So­phii.

Wspa­nial­sza niż świą­ty­nia Sa­lo­mo­na

Świą­ty­nia Mą­dro­ści Bo­żej – wy­bu­do­wa­na w la­tach 532–537 za pa­no­wa­nia naj­więk­sze­go ce­sa­rza bi­zan­tyj­skie­go Ju­sty­nia­na I Wiel­kie­go – była ka­te­drą pa­triar­chy Kon­stan­ty­no­po­la (do 1054 r. ka­to­lic­kie­go) i tra­dy­cyj­nym miej­scem ko­ro­na­cji bi­zan­tyj­skich ce­sa­rzy. Je­śli wie­rzyć re­la­cji Eu­ze­biu­sza z Ce­za­rei, ce­sarz Ju­sty­nian oso­bi­ście brał udział w pro­jek­to­wa­niu wspa­nia­łej ba­zy­li­ki, a do­kład­ne wska­zów­ki otrzy­my­wał z aniel­skim po­śred­nic­twem z nie­ba. Do hi­sto­rii prze­szły też sło­wa Ju­sty­nia­na, któ­ry po wej­ściu do ukoń­czo­nej ba­zy­li­ki miał wy­krzyk­nąć: „Sa­lo­mo­nie, prze­ści­gną­łem cię!”.

Ma­te­riał po­trzeb­ny do bu­do­wy pa­triar­szej i ce­sar­skiej ba­zy­li­ki ścią­ga­no z ca­łe­go ob­sza­ru wschod­nie­go ce­sar­stwa (cho­ciaż za Ju­sty­nia­na ce­sar­stwo było po­now­nie tyl­ko jed­no – ce­sarz od­zy­skał prze­cież nie tyl­ko Afry­kę Pół­noc­ną, ale rów­nież Ita­lię z Rzy­mem). Szla­chet­ny bu­du­lec pły­nął też z Egip­tu i Sy­rii. Wy­ko­rzy­sta­no rów­nież ko­lum­ny ze słyn­nej efe­skiej świą­ty­ni Ar­te­mi­dy (jed­ne­go z sied­miu cu­dów sta­ro­żyt­ne­go świa­ta).

Wspa­nia­łość Ha­gii So­phii była le­gen­dar­na: „Ogrom­na ko­pu­ła spo­czy­wa na nie­wy­so­kim tam­bu­rze (pod­bu­do­wie), nad któ­rym bie­gnie do­oko­ła zwar­ty ciąg okien, tak więc wnę­trze ko­ścio­ła jest peł­ne świa­tła, któ­re­go źró­dło i kie­ru­nek są w pierw­szej chwi­li nie­uchwyt­ne. Nocą oświe­tlał je ze­spół ży­ran­do­li za­wie­szo­nych na łań­cu­chach […]. Zwie­dza­ją­cy ma wra­że­nie, jak­by zgu­bił się w ol­brzy­miej pod­wod­nej gro­cie, ja­rzą­cej się świa­tłem, któ­re pły­nie z nie­wi­do­me­go źró­dła, i wy­ło­żo­nej lśnią­cy­mi ka­mie­nia­mi szla­chet­ny­mi”2. Do­kład­ny opis głów­ne­go oł­ta­rza, przy któ­rym Naj­święt­szą Ofia­rę spra­wo­wał tyl­ko pa­triar­cha, wspa­nia­łych mo­zaik oraz naj­więk­szych uro­czy­sto­ści ko­ściel­nych i pań­stwo­wych spra­wo­wa­nych w mu­rach tej świą­ty­ni od­naj­du­je­my w dzie­le ce­sa­rza Kon­stan­ty­na VII Por­fi­ro­ge­ne­ty De ca­ere­mo­niis, po­cho­dzą­cym z X wie­ku.

Ha­gia So­phia do­świad­cza­ła wszyst­kich dra­ma­tycz­nych wy­da­rzeń, któ­re były udzia­łem Kon­stan­ty­no­po­la – cho­dzi tu­taj by­naj­mniej nie tyl­ko o na­wie­dza­ją­ce mia­sto nad Bos­fo­rem sil­ne trzę­sie­nia zie­mi (jed­no z nich, już w 558 r. spo­wo­do­wa­ło za­wa­le­nie się cen­tral­nej ko­pu­ły ba­zy­li­ki Mą­dro­ści Bo­żej). Tak­że o sza­le­ją­cy w Bi­zan­cjum na prze­ło­mie VIII i IX wie­ku iko­no­klazm, któ­ry nie omi­nął rów­nież ba­zy­li­ki. Jego ofia­rą pa­dły wspa­nia­łe zło­ci­ste mo­zai­ki przed­sta­wia­ją­ce Chry­stu­sa, Mat­kę Bożą oraz świę­tych.

Wraz z ca­łym mia­stem ba­zy­li­ka do­świad­cza wiel­kich ob­lę­żeń mu­zuł­mań­skich – wiel­kie­go, trwa­ją­ce­go czte­ry lata mię­dzy 674 a 678 ro­kiem, oraz krót­sze­go w la­tach 717–718 (wspo­mnieć na­le­ży, że w 626 r. Kon­stan­ty­no­pol wy­trzy­mał ob­lę­że­nie przez Per­sów). Trud­no prze­ce­nić rolę tej pierw­szej obro­ny mia­sta przed Ara­ba­mi. To prze­cież pod mu­ra­mi Mia­sta Kon­stan­ty­na kro­czą­cy do­tąd od zwy­cię­stwa do zwy­cię­stwa is­lam po­niósł do­tkli­wą po­raż­kę, na dłu­go wcze­śniej za­nim pod Po­itiers marsz Ara­bów na in­nym krań­cu świa­ta chrze­ści­jań­skie­go po­wstrzy­ma­li Fran­ko­wie (732 r.).

Gdy na mu­rach trwa­ła wal­ka obroń­ców z na­cie­ra­ją­cy­mi mu­zuł­ma­na­mi, w „ko­ście­le Gre­ków” trwa­ły nie­usta­ją­ce mo­dły. Ta sy­tu­acja – nie­ste­ty bez szczę­śli­we­go za­koń­cze­nia – po­wtó­rzy się rów­nież w 1453 roku pod­czas ostat­nie­go ob­lę­że­nia Kon­stan­ty­no­po­la przez mu­zuł­ma­nów. W 1204 roku po zdo­by­ciu mia­sta przez uczest­ni­ków IV kru­cja­ty Ha­gia So­phia aż do 1261 roku na nowo sta­ła się ba­zy­li­ką ka­to­lic­ką (od 1054 r. trwa­ła schi­zma wschod­nia). Tam też ko­ro­no­wa­ni byli ła­ciń­scy wład­cy Kon­stan­ty­no­po­la. Zdo­by­ciu mia­sta przez ła­cin­ni­ków to­wa­rzy­szy­ło plą­dro­wa­nie nie tyl­ko pa­ła­ców ce­sar­skich, ale i świą­tyń Kon­stan­ty­no­po­la – nie wy­łą­cza­jąc ba­zy­li­ki Mą­dro­ści Bo­żej. Fakt ten zo­stał od razu sta­now­czo po­tę­pio­ny przez pa­pie­ża In­no­cen­te­go III.

Ostat­nie ob­lę­że­nie

W grud­niu 1452 roku w ba­zy­li­ce Mą­dro­ści Bo­żej zo­stał uro­czy­ście od­czy­ta­ny akt za­war­tej w 1439 roku pod­czas so­bo­ru flo­renc­kie­go unii mię­dzy Ko­ścio­łem wschod­nim i za­chod­nim. W uro­czy­sto­ści uczest­ni­czył ce­sarz Kon­stan­tyn XI wraz ze swo­im dwo­rem. Czy­tel­nym zna­kiem do­ko­na­ne­go zjed­no­cze­nia było włą­cze­nie do mo­dlitw mszal­nych imie­nia bi­sku­pa Rzy­mu. Nie­speł­na pół roku póź­niej, na po­cząt­ku kwiet­nia 1453 roku, roz­po­czę­ło się dru­gie ob­lę­że­nie Kon­stan­ty­no­po­la przez Tur­ków (pierw­sze w 1422 r. mia­sto zwy­cię­sko od­par­ło).

Po­dob­nie jak pod­czas wcze­śniej­szych ob­lę­żeń mia­sta przez mu­zuł­ma­nów, rów­nież w 1453 roku – od 5 kwiet­nia (po­czą­tek ob­lę­że­nia) do 29 maja (osta­tecz­ny szturm Tur­ków) – trwa­ły w Kon­stan­ty­no­po­lu nie­ustan­ne mo­dli­twy. Na mury wy­cho­dzi­ły pro­ce­sje z re­li­kwia­mi świę­tych oraz iko­ną Mat­ki Bo­skiej (Ho­de­ge­tria) – pa­tron­ki mia­sta. Cen­tral­nym miej­scem mo­dlitw była po­now­nie Ha­gia So­phia. Tu­taj też osta­tecz­nie, ale jak­że za póź­no, do­peł­ni­ła się unia flo­renc­ka. W ba­zy­li­ce mo­dli­li się za­rów­no ka­to­li­cy rzym­scy (wśród obroń­ców dużo było We­ne­cjan i Ge­nu­eń­czy­ków), grec­cy i ci, któ­rzy do tej pory trwa­li w opo­rze przed przy­ję­ciem unii. Ale na­wet ci ostat­ni uczest­ni­czy­li w na­bo­żeń­stwach i sa­kra­men­tach bez wzglę­du na to, czy od­pra­wia­li je w świą­ty­ni ła­cin­ni­cy czy Gre­cy.

Ty­sią­ce lu­dzi szu­ka­ło schro­nie­nia w ol­brzy­miej ba­zy­li­ce. We­dług daw­nej le­gen­dy, na­wet gdy­by nie­wier­ni mie­li sfor­so­wać mury, świe­tli­sty anioł z nie­ba miał ich prze­go­nić sprzed wrót do ba­zy­li­ki i z ca­łe­go mia­sta. W wie­czór po­prze­dza­ją­cy osta­tecz­ny szturm Tur­ków na mia­sto do ba­zy­li­ki Mą­dro­ści Bo­żej przy­był rów­nież ostat­ni ce­sarz bi­zan­tyj­ski (a wła­ści­wie ostat­ni ba­si­le­os Ro­ma­ioi – ce­sarz Rzy­mian) Kon­stan­tyn XI, by po­jed­nać się z Bo­giem.

29 maja 1453 roku Kon­stan­ty­no­pol zo­stał zdo­by­ty przez Tur­ków. Jak pi­sał Ste­ven Run­ci­man, data ta „sta­no­wi punkt zwrot­ny w hi­sto­rii. Ozna­cza ko­niec sta­rej opo­wie­ści, opo­wie­ści o bi­zan­tyj­skiej cy­wi­li­za­cji. Przez je­de­na­ście se­tek lat sta­ło nad Bos­fo­rem mia­sto, gdzie uwiel­bia­no in­te­lekt, a na­ukę i li­te­ra­tu­rę kla­sycz­nej prze­szło­ści prze­cho­wy­wa­no i stu­dio­wa­no […]. Było to rów­nież wiel­kie mia­sto ko­smo­po­li­tycz­ne, gdzie rów­no­le­gle z to­wa­ra­mi swo­bod­nie wy­mie­nia­no idee, i któ­re­go oby­wa­te­le wi­dzie­li sie­bie jako spad­ko­bier­ców Gre­cji i Rzy­mu uświę­co­nych przez wia­rę chrze­ści­jań­ską”3.

To był rów­nież ko­niec naj­wspa­nial­szej ba­zy­li­ki świa­ta chrze­ści­jań­skie­go. Tur­cy po zdo­by­ciu mia­sta za­bi­li albo za­bra­li w ja­syr ty­sią­ce chrze­ści­jan, któ­rzy schro­ni­li się w ba­zy­li­ce. Do ostat­niej chwi­li jed­nak trwa­ły mo­dli­twy, tak­że przy głów­nym oł­ta­rzu. Nie­któ­rzy po­dob­no wi­dzie­li, jak ka­pła­ni, sto­ją­cy do koń­ca przy oł­ta­rzu, wzię­li ze sobą świę­te na­czy­nia li­tur­gicz­ne i ucie­kli przed Tur­ka­mi przez po­łu­dnio­wą ścia­nę świą­ty­ni, któ­ra w cu­dow­ny spo­sób roz­stą­pi­ła się przed nimi. Mają wró­cić, gdy świą­ty­nia na nowo zo­sta­nie od­da­na chrze­ści­ja­nom.

Jed­ną z pierw­szych de­cy­zji zwy­cię­skie­go suł­ta­na Meh­me­da (Zdo­byw­cy) było bo­wiem za­mie­nie­nie Ha­gii So­phii w me­czet. Suł­tan wje­chał do Kon­stan­ty­no­po­la po trzech dniach ra­bo­wa­nia mia­sta, na co ze­zwo­lił swo­im żoł­nie­rzom. Pierw­sze kro­ki skie­ro­wał wła­śnie do świą­ty­ni Mą­dro­ści Bo­żej. Tam je­den z ule­mów od­czy­tał z am­bo­ny mu­zuł­mań­skie wy­zna­nie wia­ry. Chwi­lę po­tem suł­tan sta­nął na pły­cie głów­ne­go oł­ta­rza ba­zy­li­ki – we­dług nie­któ­rych świa­dectw wje­chał na nią kon­no – i stam­tąd od­dał po­kłon Al­la­ho­wi.

„Słoń­ce Clu­ny”

Po­czą­tek X wie­ku po Chry­stu­sie był po­cząt­kiem ko­lej­ne­go „ciem­ne­go stu­le­cia” w dzie­jach Ko­ścio­ła za­chod­nie­go. Pa­pie­stwo od kil­ku­dzie­się­ciu lat było igrasz­ką w ręku kil­ku moż­nych ro­dów rzym­skich; wie­lu bi­sku­pów to przede wszyst­kim wiel­cy pa­no­wie feu­dal­ni, otrzy­mu­ją­cy in­we­sty­tu­rę od lo­kal­nych se­nio­rów (ksią­żąt, kró­lów), lo­jal­ni przede wszyst­kim wo­bec nich; na­stą­pił upa­dek dys­cy­pli­ny ko­ściel­nej, sze­rzy się sy­mo­nia, a i mał­żeń­stwa du­chow­nych nie sprzy­ja­ją od­da­niu się bez resz­ty i bez­in­te­re­sow­nie obo­wiąz­kom dusz­pa­ster­skim. Nie ma wiel­kich ka­tedr – za­rów­no funk­cjo­nu­ją­cych jako Domy Boże, jak i miej­sca na­uko­wej re­flek­sji.

