Macedonia Północna. W rytmie oro ebook

Wiemy, że wiele po­dróży za­czyna się w domu, w za­ci­szu wy­god­nego fo­tela z książką w dłoni. Dla­tego stwo­rzy­li­śmy se­rię po­dróż­ni­czą, w któ­rej dzie­limy się oso­bi­stymi opo­wie­ściami o miej­scach bli­skich i da­le­kich. Wy­da­jemy książki pełne lo­kal­nych sma­ków i nie­za­po­mnia­nych za­pa­chów. Przy­bli­żamy kul­turę, ję­zyk i hi­sto­rię da­nego kraju. Po­ru­szamy te­maty za­an­ga­żo­wane spo­łecz­nie i po­li­tycz­nie, a jed­no­cze­śnie po­ka­zu­jemy co­dzienne ży­cie miesz­kań­ców oraz nie­zwy­kłe miej­sca, któ­rych nie znaj­dzie­cie w prze­wod­ni­kach.

Dzięki na­szym książ­kom każdy dzień jest po­dróżą.

W SE­RII PO­DRÓŻ­NI­CZEJ WY­DAW­NIC­TWA PO­ZNAŃ­SKIEGO DO­TYCH­CZAS UKA­ZAŁY SIĘ:

Na­ta­lia Ko­ła­czek I cóż, że o Szwe­cji

Anna Ku­rek Szczę­śliwy jak ło­soś. O Nor­we­gii i Nor­we­gach

Ma­ciej Brencz Fa­rer­skie ka­dry. Wy­spy, gdzie owce mó­wią do­bra­noc

Mag­da­lena Ge­now Buł­ga­ria. Złoto i ra­kija

Alek­san­dra Michta-Jun­tu­nen Fin­lan­dia. Sisu, sauna i sal­miakki

Mi­ko­łaj Bu­czak So­bre­mesa. Spo­tkajmy się w Hisz­pa­nii

Agnieszka Ka­miń­ska Szwaj­ca­ria. Po­dróż przez raj wy­my­ślony

Agnieszka Kraw­czyk Ru­mu­nia. Al­ba­stru, ciorba i wino

Da­mian Ha­daś Ala­ska. Przy­sta­nek na krańcu świata

Ka­ta­rzyna Łoza, Ukra­ina. So­roczka i ki­szone ar­buzy

Iza­bela No­wek, Al­ba­nia. W szpo­nach czar­nego orła

Syl­wia Iza­bela Schab, Da­nia. Tu mieszka spo­kój

Zu­zanna Ci­chocka, Sło­we­nia. Mały kraj wiel­kich od­le­gło­ści

Łu­kasz Grze­si­czak, Sło­wa­cja. Apa­cze, ko­smos i ha­luszki

Ca­thy Yan­dell, Fran­cja. Ra­dość ży­cia, prze­ło­żyła Do­rota Ma­lina

Kla­rze, za prze­dłu­żony ter­min waż­no­ści

WSTĘP

Bał­ka­ni­styka nie była moim pierw­szym wy­bo­rem. Fa­scy­no­wał mnie Kau­kaz, spo­glą­da­łam ra­czej na wschód niż na po­łu­dnie. O Bał­ka­nach za­de­cy­do­wał przy­pa­dek i ro­dzinny road trip. Gdy w lipcu 2015 roku za­trzy­ma­li­śmy się w Sko­pje, nie wie­dzia­łam nic o tym mie­ście. Nie do­tar­li­śmy do ča­ršiji[1*], nie prze­kro­czy­li­śmy Ka­mien­nego Mo­stu, omi­nę­li­śmy wszyst­kie „bru­tale”, czyli mo­der­ni­styczne bu­dynki, po­wstałe po trzę­sie­niu ziemi w 1963 roku. To był bar­dzo krótki przy­sta­nek w dro­dze do Al­ba­nii – wy­star­czył jed­nak, by roz­bu­dzić moją cie­ka­wość. Za­nim do­je­cha­li­śmy do gra­nicy z Al­ba­nią, w my­ślach już skła­da­łam pa­piery na bał­ka­ni­stykę.

Pierw­szy lek­to­rat ję­zyka ma­ce­doń­skiego wspo­mi­nam nie­mal jak pierw­szą randkę. Cze­ka­łam na te za­ję­cia z cie­ka­wo­ścią i lekką obawą. Tra­fi­łam do grupy pierw­szo­rocz­nia­ków, bo jako je­dyna na stu­diach ma­gi­ster­skich do­piero za­czy­na­łam przy­godę w świe­cie po­łu­dnio­wo­sło­wiań­skim. Po dzie­więć­dzie­się­ciu mi­nu­tach lek­cji za­dzwo­ni­łam pod­eks­cy­to­wana do mamy: „Mamo, ten ję­zyk jest prze­cu­downy!”. Mia­łam szczę­ście tra­fić na wspa­nia­łego na­uczy­ciela ma­ce­doń­sko­ści – Zvonko Di­mo­skiego. To dzięki niemu pierw­sze za­uro­cze­nie prze­kształ­ciło się w za­an­ga­żo­wa­nie i od­da­nie. Na za­ję­ciach prze­ra­bia­li­śmy nie tylko za­wi­ło­ści po­dwój­nego do­peł­nie­nia czy róż­nice po­mię­dzy aory­stem i im­per­fec­tum, lecz także słu­cha­li­śmy mu­zyki, pa­rzy­li­śmy kawę po tu­recku i tań­czy­li­śmy oro (ina­czej kolo, wy­ko­ny­wany w kole ta­niec lu­dowy[2*]). I to Zvonko po­zwo­lił mi zo­stać przy­ja­ciółką jego przy­ja­ciół, co znacz­nie uła­twiło mi za­pusz­cze­nie ko­rzeni w Ma­ce­do­nii.

Je­sie­nią 2016 roku za­miesz­ka­łam w Sko­pje, na sześć mie­sięcy zo­sta­jąc stu­dentką Uni­wer­sy­tetu Świę­tych Cy­ryla i Me­to­dego. Już w pierw­szym ty­go­dniu po­bytu za­ło­ży­łam bloga[3*], który w ko­lej­nych la­tach zmie­nił się w je­dyne pol­skie miej­sce w in­ter­ne­cie tak szcze­gó­łowo po­świę­cone za­po­mnia­nej by­łej ju­go­sło­wiań­skiej re­pu­blice. Wtedy jesz­cze by­łam prze­ko­nana, że tuż po obro­nie pracy ma­gi­ster­skiej moja przy­goda z Ma­ce­do­nią się skoń­czy. Nie po­tra­fię po­wie­dzieć, w któ­rym do­kład­nie mo­men­cie zro­zu­mia­łam, że choć nie­szcze­gól­nie je­stem skora do tańca, to dźwięki ma­ce­doń­skich utwo­rów lu­do­wych spra­wiają, że nogi same wy­bi­jają rytm, a po prze­kro­cze­niu gra­nicy (każ­dej!) z Ma­ce­do­nią, ra­miona roz­luź­niają się i na twa­rzy po­ja­wia się uśmiech. Na pewno za­częło się nie­po­zor­nie – od wa­ka­cji w 2017 roku – gdy jako prze­wod­niczka dla pol­skich tu­ry­stów w Al­ba­nii dwa razy w ty­go­dniu po­ja­wia­łam się w Ochry­dzie, żeby pro­wa­dzić wy­cieczkę. W tam­tym se­zo­nie po­ka­za­łam mia­sto kil­ku­set oso­bom. I po­czu­łam, że za­ko­chuję się w tym miej­scu. I że chcę się dzie­lić tym uczu­ciem z in­nymi.

O Ma­ce­do­nii pi­szę i opo­wia­dam od ośmiu lat. Ten kraj wzbu­dza we mnie wiele emo­cji: od za­uro­cze­nia i tę­sk­noty po roz­go­ry­cze­nie i złość. Ni­gdy jed­nak obo­jęt­ność. Jako pi­lotka wy­cie­czek, au­torka ar­ty­ku­łów czy pre­le­gentka mam oka­zję prze­ka­zy­wać swoją fa­scy­na­cję Bał­ka­nami ty­siącom osób. I znana je­stem z tego, że nie­za­leż­nie od kraju, w któ­rym aku­rat opro­wa­dzam, za­wsze znajdę spo­sób, by wtrą­cić kilka – no może kil­ka­na­ście – słów o Ma­ce­do­nii.

