Rodzina, czyli transcendencja w majtkach ebook

Czym jest rodzina?3

Sprowadzając Specjalistę, Kolonizatora i Geometrę,

książki pełne słów i cyfr,

Wszech-Władzy i Wszech-Posłuszeństwa,

oswoili płomień przodków.

Ale ten ogień nigdy nie miał nic wspólnego z ich domowym ogniskiem.

Odisseas Elitis, „Pasja”, VII, w: Godny jest

I skłoni on serca ojców ku synom, a serca synów ku ich ojcom, abym nie przyszedł i nie poraził ziemi klątwą.

Księga Malachiasza 3,244

To pytanie dotyczy sprawy tak podstawowej, że aż można się zastanawiać, czy ktoś w ogóle je sobie zadaje. Właściwie dziwne jest to, że zebraliśmy się tutaj, by deliberować nad podobną oczywistością, a niektórzy nie omieszkają uznać, że zajmujemy się tu roztrząsaniem banałów i komplikowaniem prostych rzeczy. Gdy mamy do czynienia z takim pytaniem, skazani jesteśmy na alternatywę – albo będziemy wyważać otwarte drzwi, albo dzielić włos na czworo.

Jednocześnie, jak możemy się domyślać, największe oczywistości zaciemnia ich jasność. Niezupełnie tak, jak w przypadku nosa na środku mojej twarzy, który jest za blisko, by go zobaczyć, czy krajobrazu mijanego sto razy, który staje się tak znany, że aż niezauważalny. Raczej jak w przypadku źródła światła, które rzuca blask na inne rzeczy i daje im początek, podczas gdy samo nie może być z tego powodu oświetlane ani zapoczątkowane. Wobec takiego źródła jesteśmy jak nocne ptaki, które chciałyby spojrzeć prosto w słońce i ślepną od zbyt mocnego światła.

Wszyscy pochodzimy z jakiejś rodziny, wszyscy zaczynamy z jakimś nazwiskiem rodowym, wszyscy mieliśmy jakąś rodzinę jako kolebkę. Rodzina jest fundamentem. Skoro jednak jest fundamentem, to nie da się „założyć rodziny”5. Jeśli leży ona u początku naszego konkretnego życia, niemożliwe staje się jej uzasadnienie czy wyjaśnienie, ponieważ należałoby odwołać się do jakiejś wcześniejszej zasady, a rodzina stałaby się przez to rzeczywistością wtórną i drugorzędną, zamiast być matrycą. Teoretycy upatrujący w pierwszej wspólnocie ludzkiej efekt umowy zawartej między aseksualnymi i samotnymi jednostkami, sami głoszą przez to, że chodzi o fikcję, roboczą hipotezę, a nie o rzeczywistość6. Na poziomie ludzkiej kondycji nie ma zasady wcześniejszej niż rodzina. Nie można zatem jej uzasadnić czy wytłumaczyć, można jedynie objaśnić jej obecność, która zawsze będzie nas wyprzedzać.

Tutaj oczywistość była wcześniejsza od naszych oczu. Właściwie to ona nam je otworzyła pierwszymi uśmiechami i głosami. I właśnie dlatego tak trudno polemizować z tymi, którzy – odrzucając cielesność – tak zażarcie atakują rodzinę. Łatwiej jest wytłumaczyć, że człowiek pochodzi od małpy, niż to, że dziecko pochodzi od kobiety i mężczyzny; w pierwszym przypadku faktycznie teza wymaga uzasadnienia, i to porządnego, podczas gdy w drugim nawet nie mamy do czynienia z tezą, ale z absolutnie podstawowym faktem, takim jak istnienie świata zewnętrznego. Jak udowodnić istnienie świata zewnętrznego? Jak komuś wykazać, że słońce oświetla?

Pochwała przeciwników plemienia

A jednak jest za co dziękować tym, którzy dziś atakują rodzinę, o ile rozbudzają naszą uwagę i skłaniają nas do ponownego zastanowienia się nad tą oczywistością wcześniejszą niż jakikolwiek obiektywizm. Ich kontestacja stanowi pewną łaskę. „Zresztą nawet muszą wśród was być rozdarcia”. Tak właśnie św. Paweł oświadcza w Pierwszym Liście do Koryntian (11,19): „Zresztą nawet muszą wśród was być rozdarcia, żeby się okazało, którzy są wypróbowani”. Ta próba ukazuje ukryty obraz, jak wywołanie zdjęcia. Jest jak kryzys pozwalający oddzielić ziarno od plew lub cenne samorodki od piasku.