Do­kład­nie w tym cza­sie, w bur­gundz­kim Clu­ny w 910 roku, do­szło do prze­ło­mo­we­go wy­da­rze­nia w dzie­jach nie tyl­ko Ko­ścio­ła za­chod­nie­go, ale ca­łej za­chod­niej Eu­ro­py. Dzię­ki fun­da­cji księ­cia Wil­hel­ma Akwi­tań­skie­go po­wstał w Clu­ny be­ne­dyk­tyń­ski klasz­tor. Akt fun­da­cyj­ny prze­wi­dy­wał nie tyl­ko sto­sow­ne upo­sa­że­nie ma­te­rial­ne dla sy­nów św. Be­ne­dyk­ta, ale rów­nież za­wie­rał eg­zemp­cję (wy­łą­cze­nie) klasz­to­ru spod wpły­wów lo­kal­nej wła­dzy świec­kiej i du­chow­nej. Clu­ny od po­cząt­ku pod­le­ga­ło bez­po­śred­nio i wy­łącz­nie Sto­li­cy Apo­stol­skiej. Tak roz­po­czę­ła się hi­sto­ria opac­twa, któ­re w krót­kim cza­sie roz­ro­sło się do po­tęż­nej kon­gre­ga­cji klasz­to­rów be­ne­dyk­tyń­skich i bez któ­re­go nie moż­na zro­zu­mieć nie tyl­ko hi­sto­rii Ko­ścio­ła, ale i ca­łej za­chod­niej chri­stia­ni­tas w X, XI i XII wie­ku. Te trzy stu­le­cia były świad­kiem dy­na­micz­ne­go roz­ro­stu klu­niac­kiej kon­gre­ga­cji i rów­nie da­le­ko­sięż­nych wpły­wów mni­chów z Clu­ny na naj­waż­niej­sze wy­da­rze­nia tam­tej epo­ki – od­no­wę Ko­ścio­ła (tzw. re­for­my gre­go­riań­skie), ruch kru­cja­to­wy oraz od­no­wie­nie ży­cia ar­ty­stycz­ne­go i na­uko­we­go (tzw. re­ne­sans XII w.).

W zgod­nej opi­nii ba­da­czy dzie­jów Ko­ścio­ła za­ło­że­nie klasz­to­ru w Clu­ny było po­cząt­kiem dłu­gie­go pro­ce­su od­no­wy Ko­ścio­ła – in ca­pi­ta et in mem­bra. Pro­ces był dłu­gi, ale przez to sys­te­ma­tycz­ny, do­brze przy­go­to­wa­ny, or­ga­nicz­ny. Ha­słem Clu­ny nie było „otwie­ra­nie się na świat”, ale od­dzie­le­nie się od nie­go, aby tym le­piej otwo­rzyć się na su­ro­wość, ale i pięk­no pier­wot­nej re­gu­ły św. Be­ne­dyk­ta. Re­for­ma­to­rzy z Clu­ny za­czy­na­li przede wszyst­kim od sie­bie. Ale to z ich gro­na wy­szli pa­pie­że: św. Grze­gorz VII, bł. Urban II oraz Pas­cha­lis II, któ­rzy na prze­ło­mie XI i XII wie­ku przy­pie­czę­tu­ją dzie­ło od­no­wy Ko­ścio­ła po­wszech­ne­go, w tym jego eman­cy­pa­cję spod do­mi­na­cji wła­dzy świec­kiej. To w mu­rach klu­niac­kie­go opac­twa schro­nie­nie przed ce­sa­rzem Hen­ry­kiem V zna­lazł w 1119 roku pa­pież Ge­la­zy II, któ­ry tam też umarł. Kon­kla­we, któ­re od­by­ło się w Clu­ny, wy­nio­sło na Tron Pio­tro­wy Ka­lik­sta II, któ­re­go jed­ną z pierw­szych de­cy­zji było po­sta­no­wie­nie o łą­cze­niu od­tąd god­no­ści opa­ta Clu­ny z god­no­ścią Księ­cia Ko­ścio­ła (kar­dy­na­ła).

Daw­ny mnich klu­niac­ki bł. Urban II mó­wił o Clu­ny, że „świe­ci po­nad zie­mią na po­do­bień­stwo dru­gie­go słoń­ca. Do nie­go moż­na od­nieść sło­wa na­sze­go Pana: Je­ste­ście świa­tło­ścią świa­ta”. „Słoń­ce Clu­ny” w X–XII wie­ku naj­moc­niej świe­ci­ło świę­to­ścią swo­ich człon­ków. Je­den po dru­gim na­stę­po­wa­li po so­bie wiel­cy i świę­ci opa­ci: Odon (927–942), Ma­jol (948–994), Od­ilon (994–1049), Hugo (1049–1109). W la­tach 1122–1156 Clu­ny rzą­dził opat Piotr z Mont­ba­isier. Nie do­cze­kał się wy­nie­sie­nia na oł­ta­rze, ale do hi­sto­rii prze­szedł jako Piotr Ve­ne­ra­bi­lis (Czci­god­ny). Jak ma­wiał Grze­gorz VII, inny świą­to­bli­wy pa­pież wy­wo­dzą­cy się z bur­gundz­kie­go opac­twa: „Ża­den klasz­tor nie rów­na się z nim, po­nie­waż nie było w Clu­ny opa­ta, któ­ry nie był­by świę­tym”.

Clu­ny było więc atrak­cyj­ne swo­ją świę­to­ścią. Na po­cząt­ku XII wie­ku ist­nie­je już po­tęż­na, li­czą­ca nie­mal 1200 klasz­to­rów, kon­gre­ga­cja klu­niac­ka – sieć do­mów za­kon­nych pod­po­rząd­ko­wa­nych opac­twu– –mat­ce. Naj­wię­cej (883) było ich wte­dy we Fran­cji, nie­mal 100 w Niem­czech i Szwaj­ca­rii, po­nad 50 w pół­noc­nych Wło­szech, po­nad 40 w An­glii oraz 31 w kró­le­stwach hisz­pań­skich.

Jak wi­dzi­my, Clu­ny da­wa­ło Ko­ścio­ło­wi pa­pie­ży i nie­jed­no­krot­nie go­ści­ło ich w swo­ich mu­rach. Przy­by­wa­li do opac­twa nie tyl­ko szu­kać schro­nie­nia, ale rów­nież – o czym bę­dzie jesz­cze mowa – by kon­se­kro­wać po­wsta­ją­cą tam wspa­nia­łą ba­zy­li­kę. W 1245 roku, po za­koń­cze­niu ob­rad I so­bo­ru po­wszech­ne­go w Lyonie, opac­two było świad­kiem od­wie­dzin pa­pie­ża In­no­cen­te­go IV, kró­la Fran­cji św. Lu­dwi­ka IX oraz wie­lu oj­ców so­bo­ro­wych (m.in. ła­ciń­skich pa­triar­chów Kon­stan­ty­no­po­la oraz An­tio­chii).

Clu­ny w wy­dat­ny spo­sób współ­dzia­ła­ło w na­ro­dzi­nach i roz­sze­rza­niu idei kru­cja­to­wej. Już w pierw­szej po­ło­wie XI wie­ku po­ja­wi­ła się w krę­gu Clu­ny myśl o ko­niecz­no­ści wspar­cia – nie tyl­ko mo­dli­twą, ale i mie­czem – chrze­ści­jan wal­czą­cych za Pi­re­ne­ja­mi o od­zy­ska­nie ziem daw­ne­go ka­to­lic­kie­go kró­le­stwa Wi­zy­go­tów spod wła­dzy Ara­bów. Mni­si klu­niac­cy – przede wszyst­kim ci, któ­rzy na fali ru­chu od­no­wy w Ko­ście­le ob­ję­li sto­li­ce bi­sku­pie, w tym rów­nież sto­li­cę bi­sku­pa Rzy­mu (św. Grze­gorz VII, bł. Urban II) – uczy­ni­li wie­le za­rów­no dla roz­sze­rze­nia idei kru­cja­to­wej na po­moc dla wschod­nich chrze­ści­jan, jak i dla wy­kształ­ce­nia się na Za­cho­dzie eto­su ry­ce­rza chrze­ści­jań­skie­go, mi­les Chri­sti.

Tra­dy­cja i pięk­no li­tur­gii – na­rzę­dzia od­no­wy

Za­pro­po­no­wa­na przez Clu­ny re­cep­ta na od­no­wie­nie Ko­ścio­ła to po­wrót do tra­dy­cji (pier­wot­na re­gu­ła św. Be­ne­dyk­ta), dys­cy­pli­ny i mo­dli­twy. Z ini­cja­ty­wy opa­ta św. Od­ilo­na wpro­wa­dzo­no w Ko­ście­le po­wszech­nym Dzień Za­dusz­ny, a Clu­ny wie­le uczy­ni­ło dla od­no­wy pa­mię­ci o Ko­ście­le cier­pią­cym w czyść­cu. Ale mo­dli­twa mia­ła być pięk­na i w pięk­nej opra­wie. Stąd pie­czo­ło­wi­tość mni­chów klu­niac­kich w od­nie­sie­niu do li­tur­gii. Wła­ści­wą at­mos­fe­rę dla Sa­kra­men­tu Oł­ta­rza mia­ła two­rzyć wspa­nia­ła świą­ty­nia. Dzie­ło bu­do­wy ba­zy­li­ki w Clu­ny pod we­zwa­niem św.św. Pio­tra i Paw­ła, pa­tro­nów opac­twa, jest zwią­za­ne z po­sta­cią św. Hu­go­na opa­ta (1049–1109). We­dle współ­cze­snej mu klasz­tor­nej kro­ni­ki „za­chę­co­ny przez po­le­ce­nie z wy­so­ka, zbu­do­wał on ba­zy­li­kę jako na­miot na chwa­łę Bożą […] o ta­kim splen­do­rze, że gdy­by miesz­kań­cy nie­ba mie­li się kon­ten­to­wać na­szy­mi ziem­ski­mi wa­run­ka­mi, moż­na by było o niej mó­wić, że jest przed­sion­kiem anio­łów”.

Pierw­szy ka­mień pod nowy ko­ściół klasz­tor­ny (tzw. Clu­ny III) zo­stał po­ło­żo­ny w 1088 roku. W 1095 roku kon­se­kra­cji głów­ne­go oł­ta­rza w po­wsta­ją­cej ba­zy­li­ce do­ko­nał pa­pież Urban II pod­czas swo­jej pa­mięt­nej po­dró­ży do Fran­cji, pod­czas któ­rej ogło­sił I wy­pra­wę krzy­żo­wą. Świę­ty opat nie do­cze­kał koń­ca bu­do­wy „na­mio­tu Bo­że­go” o nie­biań­skim splen­do­rze. Kon­se­kra­cja ca­łej ba­zy­li­ki zo­sta­ła do­ko­na­na w 1130 roku przez pa­pie­ża In­no­cen­te­go II, czter­dzie­ści dwa lata po roz­po­czę­ciu bu­do­wy świą­ty­ni.

Przez nie­mal czte­ry na­stęp­ne wie­ki ro­mań­ska ba­zy­li­ka św. Pio­tra w Clu­ny była naj­więk­szą świą­ty­nią chrze­ści­jań­stwa, prym ten utra­ci­ła do­pie­ro na rzecz od­no­wio­nej na po­cząt­ku XVI wie­ku Ba­zy­li­ki św. Pio­tra w Rzy­mie. Roz­mia­ry klu­niac­kiej ba­zy­li­ki były im­po­nu­ją­ce. Zgod­nie z za­my­słem św. Hu­go­na w jej mu­rach mie­li się zmie­ścić na­raz wszy­scy mni­si z ca­łej klu­niac­kiej kon­gre­ga­cji – od Hisz­pa­nii po Niem­cy, od An­glii po Ita­lię.

W cen­trum peł­nej splen­do­ru klu­niac­kiej li­tur­gii była ad­o­ra­cja Naj­święt­sze­go Sa­kra­men­tu. Dla ka­to­li­ków zmu­sza­nych dzi­siaj do ob­ser­wo­wa­nia skan­da­licz­nej ko­mu­nii świę­tej udzie­la­nej na rękę, pie­tyzm mni­chów od­no­szą­cy się do Eu­cha­ry­stii musi wy­glą­dać jak ze­tknię­cie się z in­nym, nie­biań­skim świa­tem. Za­cy­tuj­my jed­ne­go z hi­sto­ry­ków zaj­mu­ją­cych się dzie­ja­mi w Clu­ny: „Słu­ga, któ­re­go po­win­no­ścią było za­nieść wo­rek do mły­na, nie mógł być «roz­wią­zły». Za­czy­nał od umy­cia ka­mie­nia młyń­skie­go, chro­nio­ne­go przez za­sło­ny, na­stęp­nie ubie­rał się na bia­ło, gło­wę na­kry­wał hu­me­ra­łem w ten spo­sób, że tyl­ko oczy było wi­dać. Do­pie­ro wów­czas mógł ze­mleć ziar­no na mąkę, prze­siać ją i umyć. Po od­śpie­wa­niu mo­dlitw dal­sze czyn­no­ści przej­mo­wa­li trzej bra­cia, rów­nież ubra­ni na bia­ło. Wy­sy­py­wa­li mąkę na nie­ska­zi­tel­nej czy­sto­ści stół i mie­sza­li ją z wodą na­le­wa­ną z na­czy­nia uży­wa­ne­go w cza­sie Mszy. Za­le­ca­no wy­ko­naw­com, aby pod­czas wy­pie­ku nie za­nie­czysz­cza­li „Eu­cha­ry­stii prze­naj­święt­szej ta­jem­ni­cy” nie tyl­ko śli­ną, ale i od­de­chem. Ze swo­jej stro­ny, ka­płan we­zwa­ny do spra­wo­wa­nia Eu­cha­ry­stii, nie­za­leż­nie czy cho­dzi­ło o jed­ną z dwóch co­dzien­nych Mszy kon­wen­tu­al­nych, czy o Msze pry­wat­ne, mył dwa razy ręce na znak oczysz­cze­nia; pierw­szy raz, jak na­ka­zu­je tra­dy­cja, przed za­ło­że­niem szat li­tur­gicz­nych, dru­gi, tuż przed kon­se­kra­cją. […] Ta wia­ra w re­al­ną Obec­ność była tak moc­na, że Ber­nard usta­lił pro­ce­du­rę za­cho­wa­nia się na wy­pa­dek, gdy­by pod­czas Ofia­ry Eu­cha­ry­stycz­nej kro­pla «Krwi Pań­skiej» [cu­dzy­słów w ory­gi­na­le – G.K.] spa­dła na ob­rus oł­ta­rza, kor­po­rał lub or­nat. Na­le­ży wy­ciąć ka­wa­łek ma­te­ria­łu w ten spo­sób uświę­co­ne­go i prze­cho­wy­wać go od tej pory mię­dzy re­li­kwia­mi”4.

Clu­ny – opac­two pa­pie­ży, miej­sce naj­świet­niej­szej świą­ty­ni za­chod­nie­go chrze­ści­jań­stwa, prze­cho­wy­wa­ło w swo­ich mu­rach i za mu­ra­mi klasz­to­ru praw­dzi­wy skar­biec re­li­kwii. Klasz­tor­ne in­wen­ta­rze z XVI wie­ku in­for­mu­ją m.in. o prze­cho­wy­wa­niu tam re­li­kwii Krzy­ża Świę­te­go, gąb­ki, któ­rą po­jo­no Chry­stu­sa na Kal­wa­rii, ka­wał­ka ska­ły, z któ­rej Zba­wi­ciel na­uczał Mo­dli­twy Pań­skiej. Oprócz re­li­kwii prze­cho­wy­wa­no w Clu­ny Księ­gę Ge­ne­sis z no­tat­ka­mi św. Au­gu­sty­na, psał­terz św. Jana Chry­zo­sto­ma, bo­ga­te zbio­ry ma­nu­skryp­tów – re­zul­tat pra­cy ogrom­ne­go przy­klasz­tor­ne­go skryp­to­rium.

Więk­szość tych re­li­kwii oraz dóbr kul­tu­ry zo­sta­ła bez­pow­rot­nie znisz­czo­na pod­czas fran­cu­skich wo­jen re­li­gij­nych w XVI i XVII wie­ku, któ­re nie omi­nę­ły rów­nież słyn­ne­go opac­twa. A kon­kret­nie nie ustrze­gło się ono naj­ścia od­dzia­łów hu­ge­noc­kich, któ­re w ty­po­wy dla sie­bie spo­sób za­zna­czy­ły swo­ją obec­ność da­le­ko po­su­nię­tym wan­da­li­zmem, któ­re­go ofia­rą pa­da­ły wy­żej wy­mie­nio­ne oraz inne „przy­kła­dy pa­pi­stow­skich za­bo­bo­nów”5.