Na Alek­san­drze Ma­ce­doń­skim, któ­rego po­mniki znaj­dują się w dzie­siąt­kach ma­ce­doń­skich miast, wiel­kość „im­pe­rium” jego rze­ko­mych spad­ko­bier­ców nie zro­bi­łaby wra­że­nia. Po­wierzch­nia ca­łej Re­pu­bliki Ma­ce­do­nii Pół­noc­nej to 25 713 km2, co od­po­wiada mniej wię­cej wiel­ko­ści wo­je­wódz­twa lu­bel­skiego. W ca­łej Ma­ce­do­nii mieszka mniej osób (1 836 713)[1], niż li­czy po­pu­la­cja War­szawy (1 861 644)[2]. Jed­no­cze­śnie to wła­śnie to nie­wiel­kie te­ry­to­rium było przed­mio­tem po­żą­da­nia mo­carstw, wie­lo­krot­nie prze­cho­dząc z rąk do rąk, a ślady naj­więk­szych im­pe­riów roz­pro­szone są po ca­łym pań­stwie. Tu­ry­styczny po­ten­cjał kraju jest ogromny, i to za­równo ze względu na liczbę za­byt­ków z róż­nych okre­sów, jak i wa­runki przy­rod­ni­cze. Nie­stety pol­skie biura po­dróży wciąż zdają się spi­sy­wać Ma­ce­do­nię na straty ze względu na brak do­stępu do mo­rza. „Ma­ce­doń­skie mo­rze”, Je­zioro Ochrydz­kie, naj­głęb­sze je­zioro na Bał­ka­nach i naj­star­sze w Eu­ro­pie[3], jest jed­nym z nie­wielu miejsc po­ja­wia­ją­cych się w ma­ce­doń­skich pla­nach po­dróży pol­skich tu­ry­stów.

A Ma­ce­do­nia na­prawdę ma wiele do za­ofe­ro­wa­nia. Mnie naj­bar­dziej za­chwy­cają góry. Sama Ochryda przy­wo­dzi nie­któ­rym na myśl wło­skie je­zioro Garda, ze względu na oto­cze­nie ze wszyst­kich stron przez góry, które od­bi­jają się w ta­fli je­ziora. Spo­ty­ka­łam się rów­nież z in­nymi po­rów­na­niami, od­da­ją­cymi ukształ­to­wa­nie geo­gra­ficzne Ma­ce­do­nii, jak choćby „Ty­bet Eu­ropy”, czyli Park Na­ro­dowy Ma­vrovo, czy „Mała Szwaj­ca­ria”, okre­śle­nie opi­su­jące Be­rovo we wschod­niej Ma­ce­do­nii. Zna­jomi Ma­ce­doń­czycy przy­znają ze śmie­chem, że gdyby Ma­ce­do­nię „roz­pra­so­wać”, jej te­ry­to­rium zwięk­szy­łoby się kil­ku­krot­nie – znaj­duje się tu kil­ka­dzie­siąt pasm gór­skich, a osiem­na­ście naj­wyż­szych szczy­tów li­czy po­nad 2000 m n.p.m. Naj­wyż­szym z nich jest Go­lem Ko­rab w pół­nocno-wschod­niej Ma­ce­do­nii, wspólny dla Ma­ce­do­nii i Al­ba­nii, się­ga­jący 2764 m n.p.m. Dzięki ukształ­to­wa­niu te­renu kraj jest co­raz czę­ściej wy­bie­ra­nym kie­run­kiem przez wiel­bi­cieli trek­kin­gów, ko­lar­stwa gór­skiego, a także nar­ciar­stwa po­za­tra­so­wego (fre­eskiing). Ma­ce­do­nia znana jest rów­nież z do­sko­na­łych wa­run­ków do upra­wia­nia pa­ra­lot­niar­stwa (naj­bar­dziej znane pa­ra­lot­nia­rzom są Kru­ševo, Pri­lep oraz oko­lice Ochrydy).

Geo­gra­fia kraju zde­cy­do­wała o tym, że przez wieki ho­dowla zdo­mi­no­wana była przez kozy i owce. Nic więc dziw­nego, że ma­ce­doń­skie sery, z któ­rych za naj­lep­sze uznaje się te z re­gionu ma­vrow­skiego na za­cho­dzie oraz oko­lic Be­rova na wscho­dzie, sta­no­wią nie­od­łączny ele­ment lo­kal­nej kuchni. Jed­nak to nie góry, lecz roz­cią­ga­jąca się od Sko­pje po Ge­vge­liję przy gra­nicy z Gre­cją Do­lina War­daru spra­wiła, że w cza­sach Ju­go­sła­wii Ma­ce­do­nia za­opa­try­wała po­zo­stałe re­pu­bliki w pro­dukty rolne, wa­rzywa i owoce. To wła­śnie w cen­tral­nej i po­łu­dniowo-wschod­niej Ma­ce­do­nii sku­pia się więk­szość uprawy wi­no­ro­śli i znaj­duje się naj­więk­sza liczba win­nic. Wino jest naj­waż­niej­szym pro­duk­tem eks­por­to­wym, a ma­ce­doń­skie grona zdo­by­wają co­raz więk­sze uzna­nie wśród świa­to­wych ko­ne­se­rów. Jesz­cze w dru­giej po­ło­wie mi­nio­nego stu­le­cia ma­ce­doń­ski ty­toń po­zy­ski­wany był przez naj­więk­szych świa­to­wych pro­du­cen­tów pa­pie­ro­sów i wy­ro­bów ty­to­nio­wych – oczy­wi­ście ze względu na do­sko­nałą ja­kość. Do dzi­siaj w oko­li­cach Pri­lepu ob­ser­wo­wać można cały pro­ces uprawy, zbio­rów i su­sze­nia li­ści ty­to­niu, a na obrze­żach mia­sta po­ło­żony jest In­sty­tut Ba­dań nad Ty­to­niem. Tu­taj też mie­ści się ogromne Mu­zeum Ty­to­niu – fa­scy­nu­jący obiekt li­czący kilka ty­sięcy przed­mio­tów, o któ­rych ze swadą i lek­ko­ścią opo­wiada Alek­san­der, straż­nik hi­sto­rii in­sty­tutu.

Wci­śnięta mię­dzy Al­ba­nię, Ko­sowo, Gre­cję, Ser­bię i Buł­ga­rię, Ma­ce­do­nia jest kul­tu­ro­wym roz­dro­żem Bał­ka­nów. Prze­wod­nicy lu­bią opo­wia­dać, że wy­star­czy wbić ło­patę w do­wol­nym miej­scu kraju, by do­trzeć do za­bytku się­ga­ją­cego sta­ro­żyt­no­ści. Tu­taj krzy­żo­wały się an­tyczne szlaki han­dlowe, a po­zo­sta­ło­ściami jed­nej z nich – rzym­skiej drogi Via Egna­tia – wciąż można przejść, je­śli do­brze po­szu­kać w la­sach w oko­li­cach Je­ziora Ochrydz­kiego. W ar­chi­tek­tu­rze Za­chód spo­tyka się ze Wscho­dem, w pra­wo­sław­nych cer­kwiach znaj­dują się wi­ze­runki rzym­skich pa­pieży, a bi­zan­tyj­skie świą­ty­nie uroz­ma­icają cha­rak­te­ry­styczne drew­niane ak­centy, z któ­rych sły­nęli sny­cer­scy mi­strzo­wie z tego re­gionu. To wła­śnie pra­wo­sławna sztuka sa­kralna i zwią­zane z nią iko­no­pi­sar­stwo oraz rzeźba w drew­nie, wzbo­ga­cane nie­kiedy przez rze­mio­sło fi­li­granu[4*], są jed­nym z naj­więk­szych kul­tu­ro­wych skar­bów Ma­ce­do­nii. Śre­dnio­wieczne ikony czy fre­ski, za­cho­wane w nie­któ­rych ze świą­tyń, ucho­dzą za naj­cen­niej­sze za­bytki z okresu tak zwa­nego re­ne­sansu Pa­le­olo­gów, sztuki schyłku Ce­sar­stwa Bi­zan­tyj­skiego (po­łowa XIII do po­łowy XV wieku).

Nie ma jed­nej Ma­ce­do­nii. Na­zwa ta prze­miesz­cza się na ma­pie, roz­sze­rza i kur­czy, od po­nad dwóch i pół ty­siąca lat. Na­wet dziś słowo „Ma­ce­do­nia” okre­ślać może przy­naj­mniej trzy różne re­giony: Ma­ce­do­nię Pi­ryń­ską, re­gion w po­łu­dniowo-za­chod­niej Buł­ga­rii, Ma­ce­do­nię Egej­ską, pół­nocną część Gre­cji, roz­cią­ga­jącą się od gra­nicy z Al­ba­nią po Tur­cję, oraz Ma­ce­do­nię War­dar­ską. I to tej ostat­niej po­świę­cona jest ta książka. Ma­ce­do­nia War­dar­ska od­po­wiada – w przy­bli­że­niu – Re­pu­blice Ma­ce­do­nii Pół­noc­nej.