Współczesne kontestacje z jednej strony zawierają oskarżenia, przed którymi trzeba się bronić, z drugiej – nakazują również poszukiwanie przyczyn, przed którym nie należy się wzbraniać. W tym względzie kontestacja domaga się od nas powrotu do podstaw (w sensie bardzo materialnym), do zwrócenia się ku rodzinnemu bytowi7. Jak już mówiłem, to ważne, żeby się bronić. Ale obrona rodziny nie może sprawiać, że zapomnimy o tym, czym ona w swej istocie jest. W obecnych okolicznościach właśnie o tym przede wszystkim, być może nawet bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, powinniśmy myśleć.

Początek faktycznie daje się poznać dopiero na końcu. Nasz rozum jest tak ułomny, nasza wola tak niewdzięczna, że dopiero groźba zniszczenia pewnej rzeczywistości skłania nas do jej uznania. Dopiero podczas trzęsienia ziemi zauważamy wspaniałomyślność, z jaką nosiła nas do tego momentu – wspaniałomyślność, która gdy jest prawdziwa, usuwa się sprzed oczu, działa dyskretnie, nie stara się o to, by się jej odwdzięczyć.

Bycie versus norma

Czym jest rodzina? To pytanie o bycie, pytanie z gruntu filozoficzne. Poszukuje istoty pewnej rzeczywistości. Na temat rodziny można powiedzieć wiele i z detalami, można przedstawiać ją z perspektywy historycznej, socjologicznej, psychologicznej, prawnej, moralnej, ukazywać fakty, określać obowiązki, a jednak nie wyrazić jej prawdy. Prawda nie sprowadza się bowiem do dokładności, tak jak czas nie sprowadza się do zegarków. Można drobiazgowo opisać mechanizm zegarowy, wyregulować go z największą precyzją i przeoczyć przy tym istotę czasu – która jest nie bez związku z istotą rodziny, skoro czas naszej historii zależy organicznie od następstwa pokoleń.

Można zadowolić się opisem, ukazać, że rodzina zmieniała się nieustannie, w zależności od epoki i szerokości geograficznej, i przez to zaproponować jej relatywistyczne ujęcie. Można wysilać się na tworzenie przepisów, w imię dobra dziecka twierdzić, że różne koncepcje rodziny nie są sobie równe, i przez to wpisać ją w ujęcie moralistyczne. Obydwa ujęcia są dokładne, ale nie prawdziwe. Powiem więcej: wyrażają normę, ale nie istotę. Moralista jest otwarcie normatywny, gdyż narzuca normy zgodnie z własnym systemem wartości. Ale relatywista jest normatywny w sposób podstępny, ponieważ pozwala narzucać sobie normy zgodnie z aktualnym układem sił.

Istota nie ma nic wspólnego z normą. To, co istotne (mógłbym powiedzieć: naturalne, o ile rozumieć to będziemy w znaczeniu filozoficznym, a nie tylko biologicznym), wykracza poza opozycję normalne–nienormalne. Esencja bowiem nie zależy od naszych konstrukcji, technicyzacji, innowacji opracowywanych przez ludzki przemysł (stwierdzenie to jest prawdziwe również w przypadku istoty wyprodukowanych przedmiotów, która wykracza poza to, co założył sobie producent). Odsyła ona do tego, co nawet w produkcie jest niewyprodukowanego, do tego, czego się nie wybiera, tego, co umyka zarówno planowaniu, jak i ideologii, choćby nawet planowanie wynikało ze szlachetnych pobudek, a ideologia inspirowała się chrześcijaństwem.

O tym, że istoty nie można poddać dekonstrukcji

Fenomen istotowy lub naturalny nie podlega dekonstrukcji, ponieważ nie jest konstruktem. Jedynym sposobem na dekonstrukcję jest jego całkowite zniszczenie. A skoro wraz z rodziną należałoby zniszczyć samego człowieka, najczęściej wystarczy doprowadzić do jej wykoślawienia lub ją sparodiować.