„Uli­ca łaj­dac­ka”, czy­li Clu­ny jako „do­bro na­ro­do­we”

Śmier­tel­ny cios wy­mie­rzy­ła opac­twu do­pie­ro re­wo­lu­cja fran­cu­ska. W 1789 roku wszy­scy mni­si zo­sta­li wy­gna­ni z jego mu­rów, a opac­two zo­sta­ło okre­ślo­ne jako „do­bro na­ro­do­we”. Re­wo­lu­cja po­trak­to­wa­ła je w spo­sób taki sam, jak wszyst­kie inne po­mni­ki daw­nej Fran­cji – „pier­wo­rod­nej córy Ko­ścio­ła”. W tym sa­mym cza­sie, gdy mo­tłoch bez­cze­ścił ba­zy­li­kę i gro­by kró­lów Fran­cji w Sa­int–De­nis, od­dział ar­mii re­pu­bli­kań­skiej (w 1792 r.) bez­cze­ścił ba­zy­li­kę w Clu­ny. W 1798 roku całe opac­two wraz z jego wspa­nia­łą świą­ty­nią zo­sta­ło sprze­da­ne (jako „do­bro na­ro­do­we”) za nie­wie­le po­nad dwa mi­lio­ny fran­ków trzem „uczci­wym oby­wa­te­lom” z nie­da­le­kie­go Mâcon. Je­den z nich – nie­ja­ki pan Ge­mil­lon, udo­wod­nił w oczach Re­pu­bli­ki swo­ją „uczci­wość”, zrzu­ca­jąc su­tan­nę. Inny zaś z na­byw­ców słyn­nej ba­zy­li­ki – pan Ba­to­nard, ku­piec win­ny – skło­nił lo­kal­ne wła­dze do zgo­dy na taką cenę sprze­da­ży, ofe­ru­jąc ła­pów­kę w po­sta­ci wina war­te­go sie­dem ty­się­cy fran­ków.

„Uczci­wi oby­wa­te­le” po­trak­to­wa­li wspa­nia­łą ba­zy­li­kę jako do­cho­do­wy ka­mie­nio­łom, miej­sce po­zy­ski­wa­nia so­lid­ne­go ma­te­ria­łu bu­dow­la­ne­go sprze­da­wa­ne­go z zy­skiem (przede wszyst­kim lo­kal­nym od­bior­com). W cią­gu kil­ku lat nie­gdyś naj­więk­sza ba­zy­li­ka za­chod­nie­go świa­ta zo­sta­ła ro­ze­bra­na do fun­da­men­tów. Dzwo­ny z ba­zy­li­ki, po­cho­dzą­ce z XII wie­ku, dar ce­sa­rzo­wej Ma­tyl­dy (żony ce­sa­rza Hen­ry­ka V, a na­stęp­nie hra­bi­ny An­de­ga­we­nii) zo­sta­ły prze­to­pio­ne na ar­ma­ty. Tak za­koń­czy­ła się nie­mal dzie­więć­set­let­nia hi­sto­ria opac­twa.

Trud­no zna­leźć w no­wo­żyt­nej Eu­ro­pie rów­nie dra­ma­tycz­ny przy­kład kul­tu­ro­we­go wan­da­li­zmu, ja­kim było znisz­cze­nie ba­zy­li­ki w Clu­ny. Po­dob­no Na­po­le­on Bo­na­par­te już jako ce­sarz Fran­cu­zów, prze­jeż­dża­jąc przez Bur­gun­dię, od­ma­wiał od­wie­dzin w Clu­ny, nie chcąc spo­ty­kać się z „bar­ba­rzyń­ca­mi”, któ­rzy do­zwo­li­li na taką de­wa­sta­cję. Ale to tyl­ko le­gen­da. Do Pa­ry­ża już w 1800 roku do­cho­dzi­ły wie­ści o do­ko­nu­ją­cych się w Clu­ny znisz­cze­niach (ra­por­to­wał o tym pa­ry­ski hi­sto­ryk sztu­ki A. Le­no­ir, któ­ry udał się do Bur­gun­dii), ale za­rów­no Pierw­szy Kon­sul, jak i póź­niej ce­sarz Fran­cu­zów nie uczy­nił nic, by po­wstrzy­mać wan­da­lizm. Za­koń­czył się on do­pie­ro w 1820 roku, ale już wów­czas z ba­zy­li­ki nie po­zo­stał nie­mal ślad.

Dzi­siaj, prze­cha­dza­jąc się uli­ca­mi kil­ku­ty­sięcz­ne­go mia­stecz­ka Clu­ny, nie­jed­no­krot­nie na ścia­nach do­mów moż­na od­na­leźć mo­ty­wy her­bo­we lub re­lie­fy ro­ślin­ne. Nie­chyb­ny do­wód na to, że dom zo­stał zbu­do­wa­ny z ma­te­ria­łu po­zy­ska­ne­go z lo­kal­ne­go „ka­mie­nio­ło­mu”. Nie­przy­pad­ko­wo głów­na uli­ca w mie­ście, w któ­rym co rusz wi­dać tego typu świa­dec­twa, na­zy­wa­na jest rów­nież la rue sce­le­ra­te – uli­cą łaj­dac­ką. Obec­nie Clu­ny – jak na­pi­sał je­den z bry­tyj­skich au­to­rów – to „pu­sta musz­la wy­peł­nia­na przez wiatr i na­szą cie­ka­wość, co tu­taj kie­dyś ist­nia­ło” (E. Mul­lins).

Od wspa­nia­ło­ści naj­więk­szych świą­tyń chrze­ści­jań­stwa po nę­dzę ruin i przy­gnę­bia­ją­cy sta­tus mu­zeum – oto wspól­na dro­ga, któ­rą prze­szły Ha­gia So­phia i Clu­ny, Wschód i Za­chód. Za­ata­ko­wa­ne zo­sta­ły w róż­nym cza­sie przez dwie fale bar­ba­rzyń­ców – mu­zuł­ma­nów i re­wo­lu­cjo­ni­stów. A po­nie­waż dla wie­lu – na Wscho­dzie i na Za­cho­dzie – „lu­dzie ci byli ja­kimś roz­wią­za­niem” (by raz jesz­cze za­cy­to­wać tu Ka­wa­fi­sa), Clu­ny to cią­gle ru­iny, a Ha­gia So­phia jest wiel­kim mu­zeum. Los tych wspa­nia­łych świą­tyń przy­po­mi­na rów­nież o tym, że nic nie jest dane raz na za­wsze, albo, jak mówi św. Pa­weł: „Niech ten, któ­ry stoi, ba­czy, by nie upadł”. Ale prze­cież pa­mięć o wiel­kiej prze­szło­ści nie wy­ga­sła zu­peł­nie. Nie sły­chać co praw­da gło­sów na Za­cho­dzie, do­ma­ga­ją­cych się re­kon­struk­cji wiel­kiej ba­zy­li­ki klu­niac­kiej, zwłasz­cza w cza­sie, gdy ist­nie­ją­cym do tej pory wiel­kim świą­ty­niom gro­zi za­mia­na w klu­by noc­ne (vide Ho­lan­dia). Jed­nak już w wy­pad­ku Ha­gii So­phii, co rusz – i to nie tyl­ko wśród pra­wo­sław­nych Gre­ków – po­ja­wia­ją się gło­sy do­ma­ga­ją­ce się od­da­nia ba­zy­li­ki chrze­ści­ja­nom (ostat­nio do gło­sów tych do­łą­czył pro­fe­sor Do­nald He­inz z uni­wer­sy­te­tu w Chi­ca­go). Rząd w An­ka­rze jed­nak może być spo­koj­ny. Zwrot ba­zy­li­ki wy­znaw­com Chry­stu­sa z pew­no­ścią nie bę­dzie wy­zna­czo­ny przez Ko­mi­sję Eu­ro­pej­ską jako je­den z wa­run­ków ak­ce­sji Tur­cji do UE.

Sa­int–De­nis:wiel­kość i dra­mat kró­lew­skie­go opac­twa

Trzech Dio­ni­zych i jed­no opac­two

Świę­ty Dio­ni­zy (Sa­int De­nis) był jed­nym z apo­sto­łów znaj­du­ją cej się pod rzym­skim pa­no­wa­niem Ga­lii. Wy­sła­ny za Alpy przez pa­pie­ża Fa­bia­na po­niósł śmierć mę­czeń­ską przez ścię­cie w okre­sie prze­śla­do­wań chrze­ści­jan za pa­no­wa­nia ce­sa­rza De­cju­sza (249–251). Miej­scem mę­czeń­stwa, a jed­no­cze­śnie miej­scem po­chów­ku mę­czen­ni­ka była miej­sco­wość Ca­tul­lia­cum, po­ło­żo­na nie­opo­dal Pa­ry­ża. Kult re­li­kwii świę­te­go Dio­ni­ze­go roz­po­czął się za­raz po jego śmier­ci i do­cze­kał upad­ku wła­dzy ce­sar­skie­go Rzy­mu nad Ga­lią oraz przy­ję­cia ka­to­li­cy­zmu przez Chlo­dwi­ga (496 r.), kró­la Fran­ków, pierw­sze­go ka­to­lic­kie­go wład­cy z fran­kij­skiej dy­na­stii Me­ro­win­gów. Ca­tul­lia­cum prze­obra­ża się w tym cza­sie w Sa­int–De­nis.

W okre­sie pa­no­wa­nia wład­ców fran­kij­skich – za­rów­no za Me­ro­win­gów, a jesz­cze bar­dziej w okre­sie pa­no­wa­nia dy­na­stii Ka­ro­lin­gów – ro­śnie kult świę­te­go Dio­ni­ze­go jako jed­ne­go z naj­waż­niej­szych pa­tro­nów Fran­cji (ści­ślej: kró­le­stwa fran­kij­skie­go), w na­tu­ral­ny spo­sób zo­gni­sko­wa­ny wo­kół pod­pa­ry­skie­go Sa­int–De­nis, w któ­rym zo­sta­ły przed wie­ka­mi zło­żo­ne re­li­kwie mę­czen­ni­ka. Ich stró­ża­mi są osa­dze­ni tam przez fran­kij­skich wład­ców be­ne­dyk­ty­ni. Wy­da­rze­nie to jest jed­nym z prze­ja­wów ist­nie­ją­ce­go już w tym okre­sie (VIII–IX w.) ści­słe­go związ­ku mię­dzy mo­nar­chią fran­cu­ską (fran­kij­ską) a Sa­int–De­nis. Jed­nym, ale nie je­dy­nym.

Od cza­sów Me­ro­win­gów, a kon­kret­nie od kró­la Da­go­ber­ta (pa­nu­ją­ce­go w VI w. jed­ne­go z na­stęp­ców Chlo­dwi­ga), ży­cze­niem ko­lej­nych kró­lów fran­kij­skich, a po­tem fran­cu­skich, było by­cie po­cho­wa­nym „u boku św. Dio­ni­ze­go”. Opac­two Sa­int–De­nis sta­je się w ten spo­sób ofi­cjal­ną ne­kro­po­lią kró­lów Fran­cji. Tra­dy­cja ta trwa­ła aż do po­cząt­ku XIX wie­ku. Ostat­nim wład­cą Fran­cji tam po­cho­wa­nym był Lu­dwik XVIII, brat zgi­lo­ty­no­wa­ne­go Lu­dwi­ka XVI. Tra­dy­cja dłu­ga, ale prze­rwa­na tra­gicz­ny­mi wy­da­rze­nia­mi re­wo­lu­cji fran­cu­skiej – tra­gicz­ny­mi za­rów­no dla mo­nar­chii, jak i dla opac­twa.

W kro­ni­kach z okre­su ka­ro­liń­skie­go opac­two Sa­int–De­nis na­zy­wa­ne jest „mat­ką ko­ścio­łów fran­cu­skich”, „ko­ro­ną Kró­le­stwa”. Ko­lej­ni wład­cy za­nim spo­czną apud Sanc­ti Dio­ni­sii są hoj­ny­mi do­na­to­ra­mi. Jed­nym z naj­bar­dziej ła­ska­wych pod tym wzglę­dem był wnuk Ka­ro­la Wiel­kie­go, ce­sarz Ka­rol Łysy. Da­ro­wał on opac­twu wspa­nia­ły zło­ty oł­tarz oraz dro­go­cen­ne re­li­kwie Męki Pań­skiej – gwóźdź z Krzy­ża Świę­te­go oraz frag­ment Ko­ro­ny Cier­nio­wej. Jego da­rem był prze­cho­wy­wa­ny w Sa­int–De­nis aż do cza­sów re­wo­lu­cji fran­cu­skiej oka­za­ły, wy­ko­na­ny ze zło­ta krzyż (tzw. krzyż Eli­giu­sza, wy­ko­na­ny w VII w.), z po­wo­du swo­jej wspa­nia­ło­ści opi­sy­wa­ny jako au­ri­fex pe­ri­tis­si­mus.

W okre­sie fran­kij­skim w kon­tek­ście dzie­jów kul­tu świę­te­go Dio­ni­ze­go do­szło do jesz­cze jed­ne­go, bar­dzo zna­czą­ce­go wy­da­rze­nia. Cho­dzi o iden­ty­fi­ka­cję (myl­ną) rzym­skie­go mę­czen­ni­ka z III wie­ku, czy­li wspo­mnia­ne­go na po­cząt­ku św. Dio­ni­ze­go, pierw­sze­go bi­sku­pa Pa­ry­ża za­mę­czo­ne­go w okre­sie pa­no­wa­nia ce­sa­rza De­cju­sza (III w.) ze wspo­mi­na­nym w „Dzie­jach Apo­stol­skich” in­nym świę­tym Dio­ni­zym, tzw. Dio­ni­zym Are­opa­gi­tą – uczniem św. Paw­ła Apo­sto­ła i – zgod­nie z tra­dy­cją – bi­sku­pem Aten. Do­dat­ko­wo zaś w IX wie­ku ucze­ni kro­ni­ka­rze i teo­lo­go­wie ka­ro­liń­scy przy­pi­sa­li (cał­kiem nie­słusz­nie) temu wła­śnie św. Dio­ni­ze­mu Are­opa­gi­cie au­tor­stwo trak­ta­tów mi­stycz­no–teo­lo­gicz­nych utrzy­ma­nych w du­chu fi­lo­zo­fii neo­pla­toń­skiej, któ­re w tym stu­le­ciu za po­śred­nic­twem Kon­stan­ty­no­po­la do­tar­ły na Za­chód. Ła­ciń­skie prze­kła­dy dzieł owe­go Pseu­do– Dio­ni­ze­go Are­opa­gi­ty, w rze­czy­wi­sto­ści ży­ją­ce­go na prze­ło­mie V i VI wie­ku, po prze­ło­że­niu ich na ła­ci­nę w po­ło­wie IX wie­ku (jed­nym z wy­bit­nych trans­la­to­rów, a jed­no­cze­śnie po­pu­la­ry­za­to­rów tych trak­ta­tów był Jan Szkot Eriu­ge­na) cie­szy­ły się przez ko­lej­ne stu­le­cia nie­słab­ną­cą po­pu­lar­no­ścią wśród teo­lo­gów za­chod­niej chri­stia­ni­tas. Naj­waż­niej­sze z tych trak­ta­tów: O imio­nach Bo­skich, O hie­rar­chii nie­bie­skiej, O hie­rar­chii ko­ściel­nej oraz Teo­lo­gia mi­stycz­na, ode­gra­ły tak­że nie­po­śled­nią rolę w hi­sto­rii be­ne­dyk­tyń­skie­go opac­twa w Sa­int– De­nis, po­dob­nie jak złą­cze­nie w jed­ną oso­bę trzech róż­nych po­sta­ci (bi­sku­pa Pa­ry­ża, bi­sku­pa Aten i Pseu­do–Dio­ni­ze­go Are­opa­gi­ty).

