Pax Romana. Wojna, pokój i podboje w świecie rzymskim ebook

WYKAZ MAP

1. Impe­rium rzym­skie w okre­sie repu­bliki, ok. 60 r. p.n.e.

2. Cezar w Galii

3. Cyli­cja – pro­win­cja Cyce­rona

4. Impe­rium rzym­skie w roku 60 n.e.

5. Impe­rium rzym­skie w chwili śmierci Sep­ty­miu­sza Sewera, 211 r. n.e.

6. Ple­miona Bry­ta­nii oraz powsta­nie Boudiki, 60 r. n.e.

7. Judea w 66 r. n.e.

8. Egipt i porty nad Morzem Czer­wo­nym

9. Bity­nia i Pont – pro­win­cja Pli­niu­sza Młod­szego

10. Gra­nica na dol­nym Renie

11. Gra­nica na gór­nym Renie

12. Gra­nica na Dunaju

13. Rzym­ska Afryka Pół­nocna

14. Gra­nica w pół­noc­nej Bry­ta­nii i wał Hadriana

15. Gra­nica na Wscho­dzie i Par­tia

PODZIĘKOWANIA

Pisa­nie tego typu książki to dłu­go­trwały pro­ces, w któ­rym uczest­ni­czy wiele osób. Jak zawsze chcę podzię­ko­wać gorąco rodzi­nie i przy­ja­cio­łom, któ­rzy czy­tali i komen­to­wali kolejne wer­sje manu­skryptu, zwłasz­cza Kevi­nowi Powel­lowi, Ianowi Hughe­sowi, Phi­li­powi Maty­sza­kowi, Guy de la Bédoyère’owi i Ave­ril Gold­swor­thy. Doro­thy King cier­pli­wie wysłu­chała i prze­dys­ku­to­wała ze mną wiele z przed­sta­wio­nych w tej książce kon­cep­cji. Szcze­gólne podzię­ko­wa­nia należą się mojej agentce, Geo­r­gi­nie Capel, za entu­zjazm i za stwo­rze­nie sytu­acji, która dała mi czas na napi­sa­nie tej książki jak należy. Dzię­kuję także moim wydaw­com, Ala­nowi Sam­so­nowi z Wiel­kiej Bry­ta­nii i Steve’owi Was­ser­ma­nowi z USA oraz ich zespo­łom, za opu­bli­ko­wa­nie tak opa­słego tomu.

PRZEDMOWA

ŻYCIE W POKOJU

Pax Romana to jeden z łaciń­skich zwro­tów, co do któ­rych dzien­ni­ka­rze i kary­ka­tu­rzy­ści wciąż zakła­dają, że czy­tel­nicy zro­zu­mieją je bez koniecz­no­ści tłu­ma­cze­nia, podob­nie jak wyra­że­nia w rodzaju mea culpa czy Szek­spi­row­skie „et tu Brute”. Rysow­nik może przed­sta­wić współ­cze­snego poli­tyka w todze, san­da­łach i wieńcu lau­ro­wym, niczym Juliu­sza Cezara lub bli­żej nie­okre­ślo­nego rzym­skiego cesa­rza, wie­dząc, że odbiorcy pomy­ślą o przy­wódcy zdra­dzo­nym przez ludzi z naj­bliż­szego oto­cze­nia albo opę­ta­nym pychą i sza­leń­stwem jak Kali­gula bądź Neron. Nie­wiele szkół naucza łaciny lub greki, ale w tele­wi­zji poja­wia się mnó­stwo pro­gra­mów doku­men­tal­nych na temat Rzymu, a jesz­cze wię­cej fil­mów fabu­lar­nych, pre­zen­tu­ją­cych ostat­nio coraz bar­dziej dra­styczne wizje świata zdrady, seksu i prze­mocy – raczej krew i goli­zna niż dawny miecz i san­dały. Takie prze­ry­so­wa­nia mniej nam mówią o antycz­nej prze­szło­ści, a wię­cej o aktu­al­nych tren­dach w roz­rywce, ude­rza­jące jed­nak jest, że ich twórcy bez waha­nia osa­dzają takie histo­rie w rzym­skim kon­tek­ście, wie­rzą bowiem, że publicz­ność roz­po­zna ten świat.

Rzy­mia­nie nie prze­stają nas fascy­no­wać, mimo że od upadku impe­rium rzym­skiego na Zacho­dzie minęło już prze­szło pięt­na­ście stu­leci. Ich język, prawa, idee, nazwy miej­scowe i archi­tek­tura wywarły głę­boki wpływ na zachod­nią kul­turę, a znaczna tego część dotarła nawet w regiony zupeł­nie im nie­znane. Wiele państw i wielu przy­wód­ców, od Karola Wiel­kiego począw­szy, sta­rało się usank­cjo­no­wać swą wła­dzę, przy­wo­łu­jąc ducha Rzymu i jego cesa­rzy. Rzym czę­sto poja­wia się w ame­ry­kań­skich deba­tach na temat roli Sta­nów Zjed­no­czo­nych w świe­cie oraz ich przy­szło­ści i nawią­zują do niego ludzie o naj­róż­niej­szych prze­ko­na­niach poli­tycz­nych. Wyko­rzy­sty­wa­nie siły mili­tar­nej i naci­sków dyplo­ma­tycz­nych dla krze­wie­nia w świe­cie pax Ame­ri­cana jest pro­pa­go­wane przez jed­nych i przed­sta­wiane jako zło­wrogi spi­sek przez innych. Impe­ria nie są w modzie i zda­niem wielu wszystko, co koja­rzy się z impe­riami i impe­ria­li­zmem, musi być złe. W takim uję­ciu pokój, czy to rzym­ski, czy zapro­wa­dzony przez współ­cze­sne mocar­stwo, jest przy­krywką dla pod­boju i domi­na­cji. Nie jest to nowy pogląd. Pod koniec I wieku n.e. rzym­ski histo­ryk Tacyt przy­pi­sał pew­nemu kale­doń­skiemu wodzowi stwier­dze­nie, że Rzy­mia­nie „gra­bić, mor­do­wać i pory­wać nazy­wają fał­szy­wym mia­nem pano­wa­nia, a skoro pusty­nię uczy­nią – pokoju”1.

Słowa te poja­wiają się w bio­gra­fii sła­wią­cej teścia Tacyta, Agry­kolę, i poprze­dzają dra­ma­tyczną rela­cję z bitwy, w któ­rej odnosi on zwy­cię­stwo nad kale­doń­skimi ple­mio­nami. Ani w tym, ani w innych dzie­łach autor nie pre­zen­tuje się raczej jako zażarty kry­tyk rzym­skiego impe­rium, a ogólny ton lite­ra­tury z okresu rzym­skiego to apo­lo­gia potęgi i suk­cesu. Oczy­wi­ście nie ma w tym nic dziw­nego, gdyż w ludz­kiej natu­rze leży chcieć myśleć o sobie dobrze. Jak więk­szość impe­rial­nych mocarstw, Rzy­mia­nie uwa­żali, że ich domi­na­cja jest rze­czą ze wszech miar słuszną, zrzą­dze­niem bogów i dobro­dziej­stwem dla świata. Cesa­rze szczy­cili się, że ich rządy przy­nio­sły pokój pro­win­cjom, z korzy­ścią dla wszyst­kich miesz­kań­ców.