Ma­ce­do­nia Pół­nocna – tak od 2019 roku brzmi ofi­cjalna na­zwa tego kraju. Wcze­śniej, przez po­nad ćwierć wieku, w sto­sun­kach dy­plo­ma­tycz­nych i na fo­rum mię­dzy­na­ro­do­wym obo­wią­zy­wała na­zwa „tym­cza­sowa” FY­ROM – For­mer Yugo­slav Re­pu­blic of Ma­ce­do­nia. Na­zew­ni­czy im­pas był wy­ni­kiem kon­fliktu grecko-ma­ce­doń­skiego. Gdy 8 wrze­śnia 1991 roku Ma­ce­do­nia wy­szła ze struk­tur ju­go­sło­wiań­skich i ogło­siła nie­pod­le­głość, przyj­mu­jąc kon­sty­tu­cyjną na­zwę Re­pu­blika Ma­ce­do­nii, po­łu­dniowy są­siad uznał to za za­własz­cze­nie kul­tu­rowe. Zgod­nie z grecką nar­ra­cją prawo do uży­wa­nia tej na­zwy ma wy­łącz­nie pół­nocny re­gion Gre­cji ze sto­licą w Sa­lo­ni­kach, tak zwana Ma­ce­do­nia Egej­ska. Spór o na­zwę za­mknął Ma­ce­do­nii drogę naj­pierw do Unii Eu­ro­pej­skiej, a na­stęp­nie do NATO, Gre­cja za­we­to­wała bo­wiem roz­mowy ak­ce­syjne, nie po­zwa­la­jąc są­sia­dowi na wej­ście do struk­tur unij­nych pod kon­sty­tu­cyjną na­zwą. Ofi­cjal­nie, po zmia­nie na­zwy w 2019 roku, kon­flikt zo­stał za­że­gnany. Zmiana zo­stała jed­nak do­ko­nana bez kon­sul­ta­cji spo­łecz­nych, wbrew opi­nii pu­blicz­nej, pre­zen­to­wa­nej w obu kra­jach wy­jąt­kowo ży­wio­łowo, i wsparła dal­sze krze­wie­nie na­cjo­na­li­zmów, do­pro­wa­dziła do po­dzia­łów we­wnętrz­nych w Ma­ce­do­nii oraz po­głę­bie­nia nie­chęci w sto­sun­kach po­mię­dzy oboma pań­stwami. A Ma­ce­do­nia w nar­ra­cji po­łu­dnio­wego są­siada wciąż jest kra­jem, któ­rego... nie ma.

Zde­cy­do­wa­li­śmy się – wraz z wy­daw­nic­twem – po­zo­sta­wić w ty­tule okre­śle­nie „Pół­nocna”, w tek­ście uży­wam go jed­nak wy­łącz­nie w miej­scach nie­zbęd­nych. To wy­raz mo­jej tro­chę prze­kor­nej, tro­chę może na­iw­nej kam­pa­nii sprze­ci­wia­ją­cej się po­zor­no­ści roz­wią­za­nia kon­fliktu grecko-ma­ce­doń­skiego. Mia­łam oka­zję ob­ser­wo­wać zwrot w ma­ce­doń­skiej po­li­tyce wo­bec sporu o na­zwę w la­tach 2016–2019. Nie bę­dąc prze­ciwko zmia­nie na­zwy jako ta­kiej, nie zga­dzam się z twier­dze­niem, że ko­sme­tyczne do­da­nie „Pół­nocna” do „Re­pu­blika Ma­ce­do­nii” było kro­kiem na dro­dze in­te­gra­cji eu­ro­pej­skiej i trium­fem eu­ro­pej­skiej de­mo­kra­cji.

Przede wszyst­kim jed­nak chcę mó­wić o Ma­ce­do­nii tak, jak mó­wią o niej moi bo­ha­te­ro­wie i moi przy­ja­ciele. Nie po­tra­fię być obiek­tywna, ale też przez lata pracy prze­wod­nic­kiej prze­sta­łam wie­rzyć w obiek­ty­wizm. Wie­rzę w wie­lość hi­sto­rii, które – szcze­gól­nie na Bał­ka­nach – po­tra­fią się spla­tać, krzy­żo­wać i prze­czyć so­bie na­wza­jem, ale bez któ­rych nie da się zro­zu­mieć tego re­gionu w pełni.

MA­CE­DOŃ­CZYCY MAJĄ CZAS

Z ma­ce­doń­ską teo­rią względ­no­ści zde­rzy­łam się la­tem 2015 roku, kiedy po raz pierw­szy do­tar­łam do Ma­ce­do­nii. Był to przy­sta­nek w dro­dze na spon­ta­niczne wa­ka­cje w Al­ba­nii. Do Sko­pje przy­je­cha­łam wraz z ro­dzi­cami i bra­tem. Pod­eks­cy­to­wani, li­czy­li­śmy na dłu­gie zwie­dza­nie i de­gu­sta­cję bał­kań­skiej kuchni, ale ra­dość oka­zała się przed­wcze­sna. Czas i prze­strzeń w Ma­ce­do­nii rzą­dzą się bo­wiem wła­snymi pra­wami. Ad­res na­szego apar­ta­mentu na Bo­oking.com był błędny, wła­ści­ciel po­dał nam co prawda w wia­do­mo­ści ma­ilo­wej inny, ale po do­tar­ciu na miej­sce wy­szło na jaw, że ta­bliczka z na­zwą ulicy nie po­krywa się z żad­nym z po­wyż­szych. Wkrótce mia­łam się do­wie­dzieć, że ad­res nie za­wsze jest naj­lep­szym spo­so­bem na usta­le­nie po­ło­że­nia na Bał­ka­nach. Dziś nie dziwi mnie już ko­perta pod­pi­sana „trzeci dom na lewo od cer­kwi świę­tej Bar­bary”.

Tego sa­mego dnia skon­fron­to­wa­łam się rów­nież z ma­ce­doń­skim po­czu­ciem czasu. Gdy wła­ści­ciel za­po­wie­dział, że przy­bę­dzie z klu­czami za pięć mi­nut, oczy­wi­ście nie uwie­rzy­li­śmy mu na słowo. Spo­dzie­wa­li­śmy się jed­nak ra­czej trzy­dzie­stu, a nie stu trzy­dzie­stu.

W ciągu ko­lej­nych lat przy­wy­kłam do tego, żeby nie spraw­dzać roz­kła­dów jazdy ani nie przy­wią­zy­wać się za bar­dzo do punk­tu­al­no­ści więk­szo­ści mo­ich tam­tej­szych zna­jo­mych. Tłu­ma­cząc ma­ce­doń­ski sto­su­nek do do­trzy­my­wa­nia ter­mi­nów, od­wo­łuję się do dzia­ła­nia roz­kła­dów jazdy na sko­pij­skich przy­stan­kach au­to­bu­so­wych. Je­żeli na­wet ta­kie się tam znaj­dują, to dla prze­cięt­nego tu­ry­sty są cał­ko­wi­cie nie­przy­datne. Wid­nieją na nich dwie go­dziny: od­jazdu z pierw­szego przy­stanku i przy­jazdu na koń­cowy. Au­to­bus po­ja­wia się na kon­kret­nym przy­stanku gdzieś po­mię­dzy nimi. Tak samo funk­cjo­nują mi­ni­busy po­mię­dzy Ochrydą a Strugą, miej­sco­wo­ściami zna­nymi pol­skim tu­ry­stom ze względu na bazę ho­te­lową, wy­ko­rzy­sty­waną przez naj­więk­sze biura. Je­dyną od­po­wie­dzią, ja­kiej mogą się spo­dzie­wać, gdy za­py­tają: „O któ­rej od­jeż­dża bus do Strugi?”, jest: „Stań na przy­stanku i cze­kaj. Jeż­dżą mniej wię­cej co pół go­dziny”.