Jak król Fran­cji stał się wa­sa­lem św. Dio­ni­ze­go

Jak pi­sze Otto von Sim­son, ba­dacz po­cząt­ków sztu­ki go­tyc­kiej: „W pierw­szej po­ło­wie XII wie­ku Sa­int–De­nis sta­ło się ba­stio­nem po­li­ty­ki domu kró­lew­skie­go; stąd bra­ła po­czą­tek idea mo­nar­chii chrze­ści­jań­skiej, któ­ra ugrun­to­wa­ła prze­wa­gę Ka­pe­tyn­gów we Fran­cji, a w sen­sie ide­olo­gicz­nym – w ca­łej Eu­ro­pie”. Rzecz ja­sna to nie be­ne­dyk­ty­ni z Sa­int–De­nis jako pierw­si mó­wi­li o kró­lu jako Bo­żym po­ma­zań­cu. Nie­miec­ki hi­sto­ryk ma jed­nak ra­cję w czym in­nym. Rze­czy­wi­ście u pro­gu XII wie­ku po raz ko­lej­ny uwi­docz­nia się ści­sły zwią­zek mię­dzy opac­twem Sa­int–De­nis a mo­nar­chią fran­cu­ską, tym ra­zem ka­pe­tyń­ską.

Sym­bo­licz­ne pod tym wzglę­dem wy­da­rze­nie do­ko­na­ło się w 1124 roku, gdy król Fran­cji Lu­dwik VI przed uda­niem się na woj­nę z ce­sa­rzem rzym­skim (i kró­lem nie­miec­kim) Hen­ry­kiem V, wo­bec ca­łe­go swo­je­go dwo­ru i ry­cer­stwa przy­jął na klęcz­kach z rąk opa­ta Sa­int–De­nisve­xil­liumSanc­ti Dio­ni­sii – sztan­dar świę­te­go Dio­ni­ze­go. Cho­rą­giew utoż­sa­mia­na była zresz­tą z le­gen­dar­ną, wspo­mi­na­ną w Pie­śni o Ro­lan­dzie, cho­rą­gwią Ka­ro­la Wiel­kie­go, Ori­flam­me. Sa­int– De­nis było tym miej­scem, w któ­rym w pierw­szej po­ło­wie XII wie­ku do­szło do sku­tecz­ne­go „za­anek­to­wa­nia przez Ka­pe­tyn­gów tra­dy­cji ka­ro­liń­skiej, któ­ra po­wra­ca­ła tu do swo­ich źró­deł: na rów­ni­nę fran­cu­ską” (Geo­r­ges Duby).

Do­ko­nu­jąc tego aktu przy­ję­cia z rąk opa­ta Sa­int–De­nis cho­rą­gwi świę­te­go Dio­ni­ze­go, król Fran­cji ofi­cjal­nie stał się len­ni­kiem tego „oso­bli­we­go po Bogu pro­tek­to­ra Kró­le­stwa” – jak w jed­nym ze swo­ich do­ku­men­tów na­zy­wał apo­sto­ła Ga­lii król Lu­dwik VI. Wy­jąt­ko­wa po­zy­cja opac­twa Sa­int–De­nis w Kró­le­stwie Fran­cji (okre­śla­ne­go przez tego sa­me­go Ka­pe­tyn­ga mia­nem ca­put re­gni no­stri – gło­wy na­sze­go Kró­le­stwa) w pierw­szej po­ło­wie XII wie­ku uwi­docz­nia się nie tyl­ko w tym fak­cie. Lu­dwik VI – wa­sal św. Dio­ni­ze­go – krót­ko przed swo­ją śmier­cią w 1137 roku zło­żył w Sa­int–De­nis swo­je in­sy­gnia ko­ro­na­cyj­ne. Po­cząw­szy od pa­no­wa­nia jego wnu­ka Fi­li­pa Au­gu­sta zwy­cza­jem sta­ło się, że za­raz po uro­czy­stej ko­ro­na­cji w Re­ims nowy król Fran­cji skła­dał swo­ją ko­ro­nę w słyn­nym opac­twie u re­li­kwii pa­tro­na Kró­le­stwa.

W XII wie­ku be­ne­dyk­ty­ni z Sa­int–De­nis cie­szą się sta­tu­sem „opac­twa kró­lew­skie­go”, bę­dą­ce­go pod szcze­gól­ną opie­ką ka­pe­tyń­skiej mo­nar­chii. Sy­tu­acja ta znaj­du­je rów­nież swój wy­raz w przy­wi­le­jach na­tu­ry eko­no­micz­nej. Już Lu­dwik VI nadał opac­twu waż­ny przy­wi­lej, po­le­ga­ją­cy na moż­li­wo­ści czer­pa­nia do­cho­dów z co­rocz­ne­go jar­mar­ku win­ne­go (zwa­ne­go Len­dit).

Su­ger – mnich, opat, re­gent Kró­le­stwa

W pierw­szej po­ło­wie XII wie­ku Kró­le­stwo Fran­cji to kraj, któ­rym rzą­dzą Ka­pe­tyn­go­wie i „sy­no­wie św. Be­ne­dyk­ta”. To czas apo­geum roz­ro­stu wspa­nia­łej kon­gre­ga­cji klu­niac­kiej, epo­ka, któ­ra jest świad­kiem du­cho­wej i in­te­lek­tu­al­nej mocy pły­ną­cej od Dok­to­ra Mio­do­uste­go – św. Ber­nar­da z Cla­irvaux, jed­ne­go z wiel­kich od­no­wi­cie­li tra­dy­cji be­ne­dyk­tyń­skiej du­cho­wo­ści (tym bo­wiem był za­kon cy­ster­sów); to wresz­cie czas rzą­dów opac­kich w Sa­int–De­nis Su­ge­ra.

Su­ger zo­stał opa­tem w Sa­int–De­nis w 1122 roku. Od dzie­ciń­stwa przy­jaź­nił się z przy­szłym kró­lem Fran­cji Lu­dwi­kiem VI (przez ja­kiś czas na­wet ra­zem się wy­cho­wy­wa­li). Ta dłu­go­let­nia zna­jo­mość za­owo­co­wa­ła wiel­kim za­ufa­niem, ja­kie wo­bec Su­ge­ra oka­zy­wał Lu­dwik VI, trak­tu­jąc go nie tyl­ko jako swo­je­go naj­waż­niej­sze­go do­rad­cę w spra­wach du­cho­wych, ale rów­nie uważ­nie słu­cha­jąc jego gło­su w ma­te­riach po­li­tycz­nych. Ta­kie było tło słyn­ne­go zjaz­du w Sa­int– De­nis w 1124 roku, któ­ry gdy­by nie sil­na po­zy­cja Su­ge­ra na dwo­rze Ka­pe­tyn­gów, miał­by zu­peł­nie inny prze­bieg.

Po śmier­ci Lu­dwi­ka VI w 1137 roku po­zy­cja Su­ge­ra nie ule­gła za­chwia­niu. Rów­nież Lu­dwik VII da­rzył opa­ta wiel­ką es­ty­mą. Gdy w 1147 roku król Fran­cji „wziął krzyż” i na we­zwa­nie wiel­kie­go cy­ster­sa (św. Ber­nar­da z Cla­irvaux) udał się z dru­gą wy­pra­wą krzy­żo­wą do Zie­mi Świę­tej, na re­gen­ta Kró­le­stwa zo­stał wy­zna­czo­ny inny wiel­ki mnich – opat Su­ger z Sa­int–De­nis. Ten ostat­ni na­le­żał zresz­tą do gro­na wiel­kich en­tu­zja­stów zbroj­nych piel­grzy­mek. Po nie­po­wo­dze­niu dru­giej kru­cja­ty przy­mie­rzał się do pod­ję­cia przy­go­to­wań w celu zor­ga­ni­zo­wa­nia ko­lej­nej wy­pra­wy. Nie zdą­żył tego uczy­nić, jed­nak wpływ idei kru­cja­to­wej zo­stał utrwa­lo­ny w opusvi­tae Su­ge­ra, naj­wy­bit­niej­szym jego przed­się­wzię­ciu – ja­kim było roz­po­czę­cie w la­tach 1135–1144 prze­bu­do­wy ko­ścio­ła opac­kie­go w Sa­int–De­nis. Dzie­ło to było wiel­ką syn­te­zą teo­lo­gii, po­li­ty­ki i sztu­ki. Jak pi­sze Geo­r­ges Duby, tam, w Sa­int–De­nis, „z woli jed­ne­go czło­wie­ka, Su­ge­ra”, na­ro­dzi­ła się ar­chi­tek­tu­ra go­tyc­ka.

Po­dob­nie jak współ­cze­śni mu wiel­cy opa­ci z Clu­ny, rów­nież Su­ger uwa­żał, że Boży Kult, któ­re­go szczy­tem jest Naj­święt­sza Ofia­ra, wy­ma­ga naj­więk­sze­go pięk­na. Praw­da i Pięk­no mu­szą iść w pa­rze. Nie było dla nie­go nic bar­dziej ob­ce­go jak teza – jak­że upo­wszech­nio­na od po­ło­wy XX wie­ku – ja­ko­by brzy­do­ta i pry­mi­ty­wizm były zna­mie­niem „ewan­ge­licz­nej pro­sto­ty”. Jak pi­sał opat z Sa­int–De­nis w jed­nym ze swo­ich trak­ta­tów: „Co do mnie oświad­czam, iż wy­da­ło mi się słusz­ne, aby wszyst­ko, co tyl­ko jest naj­cen­niej­sze­go, słu­ży­ło ce­le­bro­wa­niu Eu­cha­ry­stii Świę­tej […] o ileż bar­dziej przy­stoi uży­wać na­czyń ze zło­ta, szla­chet­nych ka­mie­ni i wszyst­kie­go, co ucho­dzi za cen­ne wśród stwo­rze­nia, kie­dy mamy przy­jąć w nie krew Je­zu­sa Chry­stu­sa. Ci, co nas kry­ty­ku­ją, twier­dzą, iż do skła­da­nia ofia­ry wy­star­czy świę­tość du­szy, czy­stość my­śli i wier­ność in­ten­cji, i zga­dza­my się, że w isto­cie to wła­śnie li­czy się przede wszyst­kim. Stwier­dza­my jed­nak rów­nież, iż ze­wnętrz­ne ozdo­by na­czyń świę­tych tak­że na­le­żą do po­słu­gi, a już szcze­gól­nie do po­słu­gi w Ofie­rze Świę­tej, któ­rą na­le­ży spra­wo­wać w ca­łej czy­sto­ści we­wnętrz­nej, w ca­łej szla­chet­no­ści ze­wnętrz­nej”.

Su­ger był po­nad­to za­fa­scy­no­wa­ny pi­sma­mi Pseu­do–Dio­ni­ze­go Are­opa­gi­ty, a zwłasz­cza za­war­tą w nich teo­lo­gią świa­tła. Jed­nym z jej wiel­kich ko­men­ta­to­rów był przy­ja­ciel Su­ge­ra, je­den z naj­więk­szych teo­lo­gów zwią­za­nych z tzw. dwu­na­sto­wiecz­nym re­ne­san­sem, Hugo od św. Wik­to­ra. W naj­więk­szym skró­cie owa teo­lo­gia dio­ni­zyj­ska (przy­po­mnij­my, „obu­do­wa­na” fi­lo­zo­fią neo­pla­toń­ską) na­ucza­ła, że Bóg jest świa­tłem. Stwo­rze­nie jest otrzy­mu­je, a za­ra­zem par­ty­cy­pu­je, w tym Bo­skim świe­tle. Jest to uczest­nic­two po­wszech­ne, ale nie rów­ne. Świat stwo­rzo­ny (za­rów­no wi­dzial­ny, jak i nie­wi­dzial­ny) ma swo­ją, usta­no­wio­ną przez Boga hie­rar­chię. Stwo­rze­nia umiesz­czo­ne w niej wy­żej le­piej od­bi­ja­ją Boże świa­tło. Od­bi­ja­nie tego nad­przy­ro­dzo­ne­go świa­tła jest jed­no­cze­śnie ak­tem po­wro­tu stwo­rze­nia do swe­go Stwór­cy. Jak pi­sze fran­cu­ski hi­sto­ryk: „Ta kon­cep­cja jest klu­czem do no­wej sztu­ki, do sztu­ki Fran­cji, któ­rej wznie­sio­ny przez Su­ge­ra ko­ściół opac­ki jest wzo­rem. Jest to sztu­ka bla­sków i piel­grzy­mo­wa­nia świa­tła” (G. Duby).

Wspa­nia­ła syn­te­za

Pra­ce nad prze­bu­do­wą świą­ty­ni po­cho­dzą­cej jesz­cze z cza­sów ka­ro­liń­skich Su­ger roz­po­czął od przed­sion­ka i wej­ścia (zgod­nie z tra­dy­cją ar­chi­tek­tu­ry chrze­ści­jań­skiej umiesz­czo­nych od stro­ny za­chod­niej). Zo­sta­ły wznie­sio­ne dwie wie­że i trzy nowe por­ta­le. Naj­waż­niej­sze jed­nak pra­ce trwa­ły mię­dzy ro­kiem 1140 a 1144, gdy przy­stą­pio­no do prze­bu­do­wy chó­ru. W tym cza­sie pre­zbi­te­rium otrzy­mu­je kon­struk­cję krzy­żo­wo–że­bro­wą i jest oto­czo­ne wień­cem dzie­wię­ciu ka­plic, któ­rych naj­waż­niej­szym ele­men­tem były wi­tra­że. Efekt był taki, „iż cały ko­ściół za­ja­śniał cu­dow­nym, nie­usta­ją­cym bla­skiem spły­wa­ją­cym z okien, jak żad­ne peł­nych świa­tła”. Tak utrwa­lo­no w ka­mie­niu teo­lo­gię świa­tła Pseu­do–Dio­ni­ze­go Are­opa­gi­ty. Jak pi­sał jego su­mien­ny czy­tel­nik opat Su­ger: „Szla­chet­ne dzie­ło ja­śnie­je, lecz ja­śnie­je szla­chet­nie; nie­chaj oświe­ca umy­sły i praw­dzi­wy­mi świa­tła­mi pro­wa­dzi je do praw­dzi­we­go świa­tła, do któ­re­go Chry­stus jest praw­dzi­wy­mi drzwia­mi”.

Wiel­kość dzie­ła, któ­re za­po­cząt­ko­wał opat Su­ger nie po­le­ga­ła na ory­gi­nal­no­ści (skle­pie­nia krzy­żo­wo–że­bro­we czy wi­tra­że zna­no już wcze­śniej – choć­by w krę­gu sztu­ki mo­zel­skiej), ale na syn­te­zie, umie­jęt­nym po­łą­cze­niu. I to nie tyl­ko łą­cze­niu roz­ma­itych nur­tów ist­nie­ją­cych w ar­chi­tek­tu­rze sa­kral­nej. Syn­te­za Su­ge­ra obej­mo­wa­ła, jak pod­kre­śla­li­śmy, o wie­le wię­cej. W jej za­się­gu była bo­wiem rów­nież teo­lo­gia. Nie tyl­ko wspo­mnia­na teo­lo­gia świa­tła z krę­gu neo­pla­toń­skie­go.