Jed­nak podziwu godny suk­ces impe­rium rzym­skiego był dłu­go­trwały; pax Romana pano­wał na pokaź­nych obsza­rach Europy Zachod­niej, Bli­skiego Wschodu i Afryki Pół­noc­nej przez setki lat. Region ten był sta­bilny i naj­wy­raź­niej dostatni, bez więk­szych śla­dów spu­sto­szeń. Wydaje się, że pokój rzym­ski był praw­dziwy, gdyż bunty i zamieszki na wielką skalę wybu­chały bar­dzo rzadko. Nawet kry­tycy impe­riów muszą pod tym wzglę­dem oddać Rzy­mowi spra­wie­dli­wość. Impe­rium rzym­skie było nie­zwy­kłe wedle wszel­kich norm, a to – obok fascy­na­cji, jaką wciąż budzi, i roli, jaką odgrywa w obec­nych deba­tach – spra­wia, że tym waż­niej­sze jest zro­zu­mie­nie, co naprawdę ozna­czał pax Romana. Nie bez zna­cze­nia jest, czy był on wytwo­rem wyłącz­nie bru­tal­nej potęgi mili­tar­nej i uci­sku czy sub­tel­niej­szych, bar­dziej pod­stęp­nych metod przy­musu. Rów­nie istotne jest wyro­bie­nie sobie poję­cia o kosz­tach cesar­skich rzą­dów pono­szo­nych przez pod­le­głe ludy i o odczu­ciach, jakie budziła w nich przy­na­leż­ność do obcego impe­rium. Pokaźna część popu­la­cji żyła w cesar­stwie rzym­skim i już sam ten fakt jest dobrym powo­dem, by chcieć zro­zu­mieć, co to ozna­czało. Warto zadać sobie pyta­nie, na ile pełny i bez­pieczny był w rze­czy­wi­sto­ści pax Romana, jed­nak na począ­tek zasta­nówmy się przez chwilę, co ozna­cza pokój jako taki.

Uro­dzi­łem się w cza­sie pokoju, moi rodzice prze­żyli drugą wojnę świa­tową. Matka pod­czas nalo­tów na Car­diff była małą dziew­czynką i do dziś pamięta wycie syren prze­ciw­lot­ni­czych, strach, jaki czuła, wcho­dząc do mrocz­nego, zim­nego schronu prze­ciw­lot­ni­czego w ogro­dzie, roz­ma­ite odgłosy bomb, min lądo­wych i dział prze­ciw­lot­ni­czych, stu­kot spa­da­ją­cych szrap­neli, smród po nalo­cie i domy obró­cone w gruzy, nie­kiedy z pogrze­ba­nymi w nich ludźmi. Opo­wiada też, jak razem z kole­żan­kami urzą­dzały kon­certy i zbie­rały drob­niaki, by „kupić spit­fire’a”, o wszech­obec­nych mun­du­rach i o tym, jak nie mogła przejść na drugą stronę ulicy z powodu stru­mie­nia cię­ża­ró­wek wio­zą­cych do portu żoł­nie­rzy i sprzęt przed desan­tem w Nor­man­dii. Wspo­mnie­nia te są wciąż żywe i napły­wają falą, ile­kroć mama roz­ma­wia o tam­tych dniach. Mój ojciec był prak­ty­kan­tem we flo­cie han­dlo­wej, prze­pły­nął Atlan­tyk, a potem słu­żył na Morzu Śród­ziem­nym, wspie­ra­jąc lądo­wa­nia w Tune­zji i we Wło­szech. Jego sta­tek znaj­do­wał się w Zatoce Neapo­li­tań­skiej pod­czas erup­cji Wezu­wiu­sza w 1944 roku, i zapa­mię­tał, że musiał sprzą­tać popiół z pokładu. Jedy­nie z rzadka wspo­mina o nie­ustan­nym zagro­że­niu ze strony U-Bootów i nie­przy­ja­ciel­skich samo­lo­tów, o eks­plo­du­ją­cych okrę­tach amu­ni­cyj­nych i o morzu pło­ną­cym od roz­la­nego paliwa, w któ­rym pły­wali ludzie, szu­ka­jąc ratunku. Odszedł z floty han­dlo­wej, a wkrótce potem, już w wieku pobo­ro­wym, tra­fił do Bry­tyj­skiego Man­datu Pale­styny, mię­dzy żydow­skich i arab­skich bojow­ni­ków, ata­ko­wany tak przez jed­nych, jak i dru­gich. Jego ojciec wal­czył w pierw­szej woj­nie świa­to­wej na fron­cie zachod­nim, pod Gal­li­poli oraz w Egip­cie i Pale­sty­nie. Żaden z nich nie był zawo­do­wym żoł­nie­rzem. Podob­nie jak miliony ich rówie­śni­ków „zro­bili swoje”, po czym z ulgą wró­cili do cywil­nego życia.

W roku 2015, kiedy pisa­łem tę książkę, obcho­dzono sie­dem­dzie­siątą rocz­nicę zwy­cięstw nad Niem­cami i Japo­nią, obok set­nej rocz­nicy wyda­rzeń z pierw­szej wojny świa­to­wej, ale wciąż natu­ralne wydaje się mówie­nie o latach 1939–1945 jako o WOJ­NIE – nawyk ten prze­ją­łem od rodzi­ców i ich rówie­śni­ków. Mój brat i ja nale­żymy do ostat­niej gene­ra­cji, dla któ­rej naoczne wspo­mnie­nie dru­giej wojny świa­to­wej jest odle­głe zale­d­wie o jedno poko­le­nie. Nie było to niczym nie­zwy­kłym w naszej szkole, gdzie rodzice byli nieco starsi niż śred­nia kra­jowa i ojco­wie wielu uczniów słu­żyli w siłach zbroj­nych, a przy­naj­mniej jeden został wysłany jako „chło­piec Bevina”2 do kopalni węgla. Wojna wciąż wyda­wała się bar­dzo bli­ska i więk­szość chłop­ców w naszym wieku miała mniej­szą lub więk­szą obse­sję na jej punk­cie. Nada­wano nowe słu­cho­wi­ska radiowe, a filmy wojenne krę­cone masowo w latach czter­dzie­stych, pięć­dzie­sią­tych i sześć­dzie­sią­tych ubie­głego wieku zesta­rzały się już na tyle, że poka­zy­wano je regu­lar­nie w tele­wi­zji. Oglą­da­li­śmy je nało­gowo, pochła­nia­li­śmy książki i komiksy o woj­nie, skle­ja­li­śmy pla­sti­kowe modele myśliw­ców, bom­bow­ców, czoł­gów i okrę­tów i uzbro­jeni w zabaw­kowe kara­biny toczy­li­śmy wyima­gi­no­wane bitwy, w któ­rych jedna strona wcie­lała się zwy­kle w Niem­ców lub Japoń­czy­ków, naśla­du­jąc naj­wier­niej, jak potra­fi­li­śmy, odgłosy wystrza­łów i eks­plo­zji. Cza­sami w zaba­wach prze­no­si­li­śmy się też na Dziki Zachód lub w kosmos – dwa dyżurne tematy tele­wi­zji z lat sie­dem­dzie­sią­tych XX w. – naj­czę­ściej jed­nak odtwa­rza­li­śmy drugą wojnę świa­tową. Była to dobra wojna prze­ciwko złym wro­gom i „nasi” wygrali ją, dowo­dzeni przez zna­nych akto­rów na ekra­nie, przez boha­te­rów naszych komik­sów oraz naszych ojców. W oczach chłopca wyda­wała się ona znacz­nie bar­dziej eks­cy­tu­jąca niż szkoła – a w naszych zaba­wach nikomu nie działa się krzywda, jeśli nie liczyć spo­ra­dycz­nych sinia­ków lub zadra­pań od prze­dzie­ra­nia się przez krzaki jeżyn.