Naj­więk­szy szok po prze­pro­wadzce do Sko­pje prze­ży­łam jed­nak przy pierw­szej pró­bie za­pła­ce­nia mie­sięcz­nego czyn­szu. Dru­giego dnia po przy­jeź­dzie i za­ła­twie­niu for­mal­no­ści mel­dun­ko­wych z wła­ści­cie­lem miesz­ka­nia za­py­ta­łam, czy mo­żemy jesz­cze po­dejść do ban­ko­matu. Gdy Go­ran do­wie­dział się, że chcę wy­jąć pie­nią­dze na czynsz za po­kój, żach­nął się. „Nema pro­blem! Za­pła­cisz póź­niej, jak wrócę wie­czo­rem”. Po jego wyj­ściu na­tych­miast wy­ru­szy­łam na po­szu­ki­wa­nia ban­ko­matu. Wy­pła­ci­łam go­tówkę, wró­ci­łam do miesz­ka­nia i cze­ka­łam, aż przyj­dzie.

Przy­szedł. Wie­czo­rem. Dwa dni póź­niej.

W Ma­ce­do­nii nie na­leży rów­nież przy­wią­zy­wać się zbyt­nio do go­dzin otwar­cia. Do­ty­czy to w szcze­gól­no­ści ad­mi­ni­stra­cji pu­blicz­nej. Kiedy wal­czy­łam z ma­ce­doń­ską ma­szyną urzęd­ni­czą o po­zwo­le­nie na po­byt, prze­ko­ny­wa­łam się o tym przy każ­dej wi­zy­cie. Na drzwiach ga­bi­netu wisi ta­bliczka in­for­mu­jąca o po­po­łu­dnio­wych go­dzi­nach przy­ję­cia we wtorki i czwartki. Nie zdziw się, gdy o wska­za­nej po­rze po­ca­łu­jesz klamkę, a za­py­tany urzęd­nik z lekką iry­ta­cją od­po­wie, że prze­cież wszy­scy wie­dzą – przyj­mują w środy. Kiedy? No, le­piej być wcze­śniej niż póź­niej, róż­nie bywa.

Nie ina­czej jest z nie­któ­rymi skle­pami, ro­dzin­nymi biz­ne­sami, ka­sami bi­le­to­wymi, a na­wet mu­ze­ami. Więk­sze za­ufa­nie – zwłasz­cza w mniej­szych miej­sco­wo­ściach czy nie­tu­ry­stycz­nych dziel­ni­cach – bu­dzą przy­kle­jone na drzwiach ręcz­nie na­pi­sane go­dziny pracy niż in­for­ma­cje do­stępne w in­ter­ne­cie. Co wię­cej, za­mknięte drzwi nie za­wsze ozna­czają, że lo­kal jest w rze­czy­wi­sto­ści za­mknięty. I na­wet od­ręcz­nie wy­pi­sane kartki przy wej­ściu nie za­dzia­łają każ­dego dnia. Po paru ty­go­dniach w Ma­ce­do­nii w nie­któ­rych ulu­bio­nych miej­scach za­ku­pów za­czę­łam igno­ro­wać ofi­cjalne go­dziny pracy. Szu­ka­łam zna­ków. Nie­spo­dzie­wa­nie za­mknięty lo­kal w środku dnia? Ro­zej­rzyj się. Szu­kaj pu­stych fi­li­ża­nek, po­zo­sta­wio­nych na za­im­pro­wi­zo­wa­nym sto­liku obok wej­ścia, czy opróż­nio­nych tu­li­pan­ków (szkla­nych fi­li­ża­nek do tu­rec­kiej her­baty) przed wi­tryną. Je­śli ich nie ma, być może wła­śnie trwa prze­rwa ka­wowa i warto za­pu­kać do sklepu obok.

Ma­ce­doń­czycy mają czas. Dużo czasu. Za­tem także na de­lek­to­wa­nie się kawą w pracy. Na Bał­ka­nach nie prak­ty­kuje się wło­skiego zwy­czaju wy­pi­ja­nia un caffè przy ba­rze. Pi­cie kawy jest ry­tu­ałem. Ni­kogo nie dziwi, że eks­pe­dientka opusz­cza lo­kal, czę­sto na­wet go nie za­my­ka­jąc, żeby spę­dzić prze­rwę z wła­ści­cielką dru­giego sklepu. Cza­sem wi­duje się prze­my­ka­ją­cego chłopca, spraw­nie la­wi­ru­ją­cego po­mię­dzy prze­chod­niami ze srebrną tacą, na któ­rej stoi kilka ma­leń­kich szkla­nek z mocną, tu­recką her­batą. A na ba­za­rach nie­które sto­iska pu­sto­szeją na dłu­żej, gdy przy­cho­dzi mo­ment omó­wie­nia ostat­nich są­siedz­kich spraw.

Pod­czas uma­wia­nia się z Ma­ce­doń­czy­kiem na kawę na­leży przy­jąć bar­dzo sze­ro­kie ramy cza­sowe – nie­za­leż­nie od tego, czy to spo­tka­nie to­wa­rzy­skie, czy biz­ne­sowe. Nie po­winno się rów­nież za­kła­dać, że omó­wie­nie in­te­re­sów prze­bie­gnie płyn­nie i za­koń­czy się na jed­nym spo­tka­niu. Nic bar­dziej myl­nego! Wy­soce praw­do­po­dobne jest, że pierw­sze go­dzinne lub dwu­go­dzinne spo­tka­nie po­świę­cone zo­sta­nie przy­ja­znemu small tal­kowi. Je­żeli na­leży się do grupy osób przy­jezd­nych, na pewno padną py­ta­nia i su­ge­stie: „A jak po­doba ci się Ma­ce­do­nia?”, „Mu­sisz od­wie­dzić ko­niecz­nie (tu pada miej­sco­wość ro­dzinna roz­mówcy)!” oraz, z pew­no­ścią: „Masz tu chło­paka/dziew­czynę?”. Po­tem można wresz­cie... umó­wić się na ko­lejną kawę, na któ­rej przej­dziemy do in­te­re­sów. Ma­ce­doń­czycy mają czas.

Ale nie tylko roz­mowy je­den na je­den cią­gną się w nie­skoń­czo­ność – warto przyj­rzeć się także tym ma­ce­doń­sko-unij­nym, bo są one im­po­nu­jące. Spo­śród dzie­wię­ciu państw ma­ją­cych w 2023 roku sta­tus kan­dy­da­tów do Unii Eu­ro­pej­skiej[5*] tylko Tur­cja za­siada dłu­żej przy stole ne­go­cja­cyj­nym. Roz­po­czę­cie roz­mów o ukła­dzie sto­wa­rzy­sze­nio­wym (to pierw­szy krok na dłu­giej dro­dze do otwar­cia roz­dzia­łów ak­ce­syj­nych) na­stą­piło w marcu 2000 (!) roku. Wnio­sek o człon­ko­stwo Re­pu­blika Ma­ce­do­nii zło­żyła cztery lata póź­niej, otrzy­mu­jąc sta­tus kan­dy­data po kil­ku­na­stu mie­sią­cach, w grud­niu 2005 roku. I od tego czasu kan­dy­da­tem tym po­zo­staje. W ciągu po­nad dwóch de­kad przy­naj­mniej trzy­krot­nie Ma­ce­doń­czy­ków za­trzy­mano w progu. W 2008 roku zro­biła to Gre­cja. Po je­de­na­stu la­tach, gdy ma­ce­doń­sko-grecki kon­flikt o na­zwę pań­stwa zo­stał (po­zor­nie) roz­wią­zany, na dro­dze sta­nął pre­zy­dent Fran­cji Em­ma­nuel Ma­cron[6*], nie zga­dza­jąc się na roz­po­czę­cie ne­go­cja­cji o przy­stą­pie­niu Al­ba­nii i Ma­ce­do­nii Pół­noc­nej do Unii Eu­ro­pej­skiej. Gdy wy­co­fał on swój sprze­ciw na po­czątku 2020 roku, weto ogło­sił inny są­siad Ma­ce­do­nii, Buł­ga­ria, ar­gu­men­tu­jąc, że nie ist­nieje od­rębna ma­ce­doń­ska toż­sa­mość, a Ma­ce­doń­czycy pro­wa­dzą po­li­tykę przy­własz­cza­nia kul­tury i dzie­dzic­twa Buł­ga­rii. Osią tego kon­fliktu jest spór o ję­zyk ma­ce­doń­ski, który – zgod­nie ze sta­no­wi­skiem władz w So­fii – jest za­le­d­wie dia­lek­tem buł­gar­skiego.

W ma­ce­doń­skiej cza­so­prze­strzeni wi­zja wej­ścia do Unii Eu­ro­pej­skiej to zbliża się, to od­dala. Wy­daje się wręcz, że dla prze­cięt­nego Ma­ce­doń­czyka unijne struk­tury funk­cjo­nują w rze­czy­wi­sto­ści rów­no­le­głej. Obiet­nice te można by rów­nie do­brze odło­żyć na półkę z li­te­ra­turą science fic­tion. Zresztą, kto by się po­ła­pał we wszyst­kich pod­pi­sy­wa­nych umo­wach, po­ro­zu­mie­niach i trak­ta­tach. Zwłasz­cza gdy ory­gi­nał do­ku­mentu jest w ob­cym dla za­in­te­re­so­wa­nego ję­zyku. Jak po­ro­zu­mie­nie po­ko­jowe z Ochrydy, koń­czące kon­flikt we­wnętrzny mię­dzy Ma­ce­doń­czy­kami a al­bań­ską mniej­szo­ścią[7*]. Skon­stru­owane przez dy­plo­ma­tów ame­ry­kań­skich i eu­ro­pej­skich, spe­cja­li­stów od bez­pie­czeń­stwa na­ro­do­wego, po­ro­zu­mie­nie spi­sane zo­stało w ję­zyku an­giel­skim. Kiedy przed­sta­wiano je pod­czas ob­rad do­ty­czą­cych ro­zejmu, ko­nieczne było sy­mul­ta­niczne tłu­ma­cze­nie na ję­zyk al­bań­ski i ma­ce­doń­ski, w prze­ciw­nym ra­zie nie wszy­scy do­wódcy zbrojni i po­li­tycy zro­zu­mie­liby treść ory­gi­nal­nego do­ku­mentu. Być może jest to je­den z po­wo­dów, dla któ­rego po po­nad dwu­dzie­stu la­tach nie­któ­rych za­ło­żeń po­ro­zu­mie­nia wciąż nie wdro­żono.

Inną dzie­dziną, w któ­rej czas po­zo­staje wy­bit­nie względny, są in­we­sty­cje dro­gowe. W tej kwe­stii Ma­ce­doń­czycy biją na głowę wszyst­kich swo­ich są­sia­dów. Chyba naj­słyn­niej­szą in­fra­struk­tu­ralną in­we­sty­cją jest pięć­dzie­się­cio­sied­mio­ki­lo­me­trowy od­ci­nek au­to­strady mię­dzy Ochrydą a Ki­če­vem w po­łu­dniowo-za­chod­niej Ma­ce­do­nii. W 2023 roku po­now­nie prze­su­nięto (już po raz czwarty!) pla­no­wane otwar­cie drogi, tym ra­zem na 2026 rok. Bu­dowę roz­po­częto w 2014 roku, a ukoń­czony już od­ci­nek na­daje się obec­nie do re­montu. Nie­jed­no­krot­nie pod­czas po­sto­jów na sta­cjach ben­zy­no­wych by­łam py­tana przez za­gu­bio­nych ob­co­kra­jow­ców, gdzie za­czyna się wi­doczna na ma­pie A2. Zwy­kle roz­sta­jemy się skon­fun­do­wani, kiedy od­po­wia­dam, że to wła­śnie ta droga, a oni uśmie­chają się lekko za­kło­po­tani, prze­ko­nani, że nie zro­zu­mia­łam py­ta­nia.

Ko­lej­nymi przy­kła­dami nie­spiesz­nej re­ali­za­cji in­we­sty­cji dro­go­wych są: od­ci­nek łą­czący Sko­pje z ko­sow­ską gra­nicą – usta­lono am­bitny ter­min od­da­nia (któ­rego nie do­trzy­mano) jego pierw­szych dwóch ki­lo­me­trów na trzy lata od dnia roz­po­czę­cia, a także re­mont li­czą­cej nie­całe dwa ki­lo­me­try ulicy Abaz Emin w Ochry­dzie, który trwał trzy lata. Moim fa­wo­ry­tem jest na­to­miast trzy­dzie­stocz­te­ro­ki­lo­me­trowy od­ci­nek au­to­strady z Ku­ma­nova (bli­sko pół­noc­nej gra­nicy Ma­ce­do­nii) do Kri­vej Pa­lanki (gra­nica z Buł­ga­rią). Pro­jekt na po­łą­cze­nie au­to­stradą oraz li­nią ko­le­jową Sko­pje z So­fią po­wstał pra­wie czter­dzie­ści lat temu, czego pa­miątką są wia­dukty ko­le­jowe, które można po­dzi­wiać choćby pod­czas zwie­dza­nia słyn­nych Ka­mien­nych La­lek[8*] we wsi Ku­klica.

Cho­ciaż wiele in­we­sty­cji gwał­tow­nie przy­spie­sza tuż przed wy­bo­rami, kryje się tu pe­wien ha­czyk. Wy­bory w Ma­ce­do­nii cza­sem przy­cho­dzą nad­spo­dzie­wa­nie szybko.

Po­li­tyczna cza­so­prze­strzeń

Przez pierw­sze dwie de­kady ist­nie­nia nie­pod­le­głej Ma­ce­do­nii scena po­li­tyczna w kraju nie­wiele się zmie­niła. Par­tie VMRO-DPMNE[9*] i SDSM[10*] to dwie główne siły po­li­tyczne w Ma­ce­do­nii, wy­mie­nia­jące się wła­dzą od chwili ogło­sze­nia przez Re­pu­blikę nie­pod­le­gło­ści w 1991 roku. Pierw­sza to kon­ser­wa­tywna par­tia, od­wo­łu­jąca się do spu­ści­zny or­ga­ni­za­cji re­wo­lu­cyj­nej z prze­łomu XIX i XX wieku – VMRO (We­wnętrz­nej Ma­ce­doń­skiej Or­ga­ni­za­cji Re­wo­lu­cyj­nej), któ­rej ce­lem było wy­zwo­le­nie Ma­ce­doń­czy­ków spod pa­no­wa­nia tu­rec­kiego i do­pro­wa­dze­nie do po­wsta­nia nie­pod­le­głej Ma­ce­do­nii. Druga wy­wo­dzi się z So­ju­szu Ko­mu­ni­stów Ma­ce­doń­skich, je­dy­nej le­gal­nej par­tii w cza­sach So­cja­li­stycz­nej Re­pu­bliki Ma­ce­do­nii. W 1991 roku, przed wy­bo­rami, pod­czas kon­gresu za­ło­ży­ciel­skiego dawni dzia­ła­cze ko­mu­ni­styczni za­de­cy­do­wali o zmia­nie na­zwy i trans­for­ma­cji w kie­runku so­cjal­de­mo­kra­cji. Istotną rolę w po­li­tyce od­gry­wają rów­nież par­tie al­bań­skie, re­pre­zen­tu­jące in­te­resy mniej­szo­ści al­bań­skiej w par­la­men­cie. Ze względu na li­czeb­ność mniej­szo­ści[11*] (po­nad 25 pro­cent spo­łe­czeń­stwa), sta­nowi ona ważną cześć elek­to­ratu. Od­da­jąc głosy głów­nie na „swoje”, al­bań­skie par­tie, wy­mu­sza na zwy­cię­skich par­tiach ma­ce­doń­skich po­szu­ki­wa­nia so­jusz­ni­ków wśród Al­bań­czy­ków w celu stwo­rze­nia ko­ali­cji rzą­do­wej. Od 1991 roku każdy ma­ce­doń­ski rząd współ­two­rzyła przy­naj­mniej jedna par­tia al­bań­ska[1].

Pierw­sze de­mo­kra­tyczne wy­bory par­la­men­tarne po ogło­sze­niu nie­pod­le­gło­ści od­były się w 1994 roku. Do 2020 roku prze­pro­wa­dzono ich łącz­nie dzie­więć, z czego ostat­nich pięć (2008, 2011, 2014, 2016, 2020)[12*] to wy­bory przed­ter­mi­nowe. W 2008 i 2020 roku ofi­cjal­nym po­wo­dem po­da­nia się do dy­mi­sji rządu były de­cy­zje pod­jęte na szczy­tach unij­nych – za­we­to­wa­nie przez Gre­cję kan­dy­da­tury Ma­ce­do­nii do Unii Eu­ro­pej­skiej oraz po­nowne weto, tym ra­zem pre­zy­denta Em­ma­nu­ela Ma­crona, mimo speł­nie­nia wy­mogu o roz­wią­za­niu kon­fliktu z Gre­cją i zmiany kon­sty­tu­cyj­nej na­zwy kraju na Ma­ce­do­nię Pół­nocną.

Jesz­cze bar­dziej in­try­gu­jące dla mię­dzy­na­ro­do­wej prasy wy­dają się oko­licz­no­ści i skutki przed­ter­mi­no­wych wy­bo­rów w la­tach 2014 i 2016. Po po­now­nej wy­gra­nej kon­ser­wa­tyw­nej par­tii VMRO-DPMNE w 2014 roku opo­zy­cyjna par­tia SDSM uznała wy­bory za sfał­szo­wane i zde­cy­do­wała się na boj­kot Zgro­ma­dze­nia Na­ro­do­wego, jed­no­izbo­wego par­la­mentu ma­ce­doń­skiego. Przez pięt­na­ście mie­sięcy, do wrze­śnia 2015 roku, par­la­ment dzia­łał bez udziału naj­więk­szej par­tii opo­zy­cyj­nej. Pro­te­sty za­częły się już je­sie­nią 2014 roku, jed­nak kry­zys wy­buchł do­piero na po­czątku ko­lej­nego roku.

W lu­tym 2015 w ser­wi­sie YouTube po­ja­wiły się na­gra­nia z frag­men­tami roz­mów ów­cze­snego pre­miera Ni­koli Gru­evskiego, li­dera VMRO-DPMNE, oraz in­nych człon­ków rządu. Ujaw­niły one różne afery ko­rup­cyjne, za­aran­żo­wane aresz­to­wa­nia, ma­ni­pu­la­cje wy­bor­cze. Prze­wod­ni­czący par­tii SDSM Zo­ran Zaev oskar­żył rząd o nie­le­galne pod­słu­chi­wa­nie po­nad dwu­dzie­stu ty­sięcy oby­wa­teli, w tym po­li­ty­ków, dzien­ni­ka­rzy i in­nych osób pu­blicz­nych. Rok póź­niej Gru­evski zło­żył re­zy­gna­cję z funk­cji pre­miera, utwo­rzono rząd tech­niczny, a ko­lejne wy­bory wy­zna­czono na kwie­cień tego sa­mego roku. Ter­min wy­bo­rów dwu­krot­nie prze­kła­dano, na uli­cach trwały pro­te­sty, or­ga­ni­zo­wano wiece i blo­kady par­la­mentu. Wresz­cie, pod na­ci­skiem Unii Eu­ro­pej­skiej, wy­zna­czono datę gra­niczną: 11 grud­nia 2016 roku.

Wtedy do gry wkro­czyła ma­ce­doń­ska teo­ria względ­no­ści.

Tuż po za­mknię­ciu lo­kali wy­bor­czych zwo­len­nicy obu par­tii za­częli gro­ma­dzić się w cen­trum Sko­pje. Sym­pa­tycy VMRO-DPMNE świę­to­wali triumf pod sie­dzibą par­tii. Li­der opo­zy­cji Zo­ran Zaev ob­wie­ścił zaś upa­dek trwa­ją­cego od de­kady re­żimu pre­miera Ni­koli Gru­evskiego. Oczy­wi­ście, ce­le­bra­cja była nie­za­leżna od spły­wa­ją­cych wy­ni­ków.

Na­stęp­nego ranka nic nie było pewne. Osta­teczne wy­niki dały VMRO-DPMNE – pięć­dzie­siąt je­den, a SDSM – czter­dzie­ści dzie­więć miejsc w li­czą­cym sto dwa­dzie­ścia trzy man­daty par­la­men­cie. Ozna­czało to ko­niecz­ność za­wią­za­nia ko­ali­cji i ne­go­cja­cje z wię­cej niż jed­nym ugru­po­wa­niem al­bań­skim. Po­ja­wiło się widmo na­stęp­nych przed­ter­mi­no­wych wy­bo­rów ze względu na brak jed­no­znacz­nego zwy­cię­stwa oraz ko­niecz­ność wie­lo­par­tyj­nej ko­ali­cji. Ko­men­ta­to­rzy pod­kre­ślali ab­surd sy­tu­acji – były pre­mier Gru­evski zo­stał zmu­szony do ne­go­cja­cji z Al­bań­czy­kami, mimo że bu­do­wał całą swoją kam­pa­nię na nie­chęci do nich. Zgod­nie z kon­sty­tu­cją ma­ce­doń­scy po­li­tycy mieli czas na po­wo­ła­nie rządu do końca lu­tego, za­tem mniej niż trzy mie­siące od ogło­sze­nia wy­ni­ków wy­bo­rów. I tym ra­zem czas oka­zał się wy­bit­nie ela­styczny.

Mimo wy­gra­nej w wy­bo­rach Ni­kola Gru­evski nie zdo­łał utwo­rzyć ko­ali­cji, która umoż­li­wi­łaby mu sfor­mo­wa­nie rządu. Oskar­żył wów­czas Pań­stwową Ko­mi­sję Wy­bor­czą, za­gra­nicz­nych dy­plo­ma­tów i or­ga­ni­za­cje po­za­rzą­dowe o spi­sek i in­ge­ro­wa­nie w we­wnętrzne sprawy kraju. Przed­sta­wi­ciele zwy­cię­skiej par­tii na­ci­skali na po­wtó­rze­nie wy­bo­rów, jed­nak nie zy­skali po­par­cia. Z po­mocą ko­le­dze par­tyj­nemu ru­szył pre­zy­dent Gjorge Iva­nov, który od­mó­wił prze­ka­za­nia Zo­ra­novi Za­evovi man­datu po­zwa­la­ją­cego na utwo­rze­nie rządu. By unik­nąć oskar­żeń o ła­ma­nie kon­sty­tu­cji, pre­zy­dent za­żą­dał do­wodu na po­sia­da­nie więk­szo­ści w par­la­men­cie, tym sa­mym da­jąc czas VMRO-DPMNE oraz jego zwo­len­ni­kom na usta­le­nie li­nii frontu. Gdy Zo­ran Zaev roz­po­czął ne­go­cja­cje z par­tiami al­bań­skimi, Gru­evski oskar­żył go o ak­cep­ta­cję żą­dań, które mia­łyby do­pro­wa­dzić do roz­padu kraju. Eska­la­cja pro­te­stów na­stą­piła, kiedy były pre­mier we­zwał swo­ich zwo­len­ni­ków do „obrony pań­stwa” i prze­ciw­sta­wie­nia się „dzia­ła­niom se­pa­ra­cyj­nym”. W ko­lej­nych mie­sią­cach do­cho­dziło do słow­nych i fi­zycz­nych ata­ków na dzien­ni­ka­rzy, ak­ty­wi­stów i kry­ty­ków rządu. Osta­tecz­nie pre­zy­dent przy­znał li­de­rowi SDSM man­dat. Stało się to moż­liwe do­piero po in­cy­den­cie, który wstrzą­snął nie tylko Ma­ce­do­nią, lecz także ob­ser­wa­to­rami eu­ro­pej­skimi. Wy­da­rze­nie prze­szło do hi­sto­rii jako krwawy czwar­tek.

27 kwiet­nia w trak­cie kon­fe­ren­cji pra­so­wej od­by­wa­ją­cej się Po wy­bo­rze Al­bań­czyka Ta­lata Xha­fe­riego na spi­kera po­nad dwu­stu zwo­len­ni­ków VMRO-DPMNE (człon­ków sto­wa­rzy­sze­nia Za Jed­ność Ma­ce­do­nii) wdarło się do par­la­mentu, gdzie zgro­ma­dzeni byli po­li­tycy SDSM, ich ko­ali­cjanci oraz dzien­ni­ka­rze. Przez parę go­dzin pro­te­stu­jący oku­po­wali salę pra­sową, za­trzy­mu­jąc po­słów i dzien­ni­ka­rzy we­wnątrz bu­dynku. Kil­ka­na­ście osób zo­stało ran­nych, w tym sam Zo­ran Zaev, a bru­tal­nie po­bity prze­wod­ni­czący al­bań­skiej par­tii So­jusz dla Al­bań­czy­ków Zia­din Sela w kry­tycz­nym sta­nie tra­fił do szpi­tala na­tych­miast po od­bi­ciu bu­dynku przez po­li­cję.

Po sze­ściu mie­sią­cach od wy­bo­rów, w czerwcu 2017 roku, Zo­ran Zaev utwo­rzył rząd. Zre­zy­gno­wał z urzędu nie­całe trzy lata póź­niej, roz­pi­su­jąc ko­lejne przed­ter­mi­nowe wy­bory.

Ma­ce­doń­scy an­ty­kwi­za­to­rzy

Spe­cy­fika ma­ce­doń­skiej cza­so­prze­strzeni obej­muje rów­nież de­batę hi­sto­ryczną. Gdy w 2006 roku wła­dzę prze­jęła pra­wi­cowa par­tia VMRO-DPMNE, rząd za naj­waż­niej­szego bo­ha­tera kraju uznał Alek­san­dra Wiel­kiego. Au­to­strada bie­gnąca od gra­nicy serb­sko-ma­ce­doń­skiej na pół­nocy do grecko-ma­ce­doń­skiej na po­łu­dniu otrzy­mała an­tycz­nego wo­dza za pa­trona. Sta­dion na­ro­dowy w Sko­pje ochrzczony zo­stał imie­niem ojca im­pe­ra­tora – Fi­lipa II[13*]. Uwień­cze­niem tej szcze­gól­nej apo­te­ozy było od­sło­nię­cie po­mnika w cen­tral­nym punk­cie Sko­pje. Choć jego ofi­cjalna na­zwa brzmiała Wo­jow­nik na ko­niu, oczy­wi­ste było, że z wy­so­ko­ści po­nad dwu­dzie­stu me­trów spo­gląda Alek­san­der Wielki, do­sia­da­jący swego uko­cha­nego i rów­nie le­gen­dar­nego wierz­chowca, Bu­ce­fała.

Po­mnik – jak i dzie­siątki in­nych, a także bu­dowa lub prze­bu­dowa sie­dzib in­sty­tu­cji rzą­do­wych czy bu­dyn­ków uży­tecz­no­ści pu­blicz­nej – po­wstał w wy­niku ogło­szo­nego w 2009 roku przez pre­miera Ni­kolę Gru­evskiego pro­jektu Sko­pje 2014. Ten okres uznaje się za czas kształ­to­wa­nia no­wej idei toż­sa­mo­ścio­wej: „an­tycz­nego Ma­ce­doń­czyka”[2]. Jed­nym z ba­da­czy, który z uważ­no­ścią przy­gląda się ma­ce­doń­skiej „mi­to­lo­gii cza­so­prze­strzen­nej”, jest Piotr Ma­jew­ski[14*]. Wy­róż­nił on trzy stra­te­gie kon­stru­owa­nia (lub – jak sam mówi – re­kon­stru­owa­nia) na­rodu ma­ce­doń­skiego: kon­ty­nu­ację, an­ty­kwi­za­cję oraz re­wi­zję[3].

„Kon­ty­nu­ato­rzy” wy­zna­czają po­czątki ma­ce­doń­sko­ści na VI–VII wiek, wraz z po­ja­wie­niem się Sło­wian na Pół­wy­spie Bał­kań­skim. Fun­da­men­tem ich mi­to­lo­gii po­zo­stają bra­cia Cy­ryl i Me­tody oraz ich dwaj ucznio­wie: święty Kli­ment i święty Naum, wraz z li­te­racką i kul­tu­rową spu­ści­zną pra­wo­sławną oraz bi­zan­tyj­ską.

„An­ty­kwi­za­to­rzy” prze­ciw­nie, ne­gują sło­wiań­skie po­cho­dze­nie Ma­ce­doń­czy­ków, uzna­jąc się za bez­po­śred­nich spad­ko­bier­ców sta­ro­żyt­nego im­pe­rium ma­ce­doń­skiego i wy­zna­cza­jąc bez­po­śred­nią li­nię mię­dzy Alek­san­drem Wiel­kim a współ­cze­snymi Ma­ce­doń­czy­kami. Taka nar­ra­cja po­zwala im sta­wiać się na równi z kul­turą grecką, „po­sta­rzać” swoją toż­sa­mość, a także udo­wod­niać, że „byli tu pierwsi” a bi­twa o pierw­szeń­stwo do skrawka ziemi, na któ­rej za­pu­ściło się ko­rze­nie, jest na Bał­ka­nach nie­zwy­kle istotna. Idea ta miała swo­jego szcze­gól­nego pro­pa­ga­tora, uzna­wa­nego cza­sem za prawą rękę Gru­evskiego, in­spi­ra­tora pro­jektu Sko­pje 2014. Był nim Pa­sko Ku­zman, „ma­ce­doń­ski In­diana Jo­nes”, ar­che­olog ce­le­bryta. Ten dawny dy­rek­tor Urzędu Ochrony Ma­ce­doń­skiego Dzie­dzic­twa Kul­tu­ro­wego twier­dził z peł­nym prze­ko­na­niem, że o au­ten­tycz­no­ści nie­któ­rych ze swo­ich od­kryć prze­ko­nał się dzięki po­dró­żom w cza­sie. In­nym pro­mo­to­rem an­ty­kwi­za­cji był hi­sto­ryk Alek­san­der Don­ski, który dzięki te­le­pa­tii miał prze­pro­wa­dzić wy­wiad z sa­mym Alek­san­drem Wiel­kim, co opi­sał w książce Ame­ry­kań­ski ja­sno­widz w kon­tak­cie z du­chem Alek­san­dra Ma­ce­doń­skiego. Do in­nych pu­bli­ka­cji tego hi­sto­ryka ce­le­bryty na­leżą choćby: Je­zus Chry­stus i Ma­ce­doń­czycy (2000) czy Ma­ce­doń­skie po­cho­dze­nie nie­któ­rych ame­ry­kań­skich pre­zy­den­tów (2006).

Kon­cep­cja re­wi­zjo­ni­styczna, ina­czej „nar­ra­cja dwóch ko­rzeni”, scala ideę sło­wiań­ską (kon­ty­nu­ato­rów) i an­tyczną (an­ty­kwi­za­to­rów). Zgod­nie z nią współ­cze­sna Ma­ce­do­nia może się od­wo­ły­wać za­równo do dzie­dzic­twa Alek­san­dra Ma­ce­doń­skiego, jak i spu­ści­zny cy­ry­lo­me­to­dej­skiej. „Anek­tu­jąc” dla sie­bie bo­ha­te­rów wy­stę­pu­ją­cych w pan­te­onach są­sia­dów, przed­sta­wi­ciele tej nar­ra­cji po pierw­sze, nie ak­cep­tują mie­sza­nej toż­sa­mo­ści po­staci hi­sto­rycz­nych (je­śli Alek­san­der Wielki był Ma­ce­doń­czy­kiem, to nie miał nic wspól­nego z Gre­kami; je­śli re­wo­lu­cjo­ni­sta Goce De­lčev był przy­wódcą ru­chów dą­żą­cych do nie­pod­le­gło­ści Ma­ce­do­nii, nie mo­gła w nim pły­nąć choćby kro­pla buł­gar­skiej krwi), a po dru­gie, są nie­kon­se­kwentni i wy­biór­czy. Nie­które pro­jekty rzą­dowe, szcze­gól­nie Sko­pje 2014, są kry­ty­ko­wane za et­no­cen­trycz­ność i wy­łą­cza­nie Al­bań­czy­ków, Ro­mów, Wo­ło­chów, Tur­ków i in­nych mniej­szo­ści et­nicz­nych z nar­ra­cji, która ma bu­do­wać za­równo we­wnętrzny, jak i ze­wnętrzny wi­ze­ru­nek Ma­ce­do­nii i Ma­ce­doń­czy­ków.

Rzą­dowi Ni­koli Gru­evskiego (2006–2016) za­rzu­cano za­nie­dby­wa­nie za­byt­ków z okresu Im­pe­rium Osmań­skiego, na­le­żą­cych do dzie­dzic­twa mu­zuł­mań­skiego albo znaj­du­ją­cych się w mia­stach zdo­mi­no­wa­nych przez mniej­szość al­bań­ską. Te i im po­dobne po­su­nię­cia przy­czy­niają się do kre­owa­nia sprzecz­nych wi­zji hi­sto­rii. Se­gre­ga­cja w edu­ka­cji – sys­tem zmia­nowy, który od­dziela od sie­bie dzieci al­bań­skie i ma­ce­doń­skie, ry­wa­li­za­cja na sym­bole, izo­lo­wa­nie się od sie­bie na­wza­jem obu spo­łecz­no­ści de­sta­bi­li­zują Ma­ce­do­nię. We­dług słów Sama Vak­nina, miesz­ka­ją­cego w Sko­pje izra­el­skiego pi­sa­rza, „an­ty­kwi­za­cja ma dwa cele, któ­rymi są: mar­gi­na­li­za­cja Al­bań­czy­ków oraz wy­kre­owa­nie toż­sa­mo­ści, która nie po­zwoli Al­bań­czy­kom stać się Ma­ce­doń­czy­kami”[4]. Pro­wa­dzi to rów­nież do po­wsta­nia dwóch, co­raz bar­dziej od­izo­lo­wa­nych od sie­bie prze­strzeni.

Czas w tych prze­strze­niach pły­nie ina­czej. W nie­któ­rych miej­scach Ma­ce­do­nii jakby cał­kiem się za­trzy­mał. Tak jest w opu­sto­sza­łych wsiach, za­miesz­ki­wa­nych za­le­d­wie przez kilka ro­dzin. Wi­dać to w czę­sto geo­gra­ficz­nie od­izo­lo­wa­nych en­kla­wach et­nicz­nych, jak choćby we wsi Be­kir­lija, spor­tre­to­wa­nej w no­mi­no­wa­nym do Oscara fil­mie do­ku­men­tal­nym Kra­ina miodu. Ha­ti­dże Mu­ra­tova, bo­ha­terka do­ku­mentu, mieszka ze znie­do­łęż­niałą matką w jed­no­izbo­wej cha­cie bez elek­trycz­no­ści i ogrze­wa­nia[15*]. Są ostat­nimi miesz­kan­kami wio­ski, nie­gdyś zaj­mo­wa­nej przez Wo­ło­chów i Al­bań­czy­ków. Choć Ha­ti­dże ma tu­rec­kie po­cho­dze­nie, po­słu­guje się ar­cha­iczną od­mianą tu­rec­kiego. Gdy re­ali­za­to­rzy filmu po­szu­ki­wali tłu­ma­cza, aby po­mógł im zro­zu­mieć, co mówi bo­ha­terka na na­gra­nych przez nich ma­te­ria­łach, mu­sieli zna­leźć ję­zy­ko­znawcę i eks­perta od ar­cha­icz­nych odła­mów tu­rec­kiego.

Ta­kie hi­sto­rie nie są w Ma­ce­do­nii ni­czym wy­jąt­ko­wym. Nie­kiedy można wręcz od­nieść wra­że­nie, jak gdyby gra­nice mię­dzy oboma prze­strze­niami były płynne, tro­chę ma­giczne, jak nie­wi­dzialne bramy do róż­nych świa­tów. Na za­cho­dzie kraju, gdzie mieszka więk­szość Al­bań­czy­ków ży­ją­cych w Ma­ce­do­nii, zda­rza się tra­fić na są­sia­du­jące ze sobą miej­sco­wo­ści wy­rwane jakby z róż­nych świa­tów. By­wają miej­sca, w któ­rych nikt nie mówi po ma­ce­doń­sku bądź w któ­rych mąż i żona mó­wią w róż­nych ję­zy­kach.

Naj­sil­niej chyba jed­nak ma­ce­doń­ską cza­so­prze­strzeń de­fi­niuje sto­lica kraju, Sko­pje. Nie tylko dla­tego, że wspo­mniany już pro­jekt Sko­pje 2014 wcale w roku 2014 się nie skoń­czył, ale trwa na­dal i jego kresu wciąż nie wi­dać. Rów­nież dla­tego, że, jak pi­sze Ni­kos Čau­si­dis[16*], Sko­pje to „mia­sto, które ro­śnie na głę­bo­ko­ści; mia­sto, które sze­rzy się pod zie­mią; mia­sto, które samo sie­bie zjada”[5].

El Do­rado ar­che­olo­gów. Ki­czo­waty Di­sney­land. Nie­koń­czące się cmen­ta­rzy­sko.

PO­MNI­KOWE MIA­STO

Wiele osób dziwi się mo­jemu sen­ty­men­towi do Sko­pje. Do mia­sta, które za sprawą pro­jektu Sko­pje 2014 zo­stało ochrzczone mia­nem ki­czo­wa­tego Di­sney­landu. Do sto­licy prze­cię­tej na pół, gdzie kon­tra­stują ze sobą dwa światy: biedy i ab­sur­dal­nego bo­gac­twa. Do Sko­pje, które mimo brzy­doty be­to­no­wych bu­dyn­ków po­trafi cza­sem urze­kać. To mia­sto się albo ko­cha, albo się je nie­na­wi­dzi. A ja mam do niego sła­bość. Do jego kampu, ab­surdu i brzy­doty.

Zwie­dza­nie Sko­pje z prze­wod­ni­kiem trwa prze­cięt­nie od go­dziny do dwóch. Za­czyna się czę­sto na le­wym brzegu rzeki War­dar, na po­zo­sta­ło­ściach sko­pij­skiej twier­dzy, skąd roz­ciąga się wi­dok na całe mia­sto. Rzym­ska ko­lo­nia Scupi, po­przed­niczka dzi­siej­szej sto­licy, znaj­do­wała się kilka ki­lo­me­trów na pół­nocny za­chód od twier­dzy. Scupi wy­ro­sło na po­czątku na­szej ery w miej­scu wcze­śniej­szego rzym­skiego obozu woj­sko­wego[1]. Ko­lo­nia nie miała jed­nak szczę­ścia. Pu­sto­szyły ją na­jazdy na­pie­ra­ją­cych na Im­pe­rium Rzym­skie bar­ba­rzyń­ców, w tym Go­tów i Hu­nów, a o osta­tecz­nym upadku mia­sta za­de­cy­do­wało trzę­sie­nie ziemi w 518 roku.

Kiedy spa­ce­ruje się sa­mot­nie po uli­cach sto­licy, trudno do­wie­dzieć się cze­go­kol­wiek o tych an­tycz­nych po­cząt­kach. Nie ma zna­ków ani ta­blic, a gdyby na­wet były, to sta­no­wi­sko ar­che­olo­giczne Scupi nie za­chęca do wi­zyty. Bra­kuje in­for­ma­cji o go­dzi­nach otwar­cia, a przez więk­szość dnia nie ma rów­nież osoby, która mo­głaby po­móc za­in­te­re­so­wa­nym tu­ry­stom. Po­zo­sta­ło­ści rzym­skich łaźni, willi oraz ba­zy­liki wcze­sno­chrze­ści­jań­skiej nie są ni­czym za­bez­pie­czone, po­dob­nie jak nie­które zna­le­zi­ska ar­che­olo­giczne, w tym ta­blice z in­skryp­cjami. Sko­pje za­czyna się od twier­dzy, ale Scupi nie do­cze­kało się swo­jego miej­sca na tu­ry­stycz­nych ma­pach.

Pod ko­niec X wieku Sko­pje peł­niło funk­cję sto­licy tak zwa­nego Pierw­szego Pań­stwa Buł­gar­skiego. Po upadku buł­gar­skiego im­pe­rium te­reny te zna­la­zły się pod pa­no­wa­niem Bi­zan­cjum, by w XIII wieku przy­paść w udziale ko­lej­nemu mło­demu mo­car­stwu. W 1282 roku król serb­ski Ste­fan Uroš II Mi­lu­tin uzy­skał kon­trolę nad mia­stem. Jego wnuk Ste­fan Du­šan w 1346 roku ko­ro­no­wał się na cara, czy­niąc Sko­pje sto­licą im­po­nu­ją­cego Car­stwa Serb­skiego. Sko­pje przez parę wie­ków było jed­nym z naj­waż­niej­szych miast re­gionu, sto­licą mo­carstw i sie­dzibą po­tęż­nych wład­ców, jego złoty wiek przy­pada jed­nak na lata póź­niej­sze. Na czas, gdy miesz­kań­ców Sko­pje o świ­cie za­częło bu­dzić wo­ła­nie mu­ezina.

Złoty wiek Üsküb[2]

W XVII wieku, u schyłku zło­tego okresu suł­ta­natu, obecna sto­lica Ma­ce­do­nii ucho­dziła za jedno z naj­pięk­niej­szych i naj­bo­gat­szych miast Orientu. Sko­pij­ska twier­dza pod­no­siła sta­tus mia­sta, za­chwy­ca­jąc przy­by­wa­ją­cych do sto­licy no­szą­cej wów­czas na­zwę na­rzu­coną przez Im­pe­rium Osmań­skie – Üsküb. Twier­dza nie zo­stała jed­nak wznie­siona po przy­by­ciu Tur­ków. Wy­bu­do­wa­nie pierw­szych mu­rów obron­nych przy­pi­suje się bo­wiem ce­sa­rzowi Ju­sty­nia­nowi Wiel­kiemu. Ce­sarz Bi­zan­tyj­ski, który uro­dził się pod ko­niec V wieku nie­całe dwa­dzie­ścia ki­lo­me­trów od współ­cze­snej sto­licy Ma­ce­do­nii – w Tau­re­sium – miał w ten spo­sób „spła­cić dług wdzięcz­no­ści wo­bec domu, który go wy­cho­wał”[3]