Ba­zy­li­ka bu­do­wa­na przez Su­ge­ra nie tyl­ko była teo­lo­gią wszech­mo­cy Bo­żej, któ­rą tak do­bit­nie uka­zy­wa­ła sztu­ka ro­mań­ska. Jak zwra­ca uwa­gę przy­wo­ła­ny już tu­taj G. Duby w tym wy­pad­ku cho­dzi o wie­le bar­dziej o teo­lo­gię Wcie­le­nia: „Dzie­ło Su­ge­ra wzbo­ga­ca się w ten spo­sób o jesz­cze je­den wy­miar: ludz­ki, wy­miar czło­wie­ka, któ­re­go prze­nik­nę­ło świa­tło”. W tym aspek­cie, jak zwra­ca uwa­gę ten sam ba­dacz, moż­na do­strzec w ar­chi­tek­to­nicz­no–teo­lo­gicz­nej syn­te­zie Su­ge­ra zwią­zek z ideą kru­cja­to­wą, wszak jak pod­kre­śla fran­cu­ski me­die­wi­sta: „Wy­pra­wa krzy­żo­wa była nie czym in­nym jak kon­kret­nym, do­ty­kal­nym od­kry­wa­niem, w Be­tle­jem, na Gó­rze Oliw­nej, u stud­ni Ja­ku­bo­wej, bo­że­go czło­wie­czeń­stwa”.

Sko­ro teo­lo­gia Wcie­le­nia, to wzrok i umysł wier­nych nie­uchron­nie na­le­ża­ło kie­ro­wać ku ziem­skiej Mat­ce Syna Bo­że­go. W cen­trum iko­no­gra­fii wi­tra­żo­wej ba­zy­li­ki prze­bu­do­wy­wa­nej przez Su­ge­ra zna­la­zły się sce­ny z ży­cia Mat­ki Bo­żej, po­cząw­szy od Zwia­sto­wa­nia i Na­wie­dze­nia św. Elż­bie­ty.

Jed­nak w cen­trum wszyst­kie­go jest Krzyż, we­dle słów sa­me­go Su­ge­ra „ży­cio­daj­ny krzyż, przy­no­szą­ce zdro­wie ve­xi­lium wiecz­ne­go zwy­cię­stwa Zba­wi­cie­la”, ale tak­że znak krzy­żow­ców. Krzyż Su­ge­ra umiesz­czo­ny przed głów­nym oł­ta­rzem ba­zy­li­ki był kru­cy­fik­sem – co tak­że było zna­mie­niem no­we­go uję­cia teo­lo­gii w ar­chi­tek­tu­rze sa­kral­nej. Cały ze zło­ta, ozdo­bio­ny 17 ema­lio­wa­ny­mi płyt­ka­mi, przed­sta­wia­ją­cy­mi w 68 sce­nach „hi­sto­rię Zba­wi­cie­la wraz z umiesz­czo­ny­mi świa­dec­twa­mi ale­go­rii ze Sta­re­go Te­sta­men­tu” (Su­ger). Był im­po­nu­ją­cy. Jego wy­so­kość mie­rzo­na od pod­sta­wy, na któ­rą skła­dał się pie­de­stał wraz z pod­trzy­mu­ją­cym kwa­dra­to­wym fi­la­rem, wy­no­si­ła po­nad 20 stóp. Dys­po­nu­je­my tyl­ko opi­sem tego wspa­nia­łe­go dzie­ła sztu­ki, bo­wiem krzyż Su­ge­ra wraz z dużą czę­ścią skarb­ca klasz­tor­ne­go zo­stał znisz­czo­ny przez pro­te­stan­tów w cza­sie fran­cu­skich wo­jen re­li­gij­nych w XVI wie­ku. Wspa­nia­łe­go kru­cy­fik­su nie ura­to­wa­ła klą­twa na­ło­żo­na na przy­szłych wan­da­li przez pa­pie­ża Eu­ge­niu­sza III, któ­ry w 1147 roku prze­by­wał w Sa­int–De­nis, by do­ko­nać kon­se­kra­cji no­we­go chó­ru ba­zy­li­ki. Jak skru­pu­lat­nie od­no­to­wał opat Su­ger: „Pu­blicz­nie w obec­no­ści wszyst­kich, przy­się­ga­jąc na miecz św. Pio­tra i Świę­te­go Du­cha, rzu­cił on klą­twę na tego, kto by po­wa­żył się okraść to miej­sce lub w swej zu­chwa­łej lek­ko­myśl­no­ści, pod­niósł­by nań dłoń; roz­ka­za­li­śmy tedy, by klą­twa wy­ry­ta zo­sta­ła u stóp krzy­ża”.

Świa­tło od­bi­ja­ją nowe skle­pie­nia, ro­ze­ty i wi­tra­że. Ale rów­nież zło­to i ka­mie­nie szla­chet­ne. W śre­dnio­wie­czu moż­na mó­wić nie­mal o teo­lo­gii ka­mie­ni szla­chet­nych. Dłu­ga to tra­dy­cja, się­ga­ją­ca apo­ka­lip­tycz­nej wi­zji No­we­go Je­ru­za­lem, któ­re­go mury były wy­sa­dza­ne ka­mie­nia­mi szla­chet­ny­mi, po­przez na­ucza­nia Oj­ców i Dok­to­rów Ko­ścio­ła o ka­mie­niach szla­chet­nych sym­bo­li­zu­ją­cych cno­ty i przy­mio­ty chrze­ści­jań­skie. To tak­że szu­ka­nie in­spi­ra­cji, cze­go Su­ger nie ukry­wał, w wy­stro­ju naj­wspa­nial­szej wów­czas świą­ty­ni chrze­ści­jań­skie­go świa­ta – ba­zy­li­ki Ha­gia So­phia w Kon­stan­ty­no­po­lu. Naj­śwież­sze wia­do­mo­ści o niej przy­wo­zi­li na Za­chód po­wra­ca­ją­cy ze zbroj­nych piel­grzy­mek krzy­żow­cy.

Całe stro­ni­ce swo­ich trak­ta­tów opat Su­ger po­świę­cił wy­li­cza­niu dro­go­cen­nych ka­mie­ni zdo­bią­cych na­czy­nia li­tur­gicz­ne, któ­re dzię­ki nie­mu zna­la­zły się w skarb­cu klasz­tor­nym, wszak – jak pi­sał – „urok wie­lo­barw­nych ka­mie­ni szla­chet­nych” ma prze­no­sić „na dro­gę roz­my­ślań nad roz­ma­ito­ścią cnót świę­tych”. W tym sa­mym celu zło­ty oł­tarz głów­ny przy­kry­ty zło­tym ob­ru­sem ce­sa­rza Ka­ro­la Ły­se­go, zo­stał wzbo­ga­co­ny przez Su­ge­ra przy­kry­ciem skła­da­ją­cym się z trzech zło­tych pan­ne­au.

Wiel­ki dra­mat kró­lów

Tak po­wsta­wa­ła go­tyc­ka od­po­wiedź na wspa­nia­łość Ha­gii So­phii. Wspa­nia­łość jed­nej i dru­giej na­le­ży do prze­szło­ści. Ba­zy­li­kę w Sa­int–De­nis – po­dob­nie jak wie­le zna­ko­mi­tych przy­kła­dów ka­to­lic­kiej ar­chi­tek­tu­ry sa­kral­nej we Fran­cji – bo­le­śnie do­tknę­ły dwie re­wo­lu­cje, któ­re na­wie­dzi­ły ten kraj: re­for­ma­cja w XVI wie­ku oraz re­wo­lu­cja roz­po­czę­ta w 1789 roku. Jak już za­zna­cza­li­śmy, w cza­sie wo­jen re­li­gij­nych prze­ta­cza­ją­cych się przez Fran­cję w XVI wie­ku ba­zy­li­ka i jej skar­biec zo­sta­ły złu­pio­ne przez hu­ge­no­tów. Jed­nak praw­dzi­wą ka­ta­stro­fą oka­za­ła się dla Sa­int–De­nis re­wo­lu­cja fran­cu­ska. Ra­bu­sie po­now­nie za­in­te­re­so­wa­li się za­war­to­ścią skarb­ca. Gdy­byż na tym się skoń­czy­ło.

W 1793 roku do­szło do po­dwój­nej eg­ze­ku­cji mo­nar­chii fran­cu­skiej. Raz 21 stycz­nia 1793 roku, gdy zgi­lo­ty­no­wa­no kró­la Lu­dwi­ka XVI. Po raz dru­gi, gdy mo­tłoch wdarł się do ne­kro­po­lii kró­lów Fran­cji w Sa­int–De­nis i roz­po­czął sys­te­ma­tycz­ne bez­czesz­cze­nie kró­lew­skich gro­bow­ców. Wszyst­kie szcząt­ki kró­lew­skie – po­cząw­szy od Me­ro­win­gów, a skoń­czyw­szy na Bur­bo­nach – zo­sta­ły wy­wa­lo­ne na śmiet­nik (był je­den wy­ją­tek – „lud” nie zna­lazł szcząt­ków świę­te­go kró­la Lu­dwi­ka IX).

Ten nie­spo­ty­ka­ny akt bar­ba­rzyń­stwa, któ­re­go wstrzą­sa­ją­cy opis po­zo­sta­wił Jean Ra­spa­il w swo­jej po­wie­ści Sire, po­zo­sta­wił śla­dy na­wet po stu la­tach. W 1890 roku, po swo­ich od­wie­dzi­nach w Sa­int– De­nis, Sta­ni­sław Wy­spiań­ski, na­wią­zu­jąc do tra­gicz­nych wy­da­rzeń 1793 roku, pi­sał do Lu­cja­na Ry­dla: „Przy­glą­dasz się do­oko­ła jak­by cią­gle de­ko­ra­cji te­atral­nej owe­go wiel­kie­go dra­ma­tu kró­lów. Na­le­ży so­bie wy­obra­zić tę tłusz­czę wpa­da­ją­cą za­kłó­cić ten spo­kój, roz­be­stwio­ną na tę po­wa­gę, dy­szą­cą dru­zgo­tać ka­mien­ne wi­ze­run­ki wład­ców”.

Dzi­siaj pod­pa­ry­ska gmi­na Sa­int–De­nis jest od lat rzą­dzo­na przez le­wi­cę (ko­mu­ni­ści i so­cja­li­ści na zmia­nę). Znaj­dzie­my tam „uli­cę Le­ni­na”. Znaj­dzie­my rów­nież ba­zy­li­kę, stwo­rzo­ną nie­gdyś przez Su­ge­ra wiel­ką syn­te­zę sztu­ki, teo­lo­gii i chrze­ści­jań­skiej mo­nar­chii. Trze­ba do­brze po­szu­kać, bo ko­ściół opac­ki jest so­lid­nie obu­do­wa­ny in­ny­mi, waż­ny­mi dla Re­pu­bli­ki bu­dow­la­mi. Co praw­da więk­szość miesz­kań­ców Sa­int–De­nis to lu­dzie wie­rzą­cy i prak­ty­ku­ją­cy – tu­tej­sze me­cze­ty nie na­rze­ka­ją na brak mo­dlą­cych się. I przy­po­mi­na­ją się wy­po­wie­dzia­ne w 1980 roku sło­wa bł. Jana Paw­ła II: „Fran­cjo, mat­ko tylu świę­tych – co uczy­ni­łaś ze swo­im chrztem?”.

„Ate­usz czuł­by się tu nie­do­brze”

Od po­nad trzy­dzie­stu lat od­by­wa się piel­grzym­ka śro­do­wisk tra­dy­cjo­na­li­stycz­nych na tra­sie Pa­ryż–Char­tres. Co roku sku­pia ona uczest­ni­ków z wie­lu kra­jów eu­ro­pej­skich oraz obu Ame­ryk. Nie bra­ku­je tak­że grup pol­skich. Opie­kę dusz­pa­ster­ską spra­wu­ją księ­ża z Brac­twa św. Pio­tra oraz z in­nych in­sty­tu­tów kul­ty­wu­ją­cych tra­dy­cję kla­sycz­ne­go rytu rzym­skie­go.

Char­tres, gdzie znaj­du­je się jed­na z naj­wspa­nial­szych ka­tedr go­tyc­kich na kon­ty­nen­cie (XIII w.), było na­zy­wa­ne przez Au­gu­ste’a Ro­di­na „Akro­po­lem Fran­cji”. To tu­taj Hen­ryk Bo­ur­bon, po tym jak do­szedł do wnio­sku, że „Pa­ryż wart jest Mszy”, przy­wdział ko­ro­nę kró­lew­ską jako Hen­ryk IV. Od wie­ków do Char­tres zdą­ża­ły ty­sią­ce pąt­ni­ków. Po­cząt­kiem był dar Ka­ro­lin­ga, ce­sa­rza Ka­ro­la Ły­se­go, któ­ry da­ro­wał miej­sco­wej ka­te­drze dro­go­cen­ną re­li­kwię – su­kien­kę Naj­święt­szej Ma­ryi Pan­ny.

Dwu­na­ste i trzy­na­ste stu­le­cie to naj­lep­sze wie­ki Char­tres. Jest wznie­sio­na ku czci Mat­ki Bo­żej (No­tre Dame) wspa­nia­ła ka­te­dra, roz­kwit prze­ży­wa miej­sco­wa szko­ła ka­te­dral­na z ta­ki­mi wiel­ki­mi po­sta­cia­mi jak św. Iwo bi­skup Char­tres, w ze­ni­cie jest wresz­cie ruch piel­grzym­ko­wy. W tej epo­ce Char­tres, obok Rzy­mu, San­tia­go de Com­po­stel­la, Can­ter­bu­ry jest jed­nym z naj­po­pu­lar­niej­szych miejsc piel­grzym­ko­wych w ob­rę­bie za­chod­niej chri­stia­ni­tas. Po­twier­dza­ją to na­wet bul­le ko­lej­nych pa­pie­ży (m.in. Alek­san­dra IV i Mi­ko­ła­ja IV). Kult re­li­kwii prze­cho­wy­wa­nej w Char­tres nie za­nik­nął jed­nak w póź­niej­szych wie­kach. Wśród pąt­ni­ków od­naj­du­je­my m.in. świę­tych Win­cen­te­go a Pau­lo oraz Fran­cisz­ka Sa­le­ze­go.

Char­tres tak­że nie omi­nął ka­ta­klizm fran­cu­skiej re­wo­lu­cji. W 1793 roku bar­ba­rzyń­cy we­szli do ka­te­dry i zbez­cze­ści­li re­li­kwiarz, a czczo­ną przez nie­mal ty­siąc lat re­li­kwię po­cię­li na drob­ne ka­wał­ki. Re­wo­lu­cyj­ni iko­no­kla­ści nie oszczę­dzi­li rów­nież wspa­nia­łych rzeźb umiesz­czo­nych na por­ta­lach ka­te­dry. Chry­stus za­sia­da­ją­cy na ma­je­sta­cie (tzw. Por­tal Kró­lew­ski) do dzi­siaj nosi śla­dy tam­tych znisz­czeń. A nie­wie­le bra­ko­wa­ło, by wspa­nia­ła ka­te­dra – dzi­siaj wid­nie­ją­ca na Li­ście Świa­to­we­go Dzie­dzic­twa Ludz­ko­ści UNE­SCO – po­dzie­li­ła los Clu­ny. Jako „ozna­ka za­bo­bo­nu i uprze­dzeń” zo­sta­ła przez re­pu­bli­kań­ski rząd wy­sta­wio­na na sprze­daż. Zna­lazł się na­wet na­byw­ca, któ­ry ku­pił ka­te­drę za cenę ma­te­ria­łów bu­dow­la­nych, któ­re spo­dzie­wał się uzy­skać po jej roz­biór­ce. Po­ja­wił się jed­nak „pro­blem lo­gi­stycz­ny”, któ­ry ura­to­wał świą­ty­nię – ku­piec nie mógł zna­leźć dość roz­le­głe­go miej­sca, w któ­rym mógł­by prze­cho­wy­wać po­zy­ska­ny w ten spo­sób gruz.