Jesteśmy świadkami osobliwego odwrócenia tendencji do odrzucenia instytucji rodziny. Ci sami, którzy wczoraj atakowali małżeństwo i rodzinę, dziś żądają prawa do małżeństwa i rodziny na swoją modłę. Choć do kategorii płci mają lekceważące podejście, to mimo wszystko pojmują rodzinę jako związek dwóch dorosłych i jednego lub kilkorga dzieci. Tym samym udowadniają swoją zależność od modelu wyznaczonego przez naturalny związek kobiety i mężczyzny, tak jakby nie mogli posunąć się dalej. Koniec końców, ze swoją zdeklarowaną odmiennością mogliby być bardziej kreatywni i zaproponować małżeństwo składające się z x osób – coś na kształt uczuciowej organizacji non profit – albo małżeństwo z przedstawicielami innych gatunków zwierzęcych lub roślinnych czy też wytworów rąk ludzkich (są tacy, wcale liczni, którzy spółkują ze swoimi komputerami), a potem wylansować rodzicielstwo zupełnie nowego typu, z adopcją emerytów, przykładowo, albo medycznie wspomaganą prokreacją, dzięki której przychodziłyby na świat hybrydy leminga z laptopem, karierowicza z pudlem, top modelki z baobabem… Ale nie, zachowują symboliczny porządek mama–tata–dziecko, tak że ich subwersja zawiera sporą dozę uległości, a ich ataki stanowią nieświadomy hołd.

Co jeszcze dziwniejsze: ci sami, którzy demaskowali rodzinę jako podstawową instytucję represyjną albo opresyjną, chcą teraz uczynić z dziecka produkt manipulacji genetycznych (ponieważ zasada równości wymaga, by dwie kobiety lub dwóch mężczyzn mogło mieć małe z własnych komórek rozrodczych). Idą tym samym o wiele dalej niż opresja czy represja, zmierzając wprost do najzwyklejszej w świecie produkcji, brutalnie sprowadzając dziecko do przedmiotu planowania, realizacji czyichś fantazji lub, jeszcze gorzej, królika doświadczalnego. Ten paradoks dowodzi, że nie można dokonać dekonstrukcji istoty, a jedynie skonstruować jej imitację, tak jak w przypadku sztucznej inteligencji, którą majstrujemy na podstawie tej odrobiny, jaką pojęliśmy z ludzkiego umysłu.

Manifa u wszystkich8

Istota odpowiada w naszej refleksji temu, co jest dane z natury – naturalnemu czynnikowi, który wyrasta poza intelektualne konstrukcje, naturalności, która odróżnia się od tego, co techniczne. Jak wskazuje etymologia, myślimy o naturze przez pryzmat narodzin, a nie konstrukcji. Po grecku „natura” to physis, a physis pochodzi od czasownika phyein oznaczającego „pojawiać się z ukrytej głębiny” lub po prostu „ukazywać się”. Natura (lub istota) ma to do siebie, że ciągnie wilka do lasu, że manifestuje się wbrew nam, a nawet przeciw nam, kiedy myśleliśmy, że ją zanegowaliśmy.

W tenże sposób „manifestacja dla wszystkich” – dla wszystkich i mimo wszystko – to sama definicja tego, co starożytni zwali physis, naturą. Prawdziwa manifestacja dla wszystkich nie jest potwierdzeniem opinii, jest epifanią bytu. Nie ma potrzeby przebierać się, jak uczestnicy Parady Równości. Nie ma potrzeby wymachiwać sztandarem jak bojownicy. Wystarczy rozebrać się do rosołu. I to tam mamy sztandar, który wznosi się wbrew nam albo powiewa na wietrze – sztandar z ciała, którym nie można się chełpić, bo jest on też ogonem schowanym między nogami.

Tak, mamy też pępki. I mam ponadto jądra i członka, a Ludovine i Najat9 mają wzgórek Wenery i dołek między piersiami. Właściwie to coś nie manifestuje się tylko na ulicach, to manifestuje się w nas, w naszych majtkach, czy się nam to podoba, czy nie, to manifestuje się zarówno w kościele, jak i na imprezie LGBT, przez brodę kapucyna i cycki femenki10. Żeby to się nie manifestowało, trzeba by być aniołem.

Miłość, wychowanie i inne ogólniki

Czym więc jest rodzina? Ludzie mający najlepsze intencje kładą akcent na różne elementy definicji tego pojęcia. Zatrzymam się nad trzema z nich.

1. Rodzina to przede wszystkim miejsce pierwszej miłości. Fundamentalne znaczenie ma to, by rodzice kochali się nawzajem i by dziecko było kochane, bez czego rodzina niechybnie się rozpadnie lub wypali.

2. Rodzina jest miejscem pierwszego wychowania. Dziecko rodzi się w niej w wyniku „odpowiedzialnego projektu rodzicielskiego”11, w którym myśli się o jego przyszłości, rozwoju, jak najlepszej socjalizacji.

3. Rodzina ludzka jest również miejscem poszanowania wolności. Rodzice są w niej połączeni na mocy umowy i, poprzez swoją misję wychowawczą, przyczyniają się do coraz większej „autonomii dziecka”, a nie do wzmacniania jego zależności.

Częstokroć kładziemy nacisk na te cechy, ponieważ tym, co nas pochłania, jest dobro dziecka. Ale przegapiamy w ten sposób istotę rodziny i myśląc, że jej bronimy, jednocześnie szykujemy broń zdolną do jej zniszczenia. Nadmierne zajmowanie się tym, co jest dobre dla dziecka, prowadzi do zapominania o tym, kim ono jest. Nadmierne zatrzymywanie się nad obowiązkami rodziców kończy się zapominaniem o rzeczywistości ojca i matki. Wyliczone powyżej elementy – miłość, wychowanie, wolność – wyrażają wszystko poza istotą, to znaczy poza faktem, że rodzice są rodzicami, a dziecko ich dzieckiem.

I stajemy przed nieuchronną konsekwencją: utrzymując, że budujemy idealną rodzinę na fundamencie miłości, wychowania i wolności, w rzeczywistości nie dążymy do doskonałości rodziny, ale do ideału sierocińca. Nie ma co do tego żadnych wątpliwości: w świetnym sierocińcu dzieci są kochane, wychowywane, szanowane. W pewnym sensie mamy tu do czynienia z najpełniejszą realizacją projektu rodzicielskiego, skoro opieka nad dziećmi stanowi podstawowy cel takiego przedsięwzięcia.

Dowartościowanie i odrealnienie

Oczywiście nie utrzymuję tu, że rodzina nie powinna być miejscem miłości, wychowania i wolności. Podkreślam tylko, że te trzy elementy nie wystarczą, by w pełni scharakteryzować rodzinę, odróżnić ją od innych form wspólnoty. Również zgromadzenie zakonne, przykładowo, jest miejscem miłości, i to jeszcze głębszej. Szkoła też jest miejscem wychowania, i to w sposób jeszcze bardziej profesjonalny. Firma jest, i to jeszcze konkretniej, w sposób lepiej zdefiniowany od strony prawnej, miejscem funkcjonującym na mocy umowy, gdzie z reguły szanuje się wolność.

W konsekwencji rozpatrywanie rodziny wyłącznie w kategoriach miłości, wychowania i wolności, opieranie jej wyłącznie na fundamencie dobra dziecka jako jednostki, a nie jako dziecka, oraz na obowiązkach rodziców jako wychowawców, a nie jako rodziców, oznacza postulowanie rodziny z punktu odrodzinnionej.

Owo odrodzinnienie wypływa z naszych najlepszych intencji, by dać rodzinie trwały fundament. Czym to się jednak kończy? Zamiast uznać, że na poziomie konkretnej egzystencji to rodzina jest podstawą miłości, wychowania i wolności, utrzymujemy, że rodzinę powinno budować się na miłości, wychowaniu i wolności. Czynimy ją w ten sposób rzeczywistością pochodną, uzależnioną od wartości.

Chodzi o to, oczywiście, by dowartościować rodzinę – jako miejsce miłości, wychowania i wolności – ale takie dowartościowywanie skutkuje odrealnieniem rodziny jako takiej. Bo zawsze ktoś może wam powiedzieć, że ojciec i matka mniej kochają, szanują czy mniej znają się na wychowaniu niż dwóch mężczyzn albo dwie kobiety, a już z całą pewnością są mniej skuteczni niż cała instytucja zatrudniająca samych specjalistów. Taka instytucja złożona z najkompetentniejszych profesjonalistów będzie bez trudu uchodzić za najlepszą rodzinę, a najlepszą rodzinę będzie się utożsamiać z najlepszym sierocińcem.

Wstydliwa zasada

Dlaczego tak łatwo przegapiamy istotę rodziny? Stoją za tym z pewnością dwa czynniki. Pierwszym z nich, jak już powiedziałem, jest „troska o ochronę”: chcemy chronić dobro dziecka, a jeszcze bardziej zapewnić mu dobrobyt, ale nie dostrzegamy, że dziecko przede wszystkim jest dzieckiem, że jednostka ludzka jest najpierw synem lub córką, i że ma swój początek w związku mężczyzny i kobiety, swojego ojca i matki. Może się stać tak, że śmierć, porzucenie, rozwód itp. pozbawią dziecko obojga lub jednego z rodziców. Wówczas dla jego dobra staramy się zrekompensować mu ten brak. Tragicznym zrządzeniem losu tata tego czy innego chłopca ginie na wojnie i wychowaniem zajmują się matka z ciotką, innymi słowy: dwie kobiety. Okazało się, że „wyszedł na ludzi”. Ale jaki z tego wniosek? Że dwie kobiety mogą świetnie poradzić sobie z wychowaniem dziecka i wyjątek powinien stać się normą? Kierując się współczuciem w duchu równości, powinniśmy dążyć do usankcjonowania katastrofy i stwierdzić, że koniec końców dla tego chłopca dobra była też przedwczesna śmierć jego ojca? Jak widać, troska o dobre samopoczucie dziecka prowadzi do oddramatyzowania jego sytuacji, przez co tracimy z oczu to, kim jest – owocem zrodzonym z ojca i matki, pierwotnie powołanym, by zgodnie z porządkiem danym, a nie umownym, dojrzewać w dzieciństwie pod odmiennymi, niewymiennymi spojrzeniami mężczyzny i kobiety.

Jak pewnie już rozumiecie, drugim powodem, dla którego staramy się nie dostrzegać istoty rodziny, jest to, że opiera się ona na zasadzie zbyt elementarnej, zbyt skromnej, pozornie zbyt zwierzęcej i przez to zbyt wstydliwej (czyż nie mówi się o „wstydliwych częściach ciała”?). Na nieszczęście dla purytanów pojawienie się następcy tronu wiąże się zawsze z jakąś świńską historią. Dumne drzewo genealogiczne wyrasta zawsze spomiędzy kobiecych ud. Rodzina zasadza się na seksie. Nawet gdy chodzi o rodzinę zastępczą, nawet gdy chodzi o rodzinę duchową, w której ojciec to ojciec przeor, a braćmi są mnisi, te nobliwe określenia wywodzą się ze sfery seksualnej. Początkowo imię ojca i syna wypowiadało się w odniesieniu do tego wrażliwego fundamentu, jakim jest nasza cielesna płodność.

To dlatego, że mężczyzna poznał kobietę i z ich uścisku jako wartość dodana zrodziły się dzieci, mamy teraz nazwiska, imiona ojca, matki, syna i córki, sióstr i braci. Nawet słowo wieńczące dewizę Republiki Francuskiej – „braterstwo” – wywodzi się z rzeczywistości seksu i naturalnej rodziny. Co do słynnych teorii genderowych, dowodzących rzekomo, że męskość i kobiecość są tylko społecznymi konstruktami, to również one opierają się na zróżnicowaniu płci, bez której nie bylibyśmy w stanie stworzyć konceptu kobiecości i męskości (bez fantazji Boga Stwórcy aniołowie też by na niego nie wpadli).

Sześć rodzajów więzi danych w pożądaniu

Rodzina jest więc najpierw miejscem, w którym wyraża się różnica płci i różnica pokoleń, a także różnica między tymi dwiema różnicami. Różnica płci poprzez płodność charakteryzującą związek powołuje na świat różnicę międzypokoleniową, a ta ostatnia nie ma nic wspólnego z różnicą płci. Znakiem tego jest fundamentalny zakaz kazirodztwa, jak i fakt, że mężczyźnie łączącemu się ze swoją kobietą nie chodzi przede wszystkim o dziecko, chodzi mu o to, by złączyć się ze swoją kobietą, a dziecko pojawia się jako pewien nadmiar (wersja wydarzeń, w której podczas miłosnych uścisków mężczyzna wyobraża sobie niemowlaka to raczej perwersja).

Rodzina tworzy zatem trzy rodzaje więzi: małżeńską (mężczyzny i kobiety), filiacyjną (rodziców i dzieci) i bratersko-siostrzaną (między rodzeństwem). Do tego dochodzą trzy inne, o których często się zapomina, a które mają istotne znaczenie dla wpisania rodziny w perspektywę historyczną i polityczną. Jak się nam zdaje, nad samą rodziną wisi groźba zamknięcia się na świat zewnętrzny („Rodziny, nienawidzę was! Zamknięte ogniska, zawarte drzwi, zazdrosne posiadanie szczęścia”12) – co wiąże się z jej współczesną atomizacją: ojciec, matka i dziecko funkcjonują osobno, tak jakby ojciec i matka sami nie byli czyimiś dziećmi, jakby przeznaczeniem dziecka nie było zostać samemu ojcem lub matką i jakby oni wszyscy nie byli w ten sposób otwarci na relacje nieustannie wykraczające poza ramy komórki rodzinnej.

Trzy pozostałe rodzaje więzi pomijane przez zatomizowaną koncepcję rodziny tworzone są poprzez odwzorowanie trzech pierwszych w odniesieniu do samych rodziców. Rodzeństwo matki i ojca nawiązuje z ich dziećmi więź, stając się dla nich wujostwem i stryjostwem (wiadomo, jak wielkie znaczenie ma wuj w wielu tradycyjnych społeczeństwach, gdzie ogranicza władzę ojca). Również rodzice są zresztą czyimiś dziećmi, co prowadzi nas do więzi między dziadkami i wnukami, która pozwala zrównoważyć wpływ rodziców i połączyć rodzinną historię z tradycją13. Na końcu, szósty rodzaj, wynikający z pierwszego – z więzi małżeńskiej – mącący często romantyczną sielankę: więź między teściami a małżonkami, z teściową i powinowatymi, która zakłócając małżeński ideał, przywołuje parę gołąbków do rzeczywistości rodziny. Można by to nazwać „teorią zięcia”14. Wraz z tą więzią małżeńskie przymierze zostaje podwojone o przymierze, że tak powiem, plemienne i poszerza od początku przestrzeń rodziny o przestrzeń społeczną.

Specyfika tych więzi rodzinnych polega na tym, że nie opierają się one w pierwszym rzędzie na decyzji, ale na pożądaniu, że nie wynikają z umowy, ale z naturalnego impulsu. Bez wątpienia w więziach rodzinnych pożądanie realizuje się poprzez decyzję (albo raczej zgodę), a natura przejawia się w nich poprzez konwencje. Ale zarazem mówimy tu przede wszystkim o czymś, co nas przenika, o darze, który przyjmujemy od kogoś i komuś przekazujemy, przez co wykracza on poza nasze rachuby. Porywa nas to poza nas samych, dalej niż nasze osobiste plany (kto może planować posiadanie teściowej?), ponieważ otwiera nas na drugą płeć i inne pokolenia, ponieważ włącza nas w czas, który nie jest już naszym czasem.

Więcej niż plan: dar życia

Powiedzmy to wprost: narodziny nie mogą być rezultatem żadnego planu. Nikt nie może uczciwie powiedzieć sobie: „No dobra, jestem gotowy, jestem wystarczająco dojrzały, wystarczająco kompetentny, żeby mieć dziecko, świetnie wiem, jak zrobić z niego człowieka spełnionego, mam pełne prawo sprowadzić go na świat i zostać jego mistrzem”. Jak zatem możemy mieć prawo do posiadania i wychowywania dziecka, gdy sami niewiele sobą reprezentujemy, gdy sami nie łapiemy za dużo z tajemnicy życia?