Sensacje z dawnych lat. Liść akacji ebook

Wa­le­ry Przy­bo­row­ski

Liść aka­cji

Re­dak­cja

Be­ata Goł­kow­ska

Pro­jekt okład­ki

Mi­ko­łaj Ja­strzęb­ski

Skład

Ma­ria Ba­ra­now­ska

Kon­wer­sja do wer­sji elek­tro­nicz­nej

Mi­ko­łaj Ja­strzęb­ski

Edy­cję opra­co­wa­no na pod­sta­wie wy­da­nia:

„Ga­ze­ta Kie­lec­ka” 1822, nr 25–32, 34, 36, 38–39, 42; 1876, nr 1–15

© Co­py­ri­ght for this edi­tion by Wy­daw­nic­two LTW

ISBN 978-83-7565-483-7

Wy­daw­nic­two LTW

ul. Sa­wic­kiej 9, Dzie­ka­nów Le­śny

05-092 Ło­mian­ki

tel. 22 751-25-18

www.ltw.com.pl

e-mail: [email protected]

Część pierwsza

Po nitce do kłębka

I

Ostat­nie dni lip­ca 1834 roku od­zna­cza­ły się nie­zwy­kły­mi desz­cza­mi i tro­pi­kal­ny­mi pra­wie mgła­mi, tak że roz­po­czy­na­ją­ce się w tym cza­sie żni­wa za­po­wia­da­ły rol­ni­kom fa­tal­ną przy­szłość. Do­pie­ro 30 dnia tego mie­sią­ca na­sta­ła naj­pięk­niej­sza po­go­da, jak gdy­by wy­na­gro­dzić chcia­ła do­tych­cza­so­we chło­dy, słoń­ce tak sil­nym pa­li­ło ża­rem przez cały dzień, że na­wet w cie­niu było nie­zno­śnie go­rą­co.

Wie­czo­rem tego sa­me­go dnia pod­sę­dek1 sądu po­ko­ju2 mia­stecz­ka P**, zmę­czo­ny pre­zy­do­wa­niem3 na trzech aż ra­dach fa­mi­lij­nych4, któ­re w dniu tym mia­ły miej­sce, ubraw­szy się w le­ciut­ki ja­kiś ku­bra­czek5, ka­zał wy­nieść stół do ogro­du przy swo­im domu i za­siadł­szy tam ocze­ki­wał, aż żona przy­rzą­dzi ko­la­cję. Roz­kosz­ny chłód pa­no­wał w ogro­dzie, sta­ra, prze­pysz­na6 lipa, pod któ­rą umiesz­czo­no stół, szem­ra­ła słod­ko, łą­cząc swój po­waż­ny głos z mi­lut­kim szcze­bio­tem mło­dziut­kiej żony pod­sęd­ka. Ci­sza wo­ko­ło pa­no­wa­ła głę­bo­ka, z dala do­bie­gał tyl­ko śpiew lu­dzi wra­ca­ją­cych od żni­wa, szmer ja­kiś sen­ny, nic wię­cej…

Pod­sę­dek, któ­re­go zwać bę­dzie­my da­lej w uprosz­cze­niu sę­dzią, wsłu­chał się w te szme­ry na­tu­ry i cie­szył się już, że na ło­nie ro­dzi­ny prze­pę­dzi ten wspa­nia­ły let­ni wie­czór, kie­dy we­szła słu­żą­ca i od­da­ła mu list za­pie­czę­to­wa­ny urzę­do­wą pie­czę­cią wój­ta gmi­ny Za­le­sie.

Zo­ba­czyw­szy to, sę­dzia mruk­nął gniew­nie i spy­tał:

– Kto to przy­niósł?

– Kon­ny po­sła­niec ja­kiś przy­wiózł i cze­ka.

– Za­wo­łaj go tu.