Okres przy­wra­ca­nia kul­tu Bo­że­go w Char­tres po re­wo­lu­cji i rzą­dach na­po­le­oń­skich oka­zał się bar­dzo dłu­gi. Od­na­le­zio­ne ka­wał­ki sza­ty Mat­ki Bo­żej zo­sta­ły umiesz­czo­ne w no­wym re­li­kwia­rzu. Jed­nak na re­stau­ra­cję kryp­ty, w któ­rej re­li­kwiarz znaj­do­wał się do 1793 roku, trze­ba było cze­kać aż do 1860 roku. Kil­ka­na­ście lat póź­niej rów­nież ka­te­dra w Char­tres była świad­kiem oży­wie­nia re­li­gij­ne­go, ja­kie ogar­nę­ło Fran­cu­zów po upo­ka­rza­ją­cej klę­sce II Ce­sar­stwa w woj­nie z Pru­sa­mi (1870 r.). W 1873 roku – roku po­świę­ce­nia przez fran­cu­skie Zgro­ma­dze­nie Na­ro­do­we ca­łe­go kra­ju Naj­święt­sze­mu Ser­cu Je­zu­so­we­mu, rów­nież do Char­tres przy­by­ła piel­grzym­ka na­ro­do­wa.

W tym sa­mym roku, w po­bli­żu po­ło­żo­ne­go nie­opo­dal Or­le­anu uro­dził się Char­les Pe­guy (1873–1914), pi­sarz i po­eta, po­stać na trwa­łe zwią­za­na z kul­tem No­tre Dame de Char­tres. W mło­do­ści zwią­za­ny z ru­chem so­cja­li­stycz­nym. W cza­sie ostre­go kon­flik­tu we­wnętrz­ne­go zwią­za­ne­go z tzw. spra­wą Drey­fu­sa opo­wie­dział się po stro­nie „drey­fu­sar­dów”, jed­no­czą­cych się pod ha­słem „Re­pu­bli­ka w nie­bez­pie­czeń­stwie”. Przy czym sło­wo „re­pu­bli­ka” było ro­zu­mia­ne jako rów­no­znacz­ne nie tyl­ko z nie­uf­no­ścią wo­bec ar­mii (zwłasz­cza kor­pu­su ofi­cer­skie­go), ale rów­nież z po­li­ty­ką agre­syw­nej la­icy­za­cji.

W 1900 roku C. Pe­guy roz­po­czął wy­da­wa­nie wła­sne­go pi­sma „Ca­hiers de la Qu­in­za­ine” („Ze­szy­ty jed­nej pią­tej”). Ty­tuł wy­ja­śniał na­stę­pu­ją­co: „Cza­so­pi­smo żyje tyl­ko wte­dy, gdy każ­dy nu­mer iry­tu­je przy­naj­mniej jed­ną pią­tą jego czy­tel­ni­ków. Spra­wie­dli­wość po­le­ga na do­gląd­nię­ciu, by nie była to cią­gle ta sama jed­na pią­ta”.

In­te­lek­tu­al­na uczci­wość – albo jak kto woli, praw­dzi­wa nie­za­leż­ność – ka­za­ła C. Pe­guy dość szyb­ko zdy­stan­so­wać się od drey­fu­sar­dów i ge­ne­ral­nie od ca­łej le­wi­cy. „Nie­któ­rzy pra­gną ata­ko­wać i znie­wa­żać ar­mię, po­nie­waż w tych dniach na­le­ży to do do­bre­go tonu […]. Je­śli nie przyj­mu­jesz ta­kiej li­nii, nie je­steś wy­star­cza­ją­co po­stę­po­wy […] i ni­g­dy nie do­wie­my się, ja­kie to akty tchó­rzo­stwa spo­wo­do­wa­ne były wła­śnie oba­wą, że nie bę­dzie się wy­glą­dać zbyt po­stę­po­wo” – pi­sał. A trze­ba do­dać, że C. Pe­guy nie znał po­ję­cia po­stę­po­wo­ści za wszel­ką cenę.

To był po­czą­tek jego dro­gi do Ko­ścio­ła. W 1908 roku, gdy był cho­ry, od­wie­dził go w jego pa­ry­skim miesz­ka­niu przy­ja­ciel Jo­seph Lot­te. Pod ko­niec dłu­giej wi­zy­ty, gdy gość był już przy drzwiach, C. Pe­guy po­wie­dział: „Po­cze­kaj. Jesz­cze nie po­wie­dzia­łem Ci wszyst­kie­go. Zo­sta­łem ka­to­li­kiem”. Rok póź­niej owo­cem tej du­cho­wej prze­mia­ny był wspa­nia­ły po­emat Mi­ste­rium mi­ło­ści Jo­an­nyd’Arc.

W czerw­cu 1912 roku cięż­ko za­cho­ro­wał je­den z sy­nów C. Pe­guy. W in­ten­cji wy­bła­ga­nia ła­ski zdro­wia dla swo­je­go dziec­ka po­eta wy­ru­szył sprzed pa­ry­skiej No­tre Dame do ka­te­dry w Char­tres. Pi­sał po­tem do swo­je­go przy­ja­cie­la: „Czu­łem, że to po­waż­na spra­wa […]. Od­by­łem piel­grzym­kę do Char­tres […]. W trzy dni zro­bi­łem 144 ki­lo­me­try […]. Dzwon­ni­cę Char­tres wi­dać z od­le­gło­ści 17 ki­lo­me­trów na rów­ni­nie […]. Gdy tyl­ko ją uj­rza­łem, wpa­dłem jak­by w eks­ta­zę. Nic już nie czu­łem, ani zmę­cze­nia, ani mo­ich nóg. Za jed­nym za­ma­chem wszyst­ko, co nie­czy­ste od­pły­nę­ło ode mnie, sta­łem się in­nym czło­wie­kiem. W so­bot­ni wie­czór go­dzi­nę mo­dli­łem się w ka­te­drze; w nie­dzie­lę rano przed Mszą mo­dli­łem się ko­lej­ną go­dzi­nę […]. Mo­dli­łem się jak ni­g­dy w ży­ciu, by­łem w sta­nie mo­dlić się za swo­ich wro­gów […] Mój chło­pak zo­stał oca­lo­ny, a całą trój­kę [dzie­ci] od­da­łem Mat­ce Bo­żej […]. Moje ma­lu­chy nie są ochrzczo­ne. Po­wie­rzam to Naj­święt­szej Pa­nien­ce”.

Zwią­zek C. Pe­guy, w któ­rym żył od 1896 roku z Char­lot­te Bau­do­uin, był związ­kiem nie­sa­kra­men­tal­nym (kon­trakt cy­wil­ny). Po­cho­dzą­ca z ro­dzi­ny, w któ­rej żywe i czczo­ne były tra­dy­cje Ko­mu­ny Pa­ry­skiej, od­ma­wia­ła przy­ję­cia chrztu. Nie chcia­ła rów­nież do­pu­ścić do nie­go dzie­ci. Pe­guy chciał jed­nak i wie­rzył, że jest to moż­li­we, zba­wie­nia ca­łej swo­jej ro­dzi­ny. Pi­sał: „Na­le­ży zba­wić się ra­zem, na­le­ży ra­zem przy­być do do­bre­go Boga. Na­le­ży sta­nąć przed nim wspól­nie. Nie wol­no od­kry­wać Pana Boga je­den bez dru­gie­go. Trze­ba, aby­śmy wszy­scy ra­zem po­wró­ci­li do domu na­sze­go Ojca”.

Pra­gnie­nie Pe­guy speł­ni­ło się we wrze­śniu 1914 roku. Trwa­ła już Wiel­ka Woj­na. Po­rucz­nik Char­les Pe­guy zo­stał zmo­bi­li­zo­wa­ny i w sierp­niu 1914 roku wraz ze swo­im od­dzia­łem zo­stał skie­ro­wa­ny na front nad rze­kę Mar­nę, gdzie mia­ły się roz­strzy­gnąć losy nie­miec­kiej ofen­sy­wy na Pa­ryż. 5 wrze­śnia 1914 roku Pe­guy zgi­nął tra­fio­ny kulą w czo­ło. W przed­dzień wi­dzia­no, jak skła­dał bu­kiet kwia­tów przed fi­gu­rą Mat­ki Bo­żej w ma­łej ka­plicz­ce w Mont­me­lian. Mau­ri­ce Bar­res na wieść o śmier­ci Pe­guy na­pi­sał: „To coś wię­cej niż stra­ta, to klę­ska”.

Do dzi­siaj piel­grzy­mi idą szla­kiem od­no­wio­nym nie­ja­ko przez Char­les’a Pe­guy. Jego sło­wa są zna­ne i przy­po­mi­na­ne. Uczy­nił tak rów­nież ks. Berg w swo­jej ho­mi­lii na za­koń­cze­nie te­go­rocz­nej piel­grzym­ki, przy­po­mi­na­jąc sło­wa fran­cu­skie­go pi­sa­rza o ko­niecz­no­ści „zba­wia­nia się w ro­dzi­nie”.

Char­tres rzu­ci­ło na ko­la­na nie tyl­ko fran­cu­skie­go po­etę i pi­sa­rza. Ka­zi­mierz Wie­rzyń­ski, któ­ry od­wie­dził ka­te­drę w Char­tres w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym, za­chwy­co­ny ma­je­sta­tem jej pięk­na, na­pi­sał: „Pięk­no jej, czy­stość, nie­ska­la­na for­ma bu­dzi za­chwyt, któ­ry ma coś z mi­ło­ści klej­no­tu ro­dzin­ne­go. Z wszyst­kich zna­nych mi pięk­no­ści świa­ta nic nie da się po­rów­nać z tym uczu­ciem za­do­mo­wie­nia, ja­kie­go do­zna­je się w Char­tres. […] Je­że­li Pan Bóg ma swój pry­wat­ny piec, za któ­rym moż­na się czuć bez­piecz­nie i swoj­sko, to chy­ba przy tej świą­ty­ni. Tu po­wi­nien był miesz­kać Che­ster­ton, aby śmiać się i mo­dlić. Ka­mie­nie nie mają ser­ca, to praw­da, ale nie tu­tej­sze. Żad­na świę­tość nie jest dys­kret­niej­sza, żad­na mi­łość peł­niej­sza od­da­nia, żad­ne od­da­nie bliż­sze unie­sie­nia. Na­po­le­on miał po­wie­dzieć, że ate­usz czuł­by się tu nie­do­brze. […] Wszyst­ko to spra­wia, że wra­ca się do Char­tres z ra­do­ścią, że ni­g­dy nie ma się tych od­wie­dzin za dużo, a na­wet do­syć. Że chcia­ło­by się za­miesz­kać tu albo gdzieś nie­da­le­ko”6.

Char­tresson­ne,Char­trest’ap­pel­le!

1700 lat edyktu mediolańskiego

Po­kój kon­stan­tyń­ski

W Me­dio­la­nie na po­cząt­ku 313 roku do­szło do spo­tka­nia dwóch wład­ców Im­pe­rium Ro­ma­num – wła­da­ją­ce­go na Za­cho­dzie Kon­stan­ty­na oraz jego od­po­wied­ni­ka na Wscho­dzie – Li­cy­niu­sza. Naj­waż­niej­szym re­zul­ta­tem me­dio­lań­skie­go zjaz­du był słyn­ny edykt, któ­ry ogła­szał to­le­ran­cję wy­zna­nio­wą dla chrze­ści­jan na ob­sza­rze ca­łe­go im­pe­rium. Choć wśród hi­sto­ry­ków wcze­sne­go Ko­ścio­ła pa­nu­je dzi­siaj opi­nia, że nie moż­na mó­wić o wy­da­niu w 313 roku jed­ne­go do­ku­men­tu (edyk­tu), a ra­czej cho­dzi w tym wy­pad­ku o nie­za­leż­ne od sie­bie de­kla­ra­cje wład­ców, isto­ta rze­czy po­zo­sta­je: za­koń­czy­ła się w dzie­jach Ko­ścio­ła w ce­sar­stwie rzym­skim epo­ka prze­śla­do­wań (ostat­nie wiel­kie mia­ło miej­sce na po­cząt­ku IV w. za pa­no­wa­nia Dio­kle­cja­na), na­stał dla Ko­ścio­ła po­kój – od imie­nia jed­ne­go z wy­mie­nio­nych wład­ców zwa­ny po­ko­jem kon­stan­tyń­skim.

Wła­ści­wa ge­ne­za edyk­tu me­dio­lań­skie­go leży w wy­da­rze­niach, któ­re mia­ły miej­sce rok wcze­śniej w za­chod­niej czę­ści im­pe­rium. Do­szło wów­czas do kon­fron­ta­cji zbroj­nej dwóch pre­ten­den­tów: Kon­stan­ty­na oraz Mak­sen­cju­sza. De­cy­du­ją­ca oka­za­ła się bi­twa na mo­ście Mul­wij­skim nie­opo­dal Rzy­mu. Star­cie wy­gra­ła, choć mniej licz­na, ar­mia ma­sze­ru­ją­ce­go z Ga­lii Kon­stan­ty­na.

Przed bi­twą Kon­stan­tyn uj­rzał nad swo­imi woj­ska­mi świe­tli­sty znak krzy­ża, a na­stęp­nie w nocy uka­zał się mu Chry­stus na­ka­zu­ją­cy mu umie­ścić Znak Zba­wie­nia na woj­sko­wych sztan­da­rach i da­ją­cy obiet­ni­cę zwy­cię­stwa. Wów­czas mia­ły paść z ust Zba­wi­cie­la sło­wa: „W tym zwy­cię­żaj” (łac. in hoc vin­ces; grec. To­uto nika).

Kon­stan­tyn – cho­ciaż przy­jął chrzest do­pie­ro na łożu śmier­ci w 337 roku – do koń­ca był prze­ko­na­ny o Bo­skiej in­ter­wen­cji, któ­rej za­wdzię­czał po­myśl­ny fi­nał wal­ki o wła­dzę. Wy­da­nie edyk­tu to­le­ran­cyj­ne­go dla chrze­ści­jan tłu­ma­czył zresz­tą nie tyl­ko jako wy­raz „spła­ce­nia dłu­gu”, ale przede wszyst­kim jako szan­sę ura­to­wa­nia pań­stwa od gro­żą­cej mu de­gren­go­la­dy du­cho­wej i kul­tu­ro­wej.

Bio­graf ce­sa­rza bi­skup Eu­ze­biusz z Ce­za­rei za­no­to­wał ta­kie sło­wa wład­cy, wy­ja­śnia­ją­ce mo­ty­wy sto­ją­ce za me­dio­lań­ską de­cy­zją: „Po­nie­waż wiel­ka i drę­czą­ca bez­boż­ność cią­ży­ła nad ludź­mi, po­nie­waż pań­stwu gro­zi­ła, jak od za­ra­zy, zu­peł­na ru­ina i nie było ra­dy­kal­ne­go, zba­wien­ne­go spo­so­bu oca­le­nia, jaki ra­tu­nek przed złem zna­la­zło Bó­stwo? Bóg chciał wła­śnie mo­ich usług i uznał je za od­po­wied­nie do speł­nie­nia swej woli. I tak po­czy­na­jąc od Mo­rza Bry­tyj­skie­go hen na pół­no­cy i od kra­jów, gdzie za­cho­dzi słoń­ce, wy­gna­łem i roz­pro­szy­łem, wspie­ra­ny wyż­szą mocą, okrop­no­ści, któ­re wszę­dzie pa­no­wa­ły, aby ro­dzaj ludz­ki po­uczo­ny za moim po­śred­nic­twem po­wró­cił do po­słu­szeń­stwa naj­święt­sze­mu pra­wu, a bło­go­sła­wio­na wia­ra roz­sze­rza­ła się pod moż­nym prze­wod­nic­twem Naj­wyż­sze­go”.

Na­le­ży za­uwa­żyć, że z pew­no­ścią na de­cy­zję Kon­stan­ty­na nie­po­śled­ni wpływ wy­warł fakt, że jego mat­ka – św. He­le­na – była chrze­ści­jan­ką, a z chrze­ści­ja­na­mi sty­kał się już w dzie­ciń­stwie, któ­re spę­dził w Ni­ko­me­dii (Azja Mniej­sza) oraz na dwo­rze swo­je­go ojca, Kon­stan­ty­na Chlo­ru­sa w Ga­lii.

Jak pi­sał w swo­jej En­cy­klo­pe­dii Ko­ściel­nej ks. Mi­chał No­wo­dwor­ski, w ży­ciu Kon­stan­ty­na po tym jak ob­jął je­dy­no­wład­cze rzą­dy w ca­łym im­pe­rium (po po­ko­na­niu Li­cy­niu­sza), „czę­ściej i gwał­tow­niej niż przed­tem po­czę­ły się ob­ja­wiać dwie za­sad­ni­cze wady jego cha­rak­te­ru: sa­mo­wo­la i gniew”. Wy­ni­kiem tego są dra­ma­ty w ro­dzi­nie ce­sar­skiej: śmierć syna i żony Kon­stan­ty­na. Jed­nak do hi­sto­rii prze­szedł on jako Kon­stan­tyn Wiel­ki, a w Ko­ście­le pra­wo­sław­nym jest na­wet czczo­ny jako świę­ty. Na­wet ci wiel­cy Oj­co­wie i Dok­to­rzy Ko­ścio­ła (np. św. Au­gu­styn), któ­rzy zwal­cza­li urosz­cze­nia bi­zan­tyj­skich ce­sa­rzy do rzą­dów nad Ko­ścio­łem, nie od­ma­wia­li wiel­ko­ści temu wład­cy. Ty­tu­łem ku niej było nie tyl­ko za­pew­nie­nie wol­no­ści wy­zna­wa­nia wia­ry ka­to­lic­kiej w ca­łym ce­sar­stwie, ale za­pew­nie­nie de­cy­du­ją­ce­go od­dzia­ły­wa­nia cy­wi­li­za­cyj­ne­go chrze­ści­jań­stwa na spo­łe­czeń­stwo im­pe­rium.

Na­le­ży bo­wiem za­uwa­żyć, że jesz­cze przed edyk­tem me­dio­lań­skim po­ja­wia­ły się sy­gna­ły świad­czą­ce o tym, że koń­czy się era prze­śla­do­wań Ko­ścio­ła. Fakt ten za­po­wia­dał edykt ce­sa­rza Ga­le­riu­sza z 311 roku, a rok póź­niej kon­ku­rent Kon­stan­ty­na do wła­dzy na Za­cho­dzie, Mak­sen­cjusz ogło­sił swo­ją de­cy­zję o zwro­cie ma­jąt­ków skon­fi­sko­wa­nych wcze­śniej Ko­ścio­ło­wi w Afry­ce oraz Ita­lii. Tak więc edykt me­dio­lań­ski był ra­czej zwień­cze­niem pew­nych wcze­śniej­szych ten­den­cji. I był po­cząt­kiem ca­łe­go cią­gu de­cy­zji Kon­stan­ty­na, któ­re zmie­rza­ły do wspar­cia chry­stia­ni­za­cyj­nej mi­sji Ko­ścio­ła, czy­li – jak sam ce­sarz to ujął – wal­ki z „wiel­ką i drę­czą­cą bez­boż­no­ścią”.

Ko­ściół zo­stał uzna­ny przez pań­stwo rzym­skie jako in­sty­tu­cja o oso­bo­wo­ści praw­nej, ma­ją­cy pra­wo nie tyl­ko do po­sia­da­nia nie­ru­cho­mo­ści, ale wy­stę­po­wa­nia jako spad­ko­bier­ca (321 r.). Waż­na de­cy­zja za­pa­dła w 318 roku, gdy Kon­stan­tyn zrów­nał wy­ro­ki są­dów ko­ściel­nych (bi­sku­pich) z wy­ro­ka­mi są­dów pań­stwo­wych (ce­sar­skich). Od 323 roku chrze­ści­ja­nie zo­sta­li zwol­nie­ni z obo­wiąz­ku bra­nia udzia­łu w pań­stwo­wych ce­re­mo­niach o po­gań­skim cha­rak­te­rze.

Sze­reg edyk­tów Kon­stan­ty­na uła­twiał chry­stia­ni­za­cję rzym­skiej sfe­ry spo­łecz­nej. Od 316 roku za­czął obo­wią­zy­wać za­kaz sto­so­wa­nia kary krzy­żo­wa­nia i pięt­no­wa­nia twa­rzy. W la­tach 325–326 wpro­wa­dzo­no za­kaz walk gla­dia­to­rów oraz ogra­ni­czo­no ar­bi­tral­ną wła­dzę pa­ter fa­mi­lias. W 321 roku nie­dzie­la osią­gnę­ła sta­tus uzna­wa­ne­go przez pań­stwo dnia świą­tecz­ne­go Wpro­wa­dzo­no rów­nież ogra­ni­cze­nia w prak­ty­ko­wa­niu nie­wol­nic­twa. Taki cha­rak­ter mia­ła de­cy­zja Kon­stan­ty­na z 323 roku o pra­wo­moc­no­ści wy­zwo­le­nia nie­wol­ni­ka przed bi­sku­pem w ob­rę­bie świą­ty­ni. To za pa­no­wa­nia Kon­stan­ty­na Wiel­kie­go w Rzy­mie roz­po­czy­na się bu­do­wa wiel­kich ba­zy­lik chrze­ści­jań­skich (np. na La­te­ra­nie). Bu­do­wa­ny przez ce­sa­rza nad Bos­fo­rem „Nowy Rzym” – Kon­stan­ty­no­pol od po­cząt­ku po­wsta­wał jako mia­sto chrze­ści­jań­skie.

Nic dziw­ne­go, że ob­ser­wu­jąc skut­ki wpro­wa­dzo­ne­go po 313 roku po­ko­ju kon­stan­tyń­skie­go, chrze­ści­jań­ski pi­sarz Lak­tan­cjusz nie szczę­dził po­chwał dla rzym­skie­go wład­cy: „Oto po znisz­cze­niu wszyst­kich nie­przy­ja­ciół i przy­wró­ce­niu na świe­cie po­ko­ju, Ko­ściół gnę­bio­ny do nie­daw­na, na nowo po­wsta­je i Świą­ty­nia Boga, któ­ra przez bez­boż­nych była wy­wró­co­na, z mi­ło­sier­dzia Pań­skie­go z więk­szą chwa­łą się bu­du­je. Wzbu­dził bo­wiem Bóg wład­cę, któ­ry po­ło­żył kres nie­cnym i krwa­wym rzą­dom ty­ra­nów, by od­tąd jak­by po otrzą­śnię­ciu mgły mi­nio­nych cza­sów umy­sły wszyst­kich uwe­se­lał przy­jem­ny i po­god­ny po­kój”.

Ile może w Ko­ście­le „bi­skup ze­wnętrz­ny”?

Istot­nie, edykt me­dio­lań­ski otwie­rał nową, wol­ną od prze­śla­do­wań ze stro­ny władz rzym­skich (je­śli nie li­czyć epi­zo­du Ju­lia­na Apo­sta­ty) epo­kę w dzie­jach Ko­ścio­ła. Był rów­nież po­cząt­kiem dro­gi, któ­rej za­koń­cze­niem była de­cy­zja ce­sa­rza Teo­do­zju­sza Wiel­kie­go z 380 roku, usta­na­wia­ją­ca re­li­gię ka­to­lic­ką wy­zna­niem ofi­cjal­nym Im­pe­rium. Jed­nak po­kój kon­stan­tyń­ski – a na­stęp­nie edykt Teo­do­zju­sza – ozna­czał rów­nież, że przed Ko­ścio­łem i pań­stwem (co­raz bar­dziej chry­stia­ni­zo­wa­nym) po­ja­wi­ło się za­da­nie wy­pra­co­wa­nia mo­de­lu ko­eg­zy­sten­cji. Jak wie­my, spo­sób roz­wią­za­nia tego za­da­nia, tak róż­ny na wscho­dzie i za­cho­dzie Im­pe­rium Ro­ma­num, bę­dzie czyn­ni­kiem de­cy­du­ją­cym o za­sad­ni­czych od­ręb­no­ściach mię­dzy cy­wi­li­za­cją ła­ciń­ską i bi­zan­tyj­ską (uży­wa­jąc ty­po­lo­gii prof. F. Ko­necz­ne­go).

Ce­sarz Kon­stan­tyn Wiel­ki od po­cząt­ku uwa­żał, że wo­bec Ko­ścio­ła jego rola nie ogra­ni­cza się li tyl­ko do usu­nię­cia ba­rier sto­ją­cych do­tąd na dro­dze chry­stia­ni­za­cji rzym­skie­go spo­łe­czeń­stwa. Nie chciał być tyl­ko opie­ku­nem Ko­ścio­ła (jego sy­nem zo­stał do­pie­ro tuż przed śmier­cią). Nie zre­zy­gno­wał z daw­ne­go ty­tu­łu „Pon­ti­fexMa­xi­mus” i tak też poj­mo­wał swo­ją rolę w re­la­cjach z Ko­ścio­łem. Jak pi­sał w li­ście do bi­sku­pów ze­bra­nych na zwo­ła­nym przez sie­bie pierw­szym w dzie­jach Ko­ścio­ła so­bo­rze po­wszech­nym w Ni­cei: „Po­nie­waż do­bro­byt pań­stwa po­uczył mnie, jak wiel­ka jest do­broć Bo­żej po­tę­gi, więc uzna­łem, że ce­lem [pań­stwa] po­win­no przede wszyst­kim być za­cho­wa­nie wśród tak szczę­śli­wych lu­dów jed­nej wia­ry, jed­nej mi­ło­ści praw­dzi­wej, jed­ne­go wspól­ne­go kul­tu Boga Wszech­moc­ne­go […] nie mogę za­prze­czyć, że tym, co spra­wia mi tak wiel­ką ra­dość, jest być to­wa­rzy­szem wa­szym w służ­bie bo­żej [podkr. G.K.]”7.

Jesz­cze bar­dziej wy­mow­ne są inne sło­wa skie­ro­wa­ne przez Kon­stan­ty­na do Oj­ców ni­cej­skich: „Zo­sta­li­ście usta­no­wie­ni przez Boga bi­sku­pa­mi w tym, co do­ty­czy we­wnętrz­ne­go ży­cia Ko­ścio­ła, ja na­to­miast zo­sta­łem usta­no­wio­ny bi­sku­pem w spra­wach ze­wnętrz­nych”. Przy­po­mnij­my, że te sło­wa wy­po­wia­dał ce­sarz, któ­ry cią­gle nie był ochrzczo­ny! Ce­sarz, któ­ry swo­je „po­wo­ła­nie bi­sku­pie” ro­zu­miał cał­kiem do­słow­nie. Bez­po­śred­nio an­ga­żo­wał się w we­wnętrz­ne spra­wy Ko­ścio­ła – jak na przy­kład w spór z do­na­ty­sta­mi czy aria­na­mi. Z pew­no­ścią do­bro­czyn­ną ini­cja­ty­wą Kon­stan­ty­na było zwo­ła­nie so­bo­ru w Ni­cei, któ­ry po­twier­dził ka­to­lic­kie wy­zna­nie wia­ry, od­rzu­ca­jąc he­re­zję Ariu­sza.

Praw­dzi­wy pro­blem po­ja­wiał się jed­nak wów­czas, gdy sam ce­sarz–bi­skup tra­cił kon­takt z or­to­dok­sją, a po­przez przy­pi­sy­wa­ny so­bie nad­zwy­czaj­ny sta­tus w Ko­ście­le („bi­skup od spraw ze­wnętrz­nych”) usi­ło­wał na­rzu­cić ca­łe­mu Ko­ścio­ło­wi swo­je nie­orto­dok­syj­ne prze­ko­na­nia. Dzie­je Bi­zan­cjum ob­fi­tu­ją w tego typu wy­pad­ki, gdy ba­si­leus wy­zna­ją­cy taką czy inną he­re­zję (aria­nizm, mo­no­te­le­tyzm czy iko­no­klazm) usu­wał ze sto­lic bi­sku­pich ka­to­lic­kich hie­rar­chów (nie wy­łą­cza­jąc pa­triar­chów Kon­stan­ty­no­po­la), by na ich miej­sca usta­na­wiać he­re­zjar­chów, któ­rzy na­stęp­nie na zwo­ły­wa­nych pod ochro­ną ce­sar­ską „so­bo­rach” for­mu­ło­wa­li he­re­tyc­kie wy­zna­nia wia­ry.

Tak­że pod tym wzglę­dem – nie­ste­ty – po­li­ty­ka Kon­stan­ty­na Wiel­kie­go była swe­go ro­dza­ju ma­try­cą. Ce­sarz, z jed­nej stro­ny zwo­łu­ją­cy ni­cej­ski so­bór i an­ga­żu­ją­cy się w obro­nę ni­cej­skie­go cre­do, z dru­giej stro­ny uzna­je spór z aria­na­mi za „spra­wy bła­he” i „głup­stwa, co do któ­rych każ­dy my­śli to, co chce”. A pod ko­niec pa­no­wa­nia wola Kon­stan­ty­na skła­nia się ku he­re­zji ariań­skiej. Z po­le­ce­nia ce­sa­rza nie­złom­ny obroń­ca ka­to­lic­kiej or­to­dok­sji św. Ata­na­zy Alek­san­dryj­ski zo­sta­je usu­nię­ty ze swo­jej pa­triar­szej sto­li­cy i ska­za­ny na wy­gna­nie. Nota bene chrzest Kon­stan­tyn przy­jął z rąk ka­pła­na ariań­skie­go.

Taką po­li­ty­kę kon­ty­nu­ował syn Kon­stan­ty­na, ce­sarz Kon­stan­cjusz II – „bi­skup ze­wnętrz­ny” za­an­ga­żo­wa­ny w pro­mo­wa­nie aria­ni­zmu. Wy­mow­ne są sło­wa skie­ro­wa­ne przez nie­go do bi­sku­pów ze­bra­nych w 355 roku na sy­no­dzie me­dio­lań­skim, któ­rym ce­sarz na­ka­zał po­tę­pić bro­nią­ce­go ni­cej­skie­go cre­do św. Ata­na­ze­go: „Ja oskar­żam Ata­na­ze­go, ma­cie wie­rzyć i słu­chać”. Gdy bi­sku­pi mimo to na­dal wy­ra­ża­li wąt­pli­wo­ści, czy ta­kie po­tę­pie­nie jest zgod­ne z pra­wa­mi Ko­ścio­ła, Kon­stan­cjusz II orzekł: „Moja wola jest ka­no­nem”8.

W tym kon­tek­ście za opatrz­no­ścio­we dzia­ła­nie na­le­ży oce­nić prze­nie­sie­nie przez Kon­stan­ty­na Wiel­kie­go sto­li­cy im­pe­rium do „No­we­go Rzy­mu” nad Bos­fo­rem. Bli­skość ce­sar­skiej (czy też ce­sar­sko–bi­sku­piej) wła­dzy bar­dzo utrud­nia­ła Ko­ścio­ło­wi wschod­nie­mu utrzy­ma­nie swo­jej nie­za­leż­no­ści wo­bec urosz­czeń wła­dzy ce­sar­skiej. Trze­ba bo­wiem pa­mię­tać o tym, że prze­ciw uzur­pa­cjom wła­dzy świec­kiej, prze­ciw ro­dzą­cej się cy­wi­li­za­cji bi­zan­tyj­skiej ro­zu­mia­nej jako ce­za­ro­pa­pizm, pro­te­sto­wa­no za­rów­no na Za­cho­dzie jak i na Wscho­dzie. Na Za­cho­dzie tacy Oj­co­wie i Dok­to­rzy Ko­ścio­ła jak św. Am­bro­ży z Me­dio­la­nu czy św. Au­gu­styn, na Wscho­dzie: św. Jan Chry­zo­stom (pa­triar­cha Kon­stan­ty­no­po­la, prze­mo­cą usu­nię­ty ze swo­jej sto­li­cy bi­sku­piej) czy wspo­mnia­ny św. Ata­na­zy Alek­san­dryj­ski (tak­że kil­ka­krot­nie ska­zy­wa­ny na ba­ni­cję).

Jed­nym z wiel­kich au­to­rów ka­to­lic­kiej wy­kład­ni sto­sun­ku pań­stwo (ce­sar­stwo)–Ko­ściół był wspo­mnia­ny bi­skup Me­dio­la­nu św. Am­bro­ży. Jak pi­sał: „Ce­sarz jest w Ko­ście­le, a nie po­nad Ko­ścio­łem. Do­bry bo­wiem ce­sarz sta­ra się nieść po­moc Ko­ścio­ło­wi, a nie zwal­czać go”. I w in­nym miej­scu: „Ko­ściół na­le­ży do Boga […], a Ce­zar nie ma żad­ne­go pra­wa do wła­dzy nad świą­ty­nią Boga”9.

Tę na­ukę pod­trzy­mał i roz­wi­jał w na­stęp­nym stu­le­ciu bi­skup afry­kań­skiej Hip­po­ny św. Au­gu­styn, któ­ry na­uczał: „Praw­da, ce­sarz, choć jest czło­wie­kiem, jest kró­lem nad ludź­mi w ludz­kich spra­wach, ale jest jesz­cze inny Król w spra­wach nie­bie­skich. Jest je­den król dla ży­cia do­cze­sne­go i dru­gi Król dla ży­cia wiecz­ne­go”. W in­nym miej­scu do­pre­cy­zo­wy­wał: „Na­wet je­śli pro­si­my ce­sa­rzy o coś dla po­żyt­ku Ko­ścio­ła, to jed­nak nie ob­da­rza­my ich na­szym praw­dzi­wym za­ufa­niem”. Pod ko­niec V wie­ku pi­sał o tym przy­szły pa­pież Ge­la­zy II: „Ce­sarz jest sy­nem, a nie zwierzch­ni­kiem Ko­ścio­ła. W spra­wach wia­ry może się tyl­ko uczyć, a nie na­uczać”10.

Rzecz ja­sna, w tak for­mu­ło­wa­nym mo­de­lu „roz­dzia­łu” Ko­ścio­ła od pań­stwa nie cho­dzi­ło o for­so­wa­nie ja­kiejś cał­ko­wi­tej se­pa­ra­cji wła­dzy świec­kiej od du­chow­nej (wszak „ce­sarz jest w Ko­ście­le”). Pi­sa­rze ka­to­lic­cy – za­rów­no w epo­ce Oj­ców Ko­ścio­ła, jak i w śre­dnio­wie­czu – od­no­sząc się do wła­ści­we­go mo­de­lu re­la­cji pań­stwo–Ko­ściół, od­wo­ły­wa­li się do słow­nic­twa Ma­gi­ste­rium for­mu­ło­wa­ne­go w epo­ce wiel­kich spo­rów chry­sto­lo­gicz­nych (IV–V w.), gdy orze­ka­no o Dru­giej Oso­bie Trój­cy, Jej na­tu­rach i Jej woli. Po­dob­nie jak w Chry­stu­sie ist­nie­ją dwie na­tu­ry (bo­ska i ludz­ka) – nie­po­mie­sza­ne, ale po­łą­czo­ne (w jed­nej Oso­bie), tak i są dwie osob­ne wła­dze: świec­ka i du­chow­na, o osob­nych kom­pe­ten­cjach, ale któ­rych nie na­le­ży roz­dzie­lać.

Bi­sku­pi Rzy­mu vs. „bi­sku­pi ze­wnętrz­ni”

Po­dob­nie jak pod­trzy­ma­nie ka­to­lic­kiej chry­sto­lo­gii w IV i V wie­ku było oku­pio­ne wiel­ki­mi ofia­ra­mi (nie­raz mę­czeń­stwem), po­dob­nie było w wy­pad­ku obro­ny ka­to­lic­kiej na­uki o re­la­cjach dwóch władz. Tu­taj klu­czo­wa była rola bi­sku­pów Rzy­mu, ich nie­złom­ność nie tyl­ko w kwe­stii obro­ny or­to­dok­sji, ale i wal­ce z uzur­pa­cja­mi ce­sar­skich „bi­sku­pów ze­wnętrz­nych”.

War­to w tym kon­tek­ście przy­po­mnieć wy­da­rze­nie, któ­re mia­ło miej­sce przy oka­zji wspo­mnia­ne­go sy­no­du me­dio­lań­skie­go (355 r.) zwo­ła­ne­go przez sym­pa­ty­zu­ją­ce­go z aria­ni­zmem Kon­stan­cju­sza II. Gdy ster­ro­ry­zo­wa­ny przez ce­sa­rza sy­nod w koń­cu uchwa­lił po­tę­pie­nie Ata­na­ze­go Wiel­kie­go, na co na­wet przy­sta­li pa­pie­scy le­ga­ci, pa­pież Li­be­riusz zde­za­wu­ował po­stę­po­wa­nie swo­ich wy­słan­ni­ków i od­rzu­cił pro­ariań­skie de­cy­zje za­pa­dłe w Me­dio­la­nie pod dyk­tan­do ce­sa­rza. Do­szło wów­czas do zna­mien­nej wy­mia­ny zdań mię­dzy ce­sa­rzem a pa­pie­żem. Ce­sarz: „Czym­że ty je­steś wo­bec ca­łe­go świa­ta, iż śmiesz czło­wie­ka bez­boż­ne­go [św. Ata­na­ze­go Wiel­kie­go] bro­nić i mą­cić przez to po­kój świa­ta i pań­stwa rzym­skie­go?”. Pa­pież: „Cho­ciaż sam je­stem, spra­wa wia­ry nie sta­je się przez to mniej­szą”.

Za obro­nę or­to­dok­sji ariań­ski „bi­skup ze­wnętrz­ny” ska­zał w 355 roku bi­sku­pa Rzy­mu na wy­gna­nie do Tra­cji. Św. Li­be­riusz nie był ostat­nim pa­pie­żem, któ­ry w ten spo­sób do­świad­czył „opie­ki” nad Ko­ścio­łem ze stro­ny ba­si­leu­sów. Tym była ona do­tkliw­sza, im bar­dziej za­zna­cza­ła się w Ita­lii obec­ność po­li­tycz­na i woj­sko­wa Bi­zan­cjum – jej apo­geum to wie­ki VI i VII (od znisz­cze­nia przez Be­li­za­riu­sza pań­stwa Ostro­go­tów po na­jaz­dy Lon­go­bar­dów), a ostat­nie przy­czół­ki w po­łu­dnio­wej Ita­lii Bi­zan­cjum opu­ści w XI wie­ku.

W la­tach 545–555 uwię­zio­ny zo­stał pa­pież Wir­gi­liusz. Jesz­cze bar­dziej dra­ma­tycz­ne były losy pa­pie­ża św. Mar­ci­na I (649–655), któ­ry trwał w obro­nie ka­to­lic­kiej wia­ry prze­ciw he­re­zji mo­no­te­le­ty­zmu, wspie­ra­nej przez ak­tu­al­ne­go wład­cę Bi­zan­cjum. W tym wy­pad­ku ceną za wier­ność było mę­czeń­stwo. W 653 roku po­nad osiem­dzie­się­cio­let­ni pa­pież zo­stał aresz­to­wa­ny przez woj­ska bi­zan­tyj­skie i we wrze­śniu na­stęp­ne­go roku tra­fił do Kon­stan­ty­no­po­la, gdzie miał być osą­dzo­ny przez sąd ce­sar­ski za „zdra­dę”. Zgod­nie z wy­tycz­ny­mi sę­dzio­wie nie mie­li wąt­pli­wo­ści, że pa­pież, od­rzu­ca­jąc mo­no­te­le­tyzm, oka­zał „zdra­dę” wo­bec ce­sa­rza (sprzy­ja­ją­ce­go he­re­zji). Karą była śmierć, za­mie­nio­na na wy­gna­nie na Krym. Wcze­śniej jed­nak pa­pie­ża pu­blicz­nie upo­ko­rzo­no i wy­szy­dzo­no, ob­na­ża­jąc go z szat li­tur­gicz­nych i na­gie­go ob­wo­żąc uli­ca­mi Kon­stan­ty­no­po­la. Pa­pież–mę­czen­nik przez cały czas się mo­dlił: „Bogu niech bę­dzie chwa­ła za wszyst­ko”. Krym­skie ze­sła­nie (maj–wrze­sień 655 r.) było do­peł­nie­niem mę­czeń­stwa św. Mar­ci­na I. Swo­ją dro­gą ła­cin­ni­cy cią­gle mu­szą prze­pra­szać za swo­je rze­czy­wi­ste i do­mnie­ma­ne winy wo­bec pra­wo­sła­wia (np. złu­pie­nie Kon­stan­ty­no­po­la w 1204 r.). Umę­cze­nie bi­sku­pa Rzy­mu w VII wie­ku jest na­to­miast po­zba­wio­ne spraw­ców.

Pa­pie­że da­wa­li świa­dec­two i for­mu­ło­wa­li ka­to­lic­kie Ma­gi­ste­rium od­no­śnie do wła­ści­we­go mo­de­lu re­la­cji mię­dzy pań­stwem a Ko­ścio­łem. Pod ko­niec V wie­ku, gdy aż do 800 roku nie bę­dzie na Za­cho­dzie ce­sar­stwa, osta­tecz­nie sfor­mu­ło­wał je pa­pież Ge­la­zy II w swo­im słyn­nym li­ście do bi­zan­tyj­skie­go ce­sa­rza Ana­sta­ze­go (494 r.): „Dwie są oczy­wi­ście, Ce­sa­rzu Au­gu­ście, na­czel­ne wła­dze, któ­re rzą­dzą tym świa­tem: uświę­co­na po­wa­ga bi­sku­pów i zwierzch­ność ce­sar­ska, lecz z nich obu o tyle więk­sze jest brze­mię cią­żą­ce na ka­pła­nach, że oni mają zdać spra­wę przed są­dem Bo­skim na­wet za sa­mych kró­lów rzą­dzą­cych ludź­mi […]. Je­śli bo­wiem w dzie­dzi­nie praw­ne­go po­rząd­ku pu­blicz­ne­go zwierzch­ni­cy re­li­gij­ni uzna­jąc, że wła­dza zo­sta­ła Ci dana z woli Naj­wyż­sze­go, sami tak­że słu­cha­ją Two­ich praw, żeby nie wy­da­wa­ło się, iż w spra­wach świec­kich prze­ciw­sta­wia­ją się Two­im kom­pe­tent­nym de­cy­zjom to, jak ocho­czo – py­tam się Cie­bie – po­win­no się słu­chać tych, któ­rzy zo­sta­li usta­no­wie­ni sza­fa­rza­mi czcią ota­cza­nych ta­jem­nic?”11.

Zakazana encyklika

W paź­dzier­ni­ku 2014 roku mi­nę­ła sie­dem­dzie­sią­ta pią­ta rocz­ni­ca ogło­sze­nia en­cy­kli­ki pa­pie­ża Piu­sa XII Sum­mi pon­ti­fi­ca­tus. Do­ku­ment zo­stał pro­mul­go­wa­ny 20 paź­dzier­ni­ka 1939 roku, w chwi­li, gdy od po­nad mie­sią­ca trwa­ła II woj­na świa­to­wa. En­cy­kli­ka zo­sta­ła ogło­szo­na już po uka­za­niu świa­tu, a zwłasz­cza na­sze­mu kra­jo­wi, strasz­li­wej mocy so­ju­szu dwóch to­ta­li­tar­nych mo­carstw: Nie­miec hi­tle­row­skich oraz Związ­ku So­wiec­kie­go.

Całą gro­zę sy­tu­acji ja­sno do­strze­gał Pius XII, pi­sząc o „praw­dzi­wej go­dzi­nie ciem­no­ści”, w któ­rej „duch prze­mo­cy i nie­zgo­dy wy­le­wa na ludz­kość z cza­ry peł­nej krwi, nie­zli­czo­ne klę­ski i nie­wy­po­wie­dzia­ne cier­pie­nia”. Pa­pież nie miał złu­dzeń, co do tego, że woj­na, któ­rą roz­pę­ta­li na­ro­do­wi so­cja­li­ści i ko­mu­ni­ści, spo­tę­gu­je tyl­ko to, co już wcze­śniej sta­ło się rze­czy­wi­sto­ścią w od­nie­sie­niu do Ko­ścio­ła – „czas udręk i rzad­ko no­to­wa­nych w hi­sto­rii jego cier­pień i prze­śla­do­wań”.

Pius XII do­strze­gał w tym mo­rzu cier­pień szcze­gól­ną udrę­kę Pol­ski, „na­ro­du tak Nam dro­gie­go”; Pol­ski, „któ­ra przez swą nie­złom­ną wier­ność dla Ko­ścio­ła i przez wiel­kie za­słu­gi, ja­kie zdo­by­ła, bro­niąc chrze­ści­jań­skiej kul­tu­ry i cy­wi­li­za­cji – o czym hi­sto­ria ni­g­dy nie za­po­mni – ma pra­wo do ludz­kie­go i bra­ter­skie­go współ­czu­cia ca­łej ludz­ko­ści”. Pa­pież wy­ra­żał jed­no­cze­śnie swo­ją uf­ność w na­dej­ście dnia, w któ­rym Pol­ska „jak tego do­ma­ga­ją się za­sa­dy spra­wie­dli­wo­ści i praw­dzi­wie trwa­łe­go po­ko­ju, wy­ło­ni się wresz­cie zmar­twych­wsta­ła z owe­go jak gdy­by po­to­pu, któ­ry się na nią zwa­lił”.

Jaka jest jed­nak przy­czy­na zła, tej „sza­le­ją­cej bu­rzy” wznie­co­nej przez „de­mo­ny nie­zgo­dy”? Naj­głęb­szej przy­czy­ny – uczy Pius XII w Sum­mi pon­ti­fi­ca­tus – na­le­ży szu­kać w „odej­ściu zbyt wie­lu lu­dzi od na­uki Chry­stu­sa, któ­rej straż­nicz­ką i na­uczy­cie­lem jest Sto­li­ca Pio­tro­wa”, to zaś wio­dło do ko­lej­ne­go zła, ja­kim było „za­prze­cze­nie i od­rzu­ce­nie jed­na­ko­wej i wspól­nej wszyst­kim nor­my pra­wo­ści oby­cza­jów, za­rów­no w pry­wat­nym ży­ciu po­szcze­gól­nych lu­dzi, jak i w sto­sun­kach pań­stwo­wych i mię­dzy­pań­stwo­wych”.