Wojna została wygrana w roku 1945, tak więc uro­dzi­łem się i dora­sta­łem w cza­sach pokoju. Była to epoka zim­nej wojny, z groźbą trze­ciej wojny świa­to­wej cza­jącą się w tle, ale nie­re­alną dla dziecka, i jak pamię­tam, dopiero w latach osiem­dzie­sią­tych XX w. media zaczęły stra­szyć per­spek­tywą rychłej zagłady nukle­ar­nej. A potem zimna wojna skoń­czyła się nagle, nie­spo­dzie­wa­nie, nie­omal z dnia na dzień – sły­sza­łem, jak wiele osób pra­cu­ją­cych w wywia­dzie woj­sko­wym NATO przy­zna­wało, że było to dla nich zasko­cze­niem. Poli­tycy mówili o „poko­jo­wej dywi­den­dzie”, co ozna­czało reduk­cję sił zbroj­nych i prze­zna­cze­nie pie­nię­dzy na rze­czy, które miały pozy­skać im głosy wybor­ców. Jako stu­dent w począt­kach lat dzie­więć­dzie­sią­tych prze­cho­dzi­łem szko­le­nie woj­skowe na Uni­wer­sy­te­cie Oks­fordz­kim i w pro­gra­mie były wciąż zaję­cia z roz­po­zna­wa­nia pojaz­dów Układu War­szaw­skiego, ale już bez poczu­cia, że może to być wróg w przy­szłej wiel­kiej woj­nie. Trudno było wyobra­zić sobie kolejną wojnę świa­tową, a ja byłem już wtedy wystar­cza­jąco doj­rzały, by doce­nić, jakie mam szczę­ście, że żyję w tych cza­sach. Pano­wał pokój, przy­naj­mniej w tym sen­sie, że nie było żad­nych więk­szych wojen, w które uwi­kłane byłyby pań­stwa Zachodu. Jed­nak ani wtedy, ani na żad­nym eta­pie mojego życia pokój nie ozna­czał cał­ko­wi­tego braku kon­flik­tów zbroj­nych z udzia­łem Wiel­kiej Bry­ta­nii, nie mówiąc już o sze­ro­kim świe­cie.

Kilka mie­sięcy po moich naro­dzi­nach zaognił się kon­flikt w Irlan­dii Pół­noc­nej. Przez kil­ka­dzie­siąt lat wia­do­mo­ści tele­wi­zyjne poka­zy­wały zamieszki uliczne i kok­tajle Moło­towa oraz skutki zama­chów bom­bo­wych i innych ata­ków. Jest pew­nie kwe­stią seman­tyki i zapa­try­wań poli­tycz­nych, kiedy kam­pa­nia ter­ro­ry­styczna staje się wojną, ale ofiary śmier­telne były fak­tem. Choć ataki sku­piały się głów­nie na sto­sun­kowo nie­wiel­kim obsza­rze geo­gra­ficz­nym, nie­kiedy zwięk­szały zasięg, gdy IRA Tym­cza­sowa lub inne repu­bli­kań­skie ugru­po­wa­nia para­mi­li­tarne orga­ni­zo­wały zama­chy w Anglii, a cza­sem i w Euro­pie, na cele zarówno woj­skowe, jak i cywilne. Przez znaczną część mojego życia na sta­cjach kole­jo­wych nie było koszy na śmieci, ponie­waż uwa­żano, że łatwo można ukryć w nich bomby. W jed­no­stce szko­le­nio­wej wyraź­nie zaka­zano nam nosze­nia mun­du­rów poza kosza­rami, jeśli nie bra­li­śmy udziału w ćwi­cze­niach lub defi­la­dzie, z powodu domnie­ma­nego ryzyka, że zosta­niemy obrani za cel przez ter­ro­ry­stów. Dopiero sto­sun­kowo nie­dawno siły zbrojne ode­szły od tej zasady.

Od zakoń­cze­nia dru­giej wojny świa­to­wej zda­rzył się tylko jeden rok, w któ­rym żaden bry­tyj­ski żoł­nierz nie zgi­nął pod­czas służby czyn­nej. Oprócz wojny kore­ań­skiej toczyły się liczne kon­flikty towa­rzy­szące wyco­fy­wa­niu się z impe­rium. Za mojego życia były Fal­klandy, pierw­sza wojna w Zatoce Per­skiej oraz – po erze „poko­jo­wej dywi­dendy” – Sierra Leone, Irak i Afga­ni­stan, nie mówiąc już o ope­ra­cjach powietrz­nych na Bał­ka­nach, w Libii oraz w innych kra­jach albo o ini­cja­ty­wach poko­jo­wych tam, gdzie pokój pozo­sta­wiał sporo do życze­nia. Nawet gdy Wielka Bry­ta­nia nie jest zaan­ga­żo­wana bez­po­śred­nio, rzadko zda­rza się, by prasa czy tele­wi­zja nie infor­mo­wały o jakimś kon­flik­cie gdzieś na świe­cie. Podob­nie jak głód czy trzę­sie­nia ziemi, wojny dają się aż nazbyt łatwo zba­ga­te­li­zo­wać jako jedna z tych strasz­nych rze­czy, jakie zda­rzają się w odle­głych kra­jach, rela­cje zaś są zwy­kle pobieżne, wypie­rane przez kolejne tematy.

Lista kon­flik­tów po roku 1945 byłaby długa i przy­gnę­bia­jąca. Żaden z nich nie spo­wo­do­wał nawet w przy­bli­że­niu tylu znisz­czeń co wojny świa­towe, ale to kiep­ska pocie­cha dla ludzi uwi­kła­nych w owe walki, wśród któ­rych były zarówno jawne wojny mię­dzy pań­stwami, jak i dłu­go­trwałe kam­pa­nie prze­mocy toczone przez nie­wiel­kie spo­łecz­no­ści, bojówki lub inne nie­re­gu­larne woj­ska. Jed­nak dla więk­szo­ści miesz­kań­ców Zachodu nawet kon­flikty, w któ­rych uczest­ni­czyły ich wła­sne kraje, były odle­głymi spra­wami, pro­wa­dzo­nymi przez zawo­dow­ców, nie­ma­ją­cymi bez­po­śred­niego wpływu na życie codzienne. Wielka Bry­ta­nia nie zaznała groźby inwa­zji od cza­sów dru­giej wojny świa­towej, Stany Zjed­no­czone jesz­cze dłu­żej. Żaden kon­flikt po roku 1945 nie sta­no­wił poważ­nego zagro­że­nia dla ist­nie­nia tych kra­jów ani nie gro­ził odcię­ciem dostaw żyw­no­ści lub innych nie­zbęd­nych dóbr. Zimna wojna mogła eska­lo­wać do takiego poziomu, ale mimo momen­tów kry­zysu tak się nie stało.

Dziś główne zagro­że­nie dla zachod­nich państw sta­nowi ter­ro­ryzm. To on domi­nuje obec­nie w mediach, gdyż piszę tę przed­mowę w listo­pa­dzie 2015 roku, zale­d­wie parę dni po bru­tal­nych ata­kach ter­ro­ry­stycz­nych w Paryżu, w któ­rych zgi­nęła ponad setka nie­win­nych osób, a inne odnio­sły cięż­kie, być może śmier­telne obra­że­nia. Przy całej swej gro­zie tego rodzaju potworny czyn nie sprawi, że Paryż prze­sta­nie funk­cjo­no­wać jako mia­sto, ośro­dek han­dlu, sie­dziba rządu i dom dla prze­szło dwóch milio­nów ludzi. Życie będzie toczyć się dalej, nawet jeśli jest to bole­sne dla tych, któ­rzy stra­cili swych bli­skich, tak jak toczyło się dalej w Nowym Jorku, Waszyng­to­nie, Lon­dy­nie, Bruk­seli, Madry­cie i Syd­ney po ter­ro­ry­stycz­nych ata­kach na te mia­sta. Liczeb­ność ter­ro­ry­stów oraz dostępne dla nich środki i broń ogra­ni­czają zakres szkód, jakie mogą wyrzą­dzić. W cza­sie dru­giej wojny świa­to­wej potrzeba było dłu­go­trwa­łych nalo­tów, nio­są­cych śmierć, rany i znisz­cze­nia na znacz­nie więk­szą skalę, by spa­ra­li­żo­wać ośro­dek miej­ski.

Głów­nym celem ter­ro­ry­stów jest zdo­by­cie roz­głosu, sze­rze­nie stra­chu i budo­wa­nie wła­snej repu­ta­cji. Nie mając szans na mili­tarne zwy­cię­stwo, liczą jedy­nie na wywo­ła­nie wstrząsu w kra­jach, które ata­kują, zmie­nia­jąc nastroje publiczne, by osią­gnąć taki czy inny poli­tyczny cel. Walka z ruchami ter­ro­ry­stycz­nymi jest bar­dzo trudna, praw­do­po­dob­nie więc ataki te będą się powta­rzać, mniej lub bar­dziej spo­ra­dycz­nie, przez długi czas. Bez względu na to, jak sku­tecz­nie służby bez­pie­czeń­stwa ogra­ni­czają ter­ro­ry­stom swo­bodę manewru i utrud­niają dzia­łal­ność, należy wąt­pić, czy kie­dy­kol­wiek będą w sta­nie uda­rem­nić każdy ich plan. Sta­ty­stycz­nie ryzyko śmierci w zama­chu pozosta­nie niskie, ponie­waż współ­cze­sne popu­la­cje są bar­dzo duże, a ludzie się przy­sto­sują, być może bar­dziej ner­wowi niż przed poja­wie­niem się tego zagro­że­nia, ale wciąż znacz­nie bar­dziej zaab­sor­bo­wani tro­skami codzien­nego życia. Nie­wy­klu­czone, że takie ataki budzą w spo­łe­czeń­stwie raczej gniew niż lęk. Olbrzy­mia więk­szość ludzi w kra­jach Zachodu będzie na­dal mieć poczu­cie, że żyje w cza­sach pokoju. Wielu z nich będzie trak­to­wać sta­bil­ność, bez­pie­czeń­stwo, wydłu­że­nie życia i dosta­tek powo­jen­nego świata jako rzecz natu­ralną i nor­malną, czy wręcz jako należne sobie prawo. Łatwo zapo­mnieć, że jest tylko kwe­stią przy­padku, że uro­dzi­li­śmy się wła­śnie tu i teraz.

Ta książka mówi o rzym­skim świe­cie oraz impe­rium rzym­skim. Poświę­ci­łem tak wiele miej­sca na opo­wieść o swoim życiu i obec­nych cza­sach, by przy­po­mnieć, że pokój nie jest rze­czą abso­lutną, lecz względną. Ludzie mogą uwa­żać, że żyją w spo­koj­nym świe­cie, nawet kiedy doko­nują się akty zor­ga­ni­zo­wa­nej prze­mocy i trwają poważne ope­ra­cje woj­skowe. Ogromny wpływ na per­spek­tywę ma odle­głość. Ci, któ­rzy służą w siłach zbroj­nych, zwłasz­cza na fron­cie, oraz ich rodziny, będą zapewne mieli bar­dzo odmienne wyobra­że­nie o tych dzie­się­cio­le­ciach. Trzeba o tym pamię­tać, kiedy patrzymy na świa­dec­twa z okresu rzym­skiego. Nie powin­ni­śmy być zasko­czeni, znaj­du­jąc dowody walk i wojen toczą­cych się gdzieś w impe­rium nawet w szczy­to­wym okre­sie domnie­ma­nego pax Romana. Istotne jest roz­po­zna­nie ich skali i czę­sto­tli­wo­ści oraz próba oceny, jak dalece wpły­wały one na życie ogółu lud­no­ści. Odpo­wiedź nie będzie pro­sta, ale w tym wła­śnie tkwi sedno sprawy. Nawet we współ­cze­snym świe­cie pokój jest rze­czą rzadką i cenną. Jeśli Rzy­mia­nie fak­tycz­nie stwo­rzyli warunki, w któ­rych więk­szość pro­win­cji żyła przez długi czas w pokoju, to warto się przyj­rzeć, jak tego doko­nali.

Jestem histo­ry­kiem i książka ta jest próbą zro­zu­mie­nia pew­nego aspektu prze­szło­ści na jego wła­snych pra­wach. Nie ma ona być ani uspra­wie­dli­wie­niem, ani potę­pie­niem impe­rium rzym­skiego czy impe­ria­li­zmu w ogóle, ale przed­sta­wie­niem wyda­rzeń oraz wyja­śnie­niem, dla­czego do nich doszło. Nie zamie­rzam też prze­pro­wa­dzać szcze­gó­ło­wego porów­na­nia mię­dzy Rzy­mem a innymi impe­ria­li­stycz­nymi potę­gami, czy też doszu­ki­wać się lek­cji dla cza­sów obec­nych. Inni mają do tego znacz­nie więk­sze kwa­li­fi­ka­cje – a mnó­stwo ludzi nie­ma­ją­cych zbyt­niego poję­cia o histo­rii ani o współ­cze­sno­ści nie­wąt­pli­wie będzie twier­dzić sta­now­czo, że rzym­skie doświad­cze­nie dowo­dzi tego czy tam­tego. Histo­ria uczy, ale roz­są­dek naka­zuje dobrze zro­zu­mieć daną epokę, nim zacznie się wysnu­wać jakie­kol­wiek wnio­ski. Ta książka sta­wia sobie taki wła­śnie cel.

WSTĘP

CHWAŁA WIĘKSZA NIŻ WOJENNA

Im [Rzy­mia­nom] w prze­strzeni i w cza­sie żad­nej gra­nicy nie kładę: Bez­kre­sne dałem pano­wa­nie.

Słowa Jowi­sza w Ene­idzie Wergi­liu­sza, lata dwu­dzie­ste I w. p.n.e.3

PAX ROMANA

„Gdyby kto musiał wska­zać w histo­rii świata okres, w któ­rym ludz­kość cie­szyła się naj­więk­szą szczę­śli­wo­ścią i dobro­by­tem, bez waha­nia wymie­niłby okres od śmierci Domi­cjana do wstą­pie­nia na tron Kom­mo­dusa [tzn. 96–180 n.e.]. Roz­le­głym obsza­rem Cesar­stwa Rzym­skiego rzą­dziła wów­czas wła­dza nie­ogra­ni­czona pod prze­wo­dem cnoty i rozumu”4.

Opi­nia Edwarda Gib­bona na temat impe­rium rzym­skiego u szczytu potęgi była nad­zwy­czaj przy­chylna, pod­kre­śla­jąc wagę zasad­ni­czego motywu jego dzieła śle­dzą­cego schy­łek i upa­dek cesar­stwa. Z per­spek­tywy końca XVIII wieku nie był to pogląd zupeł­nie nie­uza­sad­niony. Europa w cza­sach Gib­bona poszat­ko­wana była na mniej­sze i więk­sze pań­stwa, nie­ustan­nie rywa­li­zu­jące o wła­dzę i czę­sto toczące mię­dzy sobą wojny, pod­czas gdy – słusz­nie lub nie – Afryka Pół­nocna i Azja wyda­wały się pry­mi­tywne. Cały ten obszar zjed­no­czony pod egidą Rzymu przy­na­le­żał do wyra­fi­no­wa­nej kul­tury grecko-rzym­skiej. Była to monar­chia, ledwo zama­sko­wana „ideą wol­no­ści”, ale przy­no­sząca powszechne dobro, kiedy władca był czło­wie­kiem przy­zwo­itym i kom­pe­tent­nym. Pomniki jej świet­no­ści – świą­ty­nie, drogi, akwe­dukty, amfi­te­atry i łuki – prze­trwały do cza­sów Gib­bona. Więk­szość ist­nieje do dziś, a stu­le­cia wyko­pa­lisk zna­cząco pomno­żyły ich liczbę i dostar­czyły mnó­stwa innych zabyt­ków, wiel­kich i małych. Impe­rium pro­spe­ro­wało, gdyż pano­wał w nim pokój; wojna została wygnana na gra­nice, któ­rych strze­gło woj­sko. Był to pax Romana, czyli pokój rzym­ski, który umoż­li­wił roz­kwit znacz­nej czę­ści zna­nego świata.

Nawet dziś wielu ludzi pozo­staje pod wra­że­niem tech­nicz­nych umie­jęt­no­ści Rzy­mian i pozor­nej nowo­cze­sno­ści ich świata. Ten obraz zaawan­so­wa­nia cywi­li­za­cyj­nego współ­ist­nieje z obra­zem deka­den­cji, ukry­tego okru­cień­stwa maso­wego nie­wol­nic­twa i bru­tal­nych walk gla­dia­tor­skich oraz nie­obli­czal­nego i bar­dzo zin­dy­wi­du­ali­zo­wa­nego okru­cień­stwa sza­lo­nych i złych cesa­rzy. Mimo to powszechne jest odczu­cie, że świat poza gra­ni­cami Rzymu był smętny i ponury. Rzym był cywi­li­zo­wa­nym świa­tem o gra­ni­cach wyzna­czo­nych przez bariery takie jak wał Hadriana, kolejny wielki monu­ment, który do dziś wije się przez wzgó­rza Nor­tum­brii jako pozo­sta­łość nie­ist­nie­ją­cego już impe­rium. W rze­czy­wi­sto­ści wał Hadriana był wyjąt­kiem i takie liniowe gra­nice zda­rzały się rzadko. Kiedy Rzym upadł, Europa pogrą­żyła się w mro­kach śre­dnio­wie­cza, umie­jęt­ność czy­ta­nia i pisa­nia oraz wie­dza naukowa popa­dły w zapo­mnie­nie, a tam, gdzie nie­gdyś pano­wał pokój, sza­lały wojny i wszel­kiego rodzaju prze­moc.

Pokój jest dziś zja­wi­skiem nie­mal rów­nie rzad­kim jak dla Gib­bona i jego współ­cze­snych i jeśli Rzy­mia­nie naprawdę utrzy­mali go przez długi czas na tak roz­le­głym obsza­rze, zasłu­guje to na wyja­śnie­nie. Sta­ro­żytni auto­rzy greccy i rzym­scy powszech­nie wychwa­lali pokój, zara­zem jed­nak uwa­żali za rzecz natu­ralną, że wojny są czę­ste. Słowo pax zaczęło ozna­czać coś bar­dzo zbli­żo­nego do naszego „pokoju” w I wieku p.n.e. Opie­wali go poeci, czę­sto przed­sta­wia­jąc jako naj­bar­dziej pożą­dany stan. Rzym­scy cesa­rze szczy­cili się pie­lę­gno­wa­niem go i nie­kiedy uży­wali wyra­że­nia „pokój rzym­ski”, mówiąc o korzy­ściach, jakie dawało impe­rium. Mówili także sporo o chwale zwy­cięstw. Impe­ra­tor, słowo, od któ­rego pocho­dzi angiel­skie empe­ror, „cesarz”, ozna­czało „zwy­cię­skiego wodza”, a repu­ta­cja władcy dozna­wała uszczerbku, jeśli jego woj­ska pono­siły poważne klę­ski, bez względu na to, czy dowo­dził nimi oso­bi­ście.

Wojna odgry­wała donio­słą rolę w dzie­jach Rzymu. Rzy­mia­nie toczyli wiele wojen, dzięki któ­rym wła­dali impe­rium roz­cią­ga­ją­cym się od Atlan­tyku po Eufrat i od Sahary po pół­nocną Bry­ta­nię. Sama jego wiel­kość pozo­staje impo­nu­jąca nawet dziś – żadne inne pań­stwo nie kon­tro­lo­wało ni­gdy wszyst­kich ziem wokół Morza Śród­ziem­nego – było to zwłasz­cza godne uwagi w epoce nie­zna­ją­cej współ­cze­snych środ­ków komu­ni­ka­cji i trans­portu. Jesz­cze bar­dziej ude­rza­jąca jest jego dłu­go­wiecz­ność. Sycy­lia, pierw­sza z rzym­skich pro­win­cji, pozo­sta­wała pod wła­dzą Rzymu ponad osiem­set lat. Bry­ta­nia, jeden z ostat­nich nabyt­ków, była czę­ścią impe­rium przez trzy i pół wieku. Cesar­stwo wschod­nie, które uwa­żało się za rzym­skie, prze­trwało jesz­cze dłu­żej i nie­które tam­tej­sze regiony pozo­stały „rzym­skie” przez pół­tora tysiąc­le­cia. Inne potęgi, na przy­kład impe­ria Alek­san­dra Wiel­kiego i Czyn­gis-chana, doko­nały eks­pan­sji szyb­ciej niż Rzy­mia­nie, a kilka kon­tro­lo­wało nawet więk­sze tery­to­rium – z grub­sza ćwierć kuli ziem­skiej w wypadku impe­rium bry­tyj­skiego. Jed­nak żadne z nich nie prze­trwało tak długo; jest też rze­czą sporną, czy któ­re­kol­wiek miało tak wielki wpływ na póź­niej­szą histo­rię.

Rzy­mia­nie byli wojow­ni­czy i agre­sywni, ale o tym nie trzeba chyba mówić, gdyż impe­rium nie da się stwo­rzyć ani utrzy­mać bez prze­mocy. Dokładne liczby są nie do usta­le­nia, możemy jed­nak śmiało stwier­dzić, że na prze­strzeni wie­ków miliony zgi­nęły w toku wojen toczo­nych przez Rzym, miliony tra­fiły do nie­woli, a jesz­cze wię­cej żyło pod rzym­skimi rzą­dami, czy im się to podo­bało czy nie. Rzy­mia­nie byli impe­ria­li­stami – słowo to, tak samo jak „impe­rium”, wywo­dzi się od łaciń­skiego impe­rium, choć Rzy­mia­nie uży­wali go w nieco odmien­nym sen­sie. Takie stwier­dze­nie jest oczy­wi­ście zwy­kłym tru­izmem. Suk­cesy Rzy­mian świad­czą o tym, że byli oni bie­gli w sztuce wojen­nej i zręczni w pod­po­rząd­ko­wy­wa­niu sobie innych. Inne impe­ria robiły w zasa­dzie to samo, żadne jed­nak nie dorów­nało Rzy­mowi talen­tem do wchła­nia­nia ościen­nych ludów. Kiedy cesar­stwo w zachod­niej czę­ści Morza Śród­ziem­nego w końcu upa­dło, w żad­nej z pro­win­cji nie poja­wił się choćby ślad ruchów nie­pod­le­gło­ścio­wych, co ostro kon­tra­stuje z roz­pa­dem dwu­dzie­sto­wiecz­nych impe­rialnych potęg po roku 1945. Gdy wokół nich sys­tem walił się w gruzy, miesz­kańcy pro­win­cji wciąż chcieli być Rzy­mianami. Trudno im było wyobra­zić sobie świat bez Rzymu i naj­wy­raź­niej wizja ta nie wyda­wała się wcale kusząca.

Potęga Rzymu trwała tak długo, że wspo­mnie­nia cza­sów sprzed rzym­skiej domi­na­cji musiały być nikłe. Bunty były zaska­ku­jąco rzad­kie i nie­mal zawsze wybu­chały poko­le­nie lub dwa od pod­boju. W okre­sie naj­więk­szego roz­kwitu impe­rium lwia część rzym­skiej armii sta­cjo­no­wała na jego obrze­żach, w stre­fach gra­nicz­nych, limes – pewien grecki mówca z II wieku n.e. porów­nał żoł­nie­rzy do muru obron­nego ota­cza­ją­cego impe­rium, jak gdyby całe sta­no­wiło jedno mia­sto. Wojny wciąż trwały, ale toczyły się głów­nie na tych gra­ni­cach. Pro­win­cje wewnętrzne mie­ściły nie­wiel­kie gar­ni­zony, a wiele obsza­rów rzadko widy­wało sfor­mo­wane oddziały rzym­skich żoł­nie­rzy. Ogromne poła­cie impe­rium pozo­sta­wały cał­ko­wi­cie wolne od wojen przez sto albo i wię­cej lat z rzędu.

Taki przy­naj­mniej jest tra­dy­cyjny pogląd, który znaj­duje odzwier­cie­dle­nie w powszech­nych wyobra­że­niach na temat Rzymu. Opi­nia naukowa zmie­nia się znacz­nie czę­ściej i każdy histo­ryk czy arche­olog zaj­mu­jący się tym okre­sem zakwe­stio­no­wałby w spo­rej czę­ści powyż­szy zarys, nie­któ­rzy zaś odrzu­ci­liby go zupeł­nie. Na razie powiedzmy po pro­stu, że prawda jest znacz­nie bar­dziej skom­pli­ko­wana niż to skró­towe uję­cie. Nie ulega jed­nak wąt­pli­wo­ści, iż znaczne obszary impe­rium przez dłu­gie okresy nie były areną poważ­nych dzia­łań mili­tar­nych, a co dopiero otwar­tej wojny.

Należy pamię­tać, jaką rzad­ko­ścią było to w udo­ku­men­to­wa­nych dzie­jach, zwłasz­cza na tere­nach kon­tro­lo­wa­nych przez Rzym. W żad­nym póź­niej­szym okre­sie Europa Zachod­nia, Afryka Pół­nocna czy też Bli­ski Wschód nie doświad­czyły ani jed­nego stu­le­cia, w któ­rym nie doszłoby do jakie­goś poważ­nego kon­fliktu, a zwy­kle zda­rzały się one znacz­nie czę­ściej. Ci z nas, któ­rzy żyją w świe­cie zachod­nim w ostat­nim pół­wie­czu, są nazbyt skłonni trak­to­wać pokój jako rzecz oczy­wi­stą, uzna­jąc go za stan natu­ralny – jeste­śmy zbyt zamożni, zbyt wykształ­ceni, po pro­stu zbyt cywi­li­zo­wani, by pozwo­lić, aby znisz­czyła to wojna – a sprawy zagra­niczne ogól­nie, nie mówiąc już o decy­zjach o zaan­ga­żo­wa­niu mili­tar­nym, nie odgry­wają nie­mal żad­nej roli, jeśli cho­dzi o wyniki wybo­rów5.

W pew­nym sen­sie być może nie różni się to zanadto od odczuć wielu miesz­kań­ców impe­rium rzym­skiego. Jeśli tak, to z początku było to nie­mal kwe­stią przy­padku. Rzym nie pod­bił więk­szej czę­ści zna­nego świata, by zapro­wa­dzić złotą erę pokoju. Eks­pan­sja wyni­kała z pra­gnie­nia korzy­ści i Rzy­mia­nie zupeł­nie otwar­cie mówili o bogac­twach i chwale, jakie nio­sło impe­rium. Mówili także dużo o pokoju jako naj­bar­dziej pożą­da­nym sta­nie. Na początku I wieku n.e. poeta Owi­diusz opi­sał pomnik pokoju – a kon­kret­nie pokoju będą­cego dzie­łem cesa­rza Augu­sta. Wyra­ził nadzieję, że bogini Pax „sub­telną obec­no­ścią” wypełni „świat cały”, gdzie „choć nie ma wro­gów ani przy­czyny do triumfu, ty masz wśród wodzów chwałę więk­szą niż wojenna. Niech żoł­nierz oręż chwyta gwoli swej obrony […]. Niech świat bli­sko i z dala drży przed Ene­adą; gdzie się go bać nie będą, niech tam poko­chają”6.

Owi­diusz był jed­nym z naj­mniej wojow­ni­czych spo­śród rzym­skich poetów, a jed­nak nawet dla niego pokój jest owo­cem zwy­cię­stwa, w któ­rym wro­go­wie zostali albo poko­nani, albo skło­nieni do zaak­cep­to­wa­nia rzym­skiej domi­na­cji i „poko­cha­nia” Rzymu. Nie jest to pokój mię­dzy rów­nymi part­ne­rami, sza­nu­ją­cymi sie­bie nawza­jem. Nieco wcze­śniej poeta Wergi­liusz mówił swoim roda­kom: „Ty, Rzy­mia­ni­nie, pamię­taj: masz wład­nie rzą­dzić ludami. Te są twoje kunszty: Masz poko­jowi nadać prawo, szczę­dzić pod­da­nych, wojną poskra­miać zuchwa­łych”7. Ten sam rdzeń co pax miało łaciń­skie słowo pacare, „zapro­wa­dzać spo­kój, pod­bić”, uży­wane czę­sto na okre­śle­nie agre­syw­nej wojny prze­ciwko obcemu ludowi. Pax Romana był rezul­ta­tem rzym­skich zwy­cięstw i pod­bo­jów. Wojny toczono, ponie­waż przy­no­siły korzyść Rzy­mowi oraz – tak przy­naj­mniej widzieli to Rzy­mia­nie – wyma­gało tego ich wła­sne bez­pie­czeń­stwo, i dopiero póź­niej, gdy domi­na­cja stała się fak­tem, poja­wiło się poczu­cie, że ist­nieje obo­wią­zek dobrego rzą­dze­nia pod­bi­tymi, zapew­nie­nia pro­win­cjom pokoju i bez­pie­czeń­stwa. Nie kłó­ciło się to z jaw­nym pra­gnie­niem czer­pa­nia korzy­ści z domi­na­cji, ale uzu­peł­niało je. Pokój sprzy­jał dobro­by­towi, co ozna­czało, że wyż­sze mogły być dochody z podat­ków oraz innych źró­deł.

Rzym opa­no­wał więk­szą część trzech zna­nych sobie kon­ty­nen­tów: Europy, Afryki i Azji. Jowisz u Wergi­liu­sza obie­cał Rzy­mia­nom impe­rium sine fine – impe­rium lub wła­dzę bez końca i gra­nic. Pod­bici otrzy­my­wali „pokój rzym­ski”, czy im się to podo­bało czy nie, a doko­ny­wano tego groźbą lub uży­ciem siły mili­tar­nej, którą posłu­gi­wano się bez­względ­nie i bru­tal­nie – jak ujął to Tacyt, poko­jem nazy­wano pust­ko­wie. Rzy­mia­nie byli w pełni świa­domi, że inni mogą nie życzyć sobie ich wła­dzy, ale nie ozna­czało to, by kie­dy­kol­wiek poważ­nie wąt­pili w słusz­ność jej roz­sze­rza­nia.

Rzy­mia­nie byli wojow­ni­czymi, agre­syw­nymi impe­ria­li­stami, któ­rzy wycią­gali ze swych pod­bo­jów mak­si­mum korzy­ści. W dzi­siej­szych cza­sach impe­ria nie budzą powszech­nego podziwu, a już na pewno nie wśród zachod­nich uczo­nych. Impe­rialna prze­szłość Wiel­kiej Bry­ta­nii jest przez nią samą w dużej mie­rze igno­ro­wana (jak zresztą cała jej histo­ria, z wyjąt­kiem kilku wąskich tema­tów i okre­sów) albo postrze­gana mocno nie­przy­chyl­nym okiem. W Sta­nach Zjed­no­czo­nych próby porów­ny­wa­nia ich wła­snej sytu­acji z daw­nymi impe­riami, czy to bry­tyj­skim, rzym­skim czy jakim­kol­wiek innym, budzą zwy­kle kon­tro­wer­sje, odzwier­cie­dla­jąc bar­dzo zróż­ni­co­wane poglądy na to, jaką rolę Ame­ryka powinna odgry­wać w świe­cie. Sto lat temu więk­szość – choć nie wszy­scy – miesz­kań­ców Zachodu żyła w ogól­nym prze­ko­na­niu, że impe­ria mogą być, i czę­sto są, rze­czą dobrą. Dziś sytu­acja wygląda zupeł­nie ina­czej. Zagra­niczne inter­wen­cje USA oraz ich sojusz­ni­ków są z miej­sca kry­ty­ko­wane jako impe­rializm, nie tylko przez pań­stwa będące ich celem, ale przez samych Ame­rykanów.

Ist­nieje nie­bez­pie­czeń­stwo, że po pro­stu zastą­pi­li­śmy jedno nad­mierne uprosz­cze­nie innym. Nie­chęć do impe­riów skła­nia czę­sto do scep­ty­cy­zmu wobec ich doko­nań. Wiele powsta­łych nie­dawno prac nauko­wych podaje w wąt­pli­wość spraw­ność pań­stwa rzym­skiego, zarówno w cza­sach repu­bliki, jak i pod rzą­dami cesa­rzy. Arche­olo­dzy, któ­rzy daw­niej mówili z entu­zja­zmem o pro­ce­sie roma­ni­za­cji pro­win­cji, nie­mal bez wyjątku odrzu­cili ten ter­min i sto­jącą za nim kon­cep­cję, czę­sto z zaska­ku­jącą furią. Wpływ i zna­cze­nie rzym­skich rzą­dów są kwe­stio­no­wane, wszel­kie oznaki oporu – czy to poli­tycz­nego, czy kul­tu­ral­nego – postrze­gane jako bar­dziej istotne, stu­le­cia impe­rial­nych rzą­dów zaś trak­to­wane jako aber­ra­cje. Rzy­mia­nie przed­sta­wiani są raczej jako bru­talni wyzy­ski­wa­cze niż krze­wi­ciele cywi­li­za­cji, a w ramach tego ogól­nego scep­ty­cy­zmu pod zna­kiem zapy­ta­nia sta­wia się też real­ność domnie­ma­nego pax Romana. Prze­chwałki o ogar­nia­ją­cym cały świat pokoju stają się jedy­nie pro­pa­gandą mającą uspra­wie­dli­wić cesar­skie rządy, ukry­wa­jąc wszech­obecny ban­dy­tyzm, opór oraz ucisk ze strony władz. Współ­cze­sne poglądy na rzym­ski świat bywają naprawdę ponure. Jeden z nich okre­śla dzieje impe­rium rzym­skiego jako zwy­kły roz­bój. Inny, mniej skrajny, ale kry­tyczny, mówi:

Rzym­skie stwier­dze­nia, jakoby miesz­kańcy pro­win­cji cie­szyli się nie­prze­rwa­nym poko­jem, były prze­sadą i nie­któ­rzy Rzy­mia­nie wie­dzieli o tym. Pomi­ja­jąc już powsze­dnią prze­moc, która cecho­wała życie we wszyst­kich sta­ro­żyt­nych spo­łe­czeń­stwach, pro­win­cje nękały rów­nież bunty i kon­flikty spo­łeczne o cha­rak­te­rze poważ­niej­szym, niż cesa­rze byli gotowi ofi­cjal­nie przy­znać. Pro­win­cje były nie tyle spa­cy­fi­ko­wane, ile pacy­fi­ko­wane wciąż na nowo, i nie pano­wał w nich spo­kój8.

Coś z pax Romana wciąż tu pozo­staje, jed­nak jego zakres jest poważ­nie ogra­ni­czony, choć – co istotne – rze­koma „powsze­dnia prze­moc” nie jest cechą wyłącz­nie rzym­ską. Innym podej­ściem jest przy­zna­nie, że w znacz­nej czę­ści impe­rium pano­wał powszechny pokój, ale jego cena dla lud­no­ści pro­win­cji była o wiele za wysoka: „Pokój rzym­ski – nawet jeśli dla olbrzy­miej więk­szo­ści popu­la­cji był to pokój, jakim cie­szy się udo­mo­wione zwie­rzę, trzy­mane wyłącz­nie ze względu na korzy­ści, któ­rych dostar­cza – był trwałą rze­czy­wi­sto­ścią”9.

Jed­nak wiel­ko­ści i dłu­go­wiecz­no­ści rzym­skiego impe­rium nie da się zane­go­wać, co ozna­cza, że takie poglądy zakła­dają, iż udzia­łem wielu lub więk­szo­ści pro­win­cji przez znaczną część ich dzie­jów był albo dłu­go­trwały ucisk, albo roz­ru­chy i masowy roz­lew krwi, a to z kolei spra­wia, że trudno wytłu­ma­czyć ową żywot­ność. Ta inter­pre­ta­cja impli­kuje, że Rzy­mia­nie byli jesz­cze zręcz­niejsi w sztuce pod­po­rząd­ko­wy­wa­nia sobie innych, niż­by­śmy ocze­ki­wali, i gdyby była praw­dziwa, mia­łaby głę­boki wpływ na nasze zro­zu­mie­nie tego okresu. Inni uczeni suge­rują ostroż­nie, że dłu­gie ist­nie­nie impe­rium było dzie­łem przy­padku, efek­tem ogól­niej­szych czyn­ni­ków, które skło­niły tak znaczną część świata do zjed­no­cze­nia się w owym cza­sie wokół wspól­nego śród­ziem­no­mor­skiego modelu gospo­dar­czego. Jed­nak tak wie­lo­wie­kowy suk­ces nie wska­zuje na zwy­kły zbieg oko­licz­no­ści, wciąż też wyja­śnie­nia domaga się kwe­stia, dla­czego to wła­śnie Rzy­mowi, a nie jakie­muś innemu pań­stwu przy­pa­dła domi­nu­jąca rola.

Oznaki dobro­bytu na wiel­kich obsza­rach impe­rium są nie­za­prze­czalne, co nie ozna­cza, że ów kom­fort i zamoż­ność były roz­ło­żone równo lub spra­wie­dli­wie pod jakim­kol­wiek wzglę­dem. Ozna­cza to jed­nak, że pro­win­cje nie były wyzy­ski­wane do tego stop­nia, by to je zruj­no­wało i wpę­dziło w nędzę wszyst­kich ich miesz­kań­ców – przez co nie należy rozu­mieć, że nie było takich, któ­rych to spo­tkało. Nie ma też wyraź­nych dowo­dów wojen na roz­le­głych poła­ciach rzym­skiego świata w dłu­gich prze­dzia­łach czasu, a ich obec­ność trzeba wnio­sko­wać z alu­zji albo po pro­stu z zało­że­nia, że cesar­ska pro­pa­ganda musiała zawie­rać mnó­stwo prze­kła­mań. Twier­dze­nie, że lud­ność się bun­to­wała, nie jest łatwe do uza­sad­nie­nia w wypadku więk­szo­ści pro­win­cji i okre­sów. Do tego docho­dzi kwe­stia prze­mocy na mniej­szą skalę i pyta­nie, czy była ona tole­ro­wana przez Rzym – albo uwa­żana za nie­moż­liwą do wyko­rze­nie­nia. Wielu uczo­nych twier­dzi, że ban­dy­tyzm był w impe­rium powszechną plagą, ale dowody by­naj­mniej nie są oczy­wi­ste.

Okres rzym­skiej domi­na­cji oraz impe­rium sta­nowi spory wyci­nek dzie­jów ziem, które weszły w jego skład, i jasne jest, że pod wie­loma wzglę­dami znacz­nie róż­nił się on od okre­sów przed i po narzu­ce­niu rzym­skiej wła­dzy. Warto jesz­cze raz przyj­rzeć się pax Romana, pró­bu­jąc zro­zu­mieć, co on naprawdę ozna­czał i czy Rzy­mia­nie fak­tycz­nie wła­dali poko­jo­wym i sta­bil­nym impe­rium, gdzie wojny były rzad­kie i wygnane w więk­szo­ści na obrzeża świata. By odpo­wie­dzieć na te pyta­nia, musimy roz­wa­żyć, w jaki spo­sób impe­rium powstało i jak było zarzą­dzane. Co naj­waż­niej­sze, mimo wszyst­kich pro­ble­mów, jakie wyni­kają z tego, że olbrzy­mia więk­szość świa­dectw wytwo­rzona została przez impe­rialną wła­dzę, musimy wziąć pod uwagę doświad­cze­nia nie tylko Rzy­mian, ale i pod­bi­tych ludów.

Nie liczę na to, że uda mi się omó­wić szcze­gó­łowo, jak dalece życie zmie­niło się po narzu­ce­niu rzym­skiej zwierzch­no­ści albo bez­po­śred­nich rzą­dów, temat ten jest bowiem roz­le­gły i skom­pli­ko­wany. Świa­dec­twa są w dużej mie­rze arche­olo­giczne, uza­leż­nione od liczby i jako­ści wyko­pa­lisk, badań tere­no­wych oraz innych prac wyko­na­nych w danym regio­nie. Dla nie­któ­rych pro­win­cji mamy znacz­nie wię­cej danych niż dla innych; czę­sto kon­cen­trują się one na wybra­nych obsza­rach, pew­nych typach osie­dli, rytu­ałach lub prak­ty­kach grze­bal­nych. Ana­li­zo­wa­nie tych świa­dectw, by uzy­skać ogólny obraz danej pro­win­cji, a następ­nie porów­nać go z okre­sami poprze­dza­ją­cymi rzym­skie rządy, by wykryć zmiany, nie jest pro­ste. W pro­win­cjach zachod­nich dato­wa­nie warstw wyko­pa­liskowych staje się znacz­nie łatwiej­sze po przy­by­ciu Rzy­mian, kiedy to poja­wiają się monety oraz szyb­ciej zmie­nia­jące się wzory cera­miki i innych dóbr. Tempa zmian w przedrzym­skiej epoce żelaza nie da się zmie­rzyć tak łatwo jak nie­któ­rych pro­ce­sów w okre­sie rzym­skim. Wszyst­kie dane pod­le­gają inter­pre­ta­cji, a opi­nie bywają czę­sto krań­cowo różne, nie­rzadko oba­lane przez świeże odkry­cia lub nowe metody badaw­cze. Sta­ram się zacho­wać rze­tel­ność, ale przed­sta­wiam wła­sne poglądy na te sprawy. Inni będą widzieli je ina­czej.

Książka ta ma cha­rak­ter prze­glą­dowy i pró­buje dać wyobra­że­nie o skali róż­no­rod­nych doświad­czeń, ale nie rości sobie pre­ten­sji do wyczer­pu­ją­cego omó­wie­nia tematu. Prace przy­to­czone w przy­pi­sach pozwolą zain­te­re­so­wa­nemu czy­tel­ni­kowi zapo­znać się dokład­niej z licz­nymi zagad­nie­niami poru­szo­nymi tu tylko pobież­nie, gdyż każda dostar­cza odnie­sie­nia do dal­szych stu­diów. Na wzmiankę zasłu­gi­wa­łoby znacz­nie wię­cej ksią­żek oraz arty­ku­łów i, jak zawsze, muszę uznać swój dług wobec pracy tak wielu uczo­nych. Celem, jaki mi przy­świeca, jest zapre­zen­to­wa­nie naj­bar­dziej istot­nych mate­ria­łów i poglą­dów i przed­sta­wie­nie w każ­dym wypadku nie tylko tego, co wiemy, ale i tego, czego nie wiemy. Gdy pisze się o sta­ro­żyt­nym świe­cie, nie­mal każde stwier­dze­nie może zostać zakwe­stio­no­wane. Mam nadzieję, że uka­zuję tu czy­tel­ni­kowi dość świa­dectw i metod ich zin­ter­pre­to­wa­nia, by mógł on wyro­bić sobie wła­sny pogląd.

To samo odnosi się do ogól­niej­szej kwe­stii – czy impe­rium rzym­skie było rze­czą dobrą – gdyż nie wydaje mi się, żeby ist­niała pro­sta odpo­wiedź na takie pyta­nie. Nie ma sensu pytać, co by było, gdyby impe­rium rzym­skie ni­gdy nie powstało, ale mimo to ważne jest, byśmy pamię­tali, że Rzym by­naj­mniej nie był jedy­nym agre­syw­nym, impe­ria­li­stycz­nym pań­stwem w sta­ro­żyt­nym świe­cie. Nie powin­ni­śmy ide­ali­zo­wać miesz­kań­ców pro­win­cji czy też ludów spoza impe­rium ani tro­chę bar­dziej niż Rzy­mian. Musimy brać pod uwagę czę­sto­tli­wość wojen w każ­dym regio­nie przed przy­by­ciem Rzy­mian, by osą­dzić, czy sytu­acja się pogor­szyła, czy popra­wiła. Impe­ria są nie­modne, a wiele aspek­tów rzym­skiego spo­łe­czeń­stwa jest dzi­wacz­nych i odpy­cha­ją­cych dla współ­cze­snych oczu, jed­nak nie­chęć do Rzymu nie może się prze­kła­dać na auto­ma­tyczne współ­czu­cie dla pozo­sta­łych ani też nie powinna skła­niać nas do zaprze­cza­nia, jakoby Rzy­mianie osią­gnęli cokol­wiek god­nego uwagi. Rów­nie zwod­ni­cza jest ten­den­cja do sku­pia­nia się tak mocno na rzym­skim impe­ria­li­zmie, rzym­skich woj­nach albo „wiel­kiej stra­te­gii” Rzymu, że wszy­scy inni zostają zre­du­ko­wani do roli zupeł­nie bier­nych ofiar. W owym świe­cie było mnó­stwo innych ludów, państw i przy­wód­ców, mają­cych wła­sne cele, ambi­cje i lęki.

Rzy­mia­nie odnie­śli więk­szy suk­ces niż ich rywale i stwo­rzyli roz­le­głe impe­rium, które utrzy­my­wali przez bar­dzo długi czas. Jego wpływ był odczu­walny w pro­win­cjach, a także daleko poza gra­ni­cami. Kwe­stię tego, w jakim stop­niu impe­rium cie­szyło się wewnętrz­nym poko­jem, trzeba zawsze roz­wa­żać na tle jego kosz­tów, warto też zasta­no­wić się bar­dziej ogól­nie, jak z tego powodu zmie­niło się życie. Tak więc każda dys­ku­sja na temat pokoju rzym­skiego – cokol­wiek on naprawdę ozna­czał – powinna być osa­dzona w kon­tek­ście rzym­skich pod­bo­jów oraz zro­zu­mie­nia, jak funk­cjo­no­wało impe­rium. Admi­ni­stra­cyjna i woj­skowa maszy­ne­ria pań­stwa rzym­skiego ogra­ni­czała poten­cjalne osią­gnię­cia, bez względu na aspi­ra­cje jego przy­wód­ców. To jest książka na temat pokoju, nie­kiedy na temat obrony, ale z koniecz­no­ści jest to rów­nież książka na temat pod­boju, agre­sji, wojny, prze­mocy i wyzy­sku, tak więc powin­ni­śmy zacząć od Rzy­mian jako zdo­byw­ców, a nie jako panów impe­rium.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Tytuł ory­gi­nału: Pax Romana

Copy­ri­ght © Adrian Gold­swor­thy 2016

All rights rese­rved

First publi­shed by Weiden­feld & Nicol­son, an imprint of the Orion Publi­shing Group, Lon­don

Copy­ri­ght © for the Polish e-book edi­tion by REBIS Publi­shing House Ltd., Poznań 2017, 2021

Infor­ma­cja o zabez­pie­cze­niach

W celu ochrony autor­skich praw mająt­ko­wych przed praw­nie nie­do­zwo­lo­nym utrwa­la­niem, zwie­lo­krot­nia­niem i roz­po­wszech­nia­niem każdy egzem­plarz książki został cyfrowo zabez­pie­czony. Usu­wa­nie lub zmiana zabez­pie­czeń sta­nowi naru­sze­nie prawa.

Redak­tor: Mał­go­rzata Chwa­łek

Redak­tor mery­to­ryczny: dr Anna Tatar­kie­wicz

Pro­jekt okładki ory­gi­nal­nej: www.asmi­th­com­pany.co.uk

Adap­ta­cja pro­jektu okładki pol­skiej i opra­co­wa­nie gra­ficzne: Ewa Skrzy­piec

Foto­gra­fia na okładce

© DEA / G. Nima­tal­lah / De Ago­stini / Getty Ima­ges Poland

Wyda­nie II e-book (opra­co­wane na pod­sta­wie wyda­nia książ­ko­wego: Pax Romana, wyd. I, Poznań 2018)

ISBN 978-83-8062-915-8

Dom Wydaw­ni­czy REBIS Sp. z o.o.

ul. Żmi­grodzka 41/49, 60-171 Poznań

tel.: 61 867 81 40, 61 867 47 08

fax: 61 867 37 74

e-mail: [email protected]

www.rebis.com.pl

Kon­wer­sję do wer­sji elek­tro­nicz­nej wyko­nano w sys­te­mie Zecer