Dziew­czy­na wy­szła, a sę­dzia z gnie­wem ro­ze­rwał pie­częć i czy­tał. Wójt gmi­ny do­no­sił mu z urzę­du, że we wsi Za­le­sie dzi­siej­szej nocy zmar­ła na­gle cór­ka dzie­dzicz­ki, pan­na Fe­li­cja Łap­szyń­ska, że są sil­ne po­dej­rze­nia, iż nie umar­ła śmier­cią na­tu­ral­ną, że za­tem ma za­szczyt upra­szać pod­sęd­ka o przy­jazd na miej­sce i prze­pro­wa­dze­nie śledz­twa, i to w jak naj­krót­szym cza­sie, gdyż zwło­ki z po­wo­du go­rą­ca po­czy­na­ją się już psuć.

– Że też to czło­wiek ni­g­dy spo­koj­ny być nie może – mruk­nął sę­dzia, prze­czy­taw­szy ten ra­port – nie ma rady, trze­ba je­chać!

W tej­że chwi­li wszedł po­sła­niec. Sę­dzia zo­ba­czyw­szy go, spy­tał jesz­cze z gnie­wem:

– Jak da­le­ko stąd do Za­le­sia?

– Bę­dzie ze czte­ry mile – od­rzekł chłop, zdej­mu­jąc czap­kę i dra­piąc się po gło­wie.

– Kie­dy cię wójt wy­słał?

– Dziś rano.

– To ty, dur­niu, do­pie­ro te­raz przy­jeż­dżasz?

– Dro­ga strasz­nie kiep­ska – i koń mi się ochwa­cił7.

– Bo­daj cię kat spa­lił, trut­niu – hej, Ma­ry­sia, wo­łaj mi Bła­że­ja.

Bła­żej był woź­nym są­do­wym.

Dziew­czy­na znów po­bie­gła, a sę­dzia mó­wił do żony, żeby pręd­ko po­da­wa­no ko­la­cję i wy­szedł ubrać się szyb­ko.

Nie­dłu­go nad­szedł Bła­żej, czło­wiek siwy, ale z no­sem fio­le­towm, co do­wo­dzi­ło, że nie gar­dził moc­ny­mi trun­ka­mi.

– Je­stem na roz­ka­zy pana sę­dzie­go.

– Tyś zno­wu pi­ja­ny.

– Jako żywo, nie, pa­nie sę­dzio.

– No, ru­szaj mi po pana Wierz­gal­skie­go, żeby za­raz przy­cho­dził, bo po­je­dzie­my na śledz­two.

Wierz­gal­ski peł­nił funk­cję pro­to­ko­li­sty8 przy są­dzie po­ko­ju w P**.

– Po­tem po­je­dziesz do dok­to­ra K** i po­pro­sisz go, żeby tak­że przy­szedł, a po­tem za­przę­gaj do na­je­ty­czan­ki…9, tyl­ko już nic nie pij, bo bę­dziesz po­wo­ził – pro­szę cię, Bła­że­ju.

– Ale niech pan sę­dzia bę­dzie spo­koj­ny.

W pół go­dzi­ny zja­wił się pan Wierz­gal­ski, pro­to­ko­li­sta, ubra­ny w ja­kieś płó­cien­ne okry­cie, za­spa­ny już i zie­wa­ją­cy. Był to czło­wiek nie­mło­dy, szczu­pły i su­chy10, o oczach du­żych, czar­nych i by­strych. Skło­nił się nie­dba­le sę­dzie­mu, mó­wiąc przy tym:

– My­śla­łem, że przy­naj­mniej tej nocy się wy­śpię.

– Ba…! Pan ni­g­dy wy­spać się nie mo­żesz.

– O tak – od­rzekł, zie­wa­jąc – w isto­cie, mnie za­wsze spać się chce.

To mó­wiąc, usiadł w fo­te­lu i za­czął drze­mać. Ale nie­dłu­go od­da­wał się kul­to­wi Mor­fe­usza11, bo dok­tor nad­szedł, a za nim Bła­żej dał znać, że ko­nie już za­przę­żo­ne. Ru­szo­no więc w dro­gę.

Noc była pięk­na, cie­pła, ci­cha, księ­ży­co­wa. Nie­bo bez chmur­ki, czy­ste i po­god­ne świe­ci­ło mi­liar­da­mi gwiazd i la­zu­rem ciem­nym. Wo­ko­ło pa­no­wa­ło sen­ne mil­cze­nie, od cza­su do cza­su tyl­ko do­bie­gał do uszów ja­dą­cych świer­got prze­piór­ki lub szmer ja­kiś nie­uchwyt­ny. Na brycz­ce, gdzie było dość cia­sno, drze­mał spo­koj­nie pro­to­ko­li­sta, dok­tor przy­pa­try­wał się księ­ży­co­wi, a sę­dzia co chwi­la bu­dził Bła­że­ja, któ­ry za­sy­piał, ki­wa­jąc się na koź­le12. Dro­ga była fa­tal­na – roz­mo­kła dłu­gi­mi desz­cza­mi, peł­na ka­łuż, tłu­ste­go bło­ta i gru­dy13, nie po­zwa­la­ła po­spie­szać, tak że do­pie­ro nad ra­nem, zmę­cze­ni, w fa­tal­nym hu­mo­rze do­je­cha­li do Za­le­sia.

Ra­nek był mgli­sty, sza­ry i po­spo­li­ty jak zwy­kle wszyst­kie let­nie ran­ki, oświe­tlał przed­mio­ty nie­pew­nym brza­skiem i nada­wał im wy­raz nie­okre­ślo­ne­go smut­ku. Zmę­cze­ni po­dró­żą, owia­ni tym sa­mym smut­kiem na­tu­ry, sę­dzia i jego to­wa­rzy­sze cie­ka­wie spoj­rze­li po oko­li­cy, któ­ra mia­ła się wkrót­ce stać te­atrem po­nu­re­go dra­ma­tu.

Przede wszyst­kim ude­rzy­ła ich nie­zwy­kła dzi­kość kra­jo­bra­zu. Wje­cha­li bo­wiem w nie­wiel­ką do­li­nę, oto­czo­ną ze wszyst­kich pra­wie stron czar­nym bo­rem so­sno­wym, pła­ską, po­ro­śnię­tą kar­ło­wa­ty­mi świer­ka­mi, nie­oży­wio­ną ni­czym. Dro­ga wi­jąc się przez tę do­li­nę, pro­wa­dzi­ła do dwo­ru, któ­ry wznie­sio­ny na wzgó­rzu przy­czy­niał się swo­ją bu­do­wą do spo­tę­go­wa­nia tego cha­rak­te­ru oko­li­cy, dzi­kie­go i po­nu­re­go. Dom to był wiel­ki i pię­tro­wy, czar­ny i odra­pa­ny, zbu­do­wa­ny w sty­lu XVIII wie­ku, z dwo­ma skrzy­dła­mi po bo­kach, z gan­kiem wspar­tym na czte­rech fi­la­rach – ca­łość była cięż­ka, ciem­na i po­sęp­na. Od skrzy­deł roz­cią­gał się wiel­ki ogród, któ­ry praw­do­po­dob­nie ota­czał tyły domu. Zresz­tą wsi, któ­ra le­ża­ła za la­sem, jak ob­ja­śniał prze­wod­nik, wca­le nie było wi­dać. Dwór więc stał pra­wie jak na pust­ko­wiu, nad wy­raz dzi­kim. Szcze­gól­ne ja­kieś mu­siał mieć po­wo­dy lub uspo­so­bie­nie ten, co wy­brał so­bie tu­taj miej­sce na miesz­ka­nie.

Dwór zresz­tą od fron­tu oto­czo­ny był ni­skim mu­rem z wy­so­ką bra­mą wjaz­do­wą wa­lą­cą się w gru­zy, ob­ro­słą ziel­skiem o sze­ro­kich, wa­chla­rzo­wa­tych li­ściach. Spo­za muru ster­cza­ło smut­nie kil­ka ciem­nych świer­ków i aka­cji. Ci­sza wo­ko­ło roz­cią­ga­ła się głu­cha, po­sęp­na, peł­na ja­kie­goś nie­okre­ślo­ne­go smut­ku. Nie­bo nad tym wszyst­kim było sza­re, brud­ne, tej nie­pew­nej bar­wy, jaka zwy­kle oznaj­mia bu­dzą­cy się dzień. Zza lasu krwa­wi­ła się tyl­ko szkar­ła­tem wscho­dzą­ce­go słoń­ca smu­ga błę­ki­tu…

Sę­dzia, któ­ry z na­tu­ry był we­so­łe­go uspo­so­bie­nia i nie lu­bił smut­ku, stra­cił do resz­ty hu­mor i był w jak naj­gor­szym na­stro­ju na wi­dok tej oko­li­cy, tych la­sów, tego domu i tego nie­ba… Pro­to­ko­li­sta mru­czał coś pod no­sem, dok­tor pa­trzył cie­ka­wie, a Bła­żej że­gnał się i mó­wił pa­cierz.

Wje­cha­li przez wa­lą­cą się bra­mę wjaz­do­wą na duży dzie­dzi­niec, za­ro­sły tra­wą, by­li­cą, ło­pu­chem, sło­wem wszel­kim pa­so­żyt­ni­czym ziel­skiem14. Kie­li­chy sza­le­ju15 le­ni­wie roz­wie­ra­ły się do wscho­dzą­ce­go słoń­ca. Przez te za­ro­śla krzy­żo­wa­ło się kil­ka ście­żek wy­dep­ta­nych w róż­nych kie­run­kach.

Na dzie­dziń­cu były pust­ki – tyl­ko sta­re ja­kieś, ochry­płe psi­sko wy­wle­kło się spod ziel­ska, za­szcze­ka­ło i uty­ka­jąc na jed­ną nogę, znik­nę­ło wkrót­ce. Okna w ca­łym domu za­mknię­te były na dole okien­ni­ca­mi, na pię­trze po­za­sła­nia­ne zie­lo­ny­mi szto­ra­mi16. Wszę­dzie była ci­sza, pust­ka gro­bo­wa, ru­ina pra­wie… Z tego po­sęp­ne­go domu do­cho­dził ja­kiś tru­pi za­pach śmier­ci – smut­no, dzi­ko, strasz­no tu było nad wy­raz…

Sta­nę­li przed gan­kiem, wy­sie­dli. Bła­żej strze­lał z bi­cza, a żywa du­sza się nie po­ka­za­ła. Do­pie­ro po nie­ja­kiej chwi­li zza wę­gła17 domu wy­szedł za­spa­ny wie­śniak w sier­mię­dze18, z za­pał­ką w ręku i się po­kło­nił:

Zo­ba­czyw­szy go sę­dzia, zły, krzyk­nął:

– Czy je­steś tu­tej­szy?

– Nie, pro­szę wiel­moż­ne­go pana.

– Więc co tu ro­bisz?

– Je­stem na stra­ży – wójt mnie pod oknem nie­boszcz­ki pa­nien­ki po­sta­wi­li.

– Aha! Czy tu nikt w tym domu nie miesz­ka?

– Miesz­ka dzie­dzic, dzie­dzicz­ka i… wszy­scy.

– A nie otwie­ra­ją?

– Bo śpią – trze­ba się do­bi­jać.

Po­czę­to się więc do­bi­jać. Upły­nę­ło tro­chę cza­su, za­nim z roz­czo­chra­nym łbem, za­spa­ny, zie­wa­ją­cy, boso i w li­be­ryj­nym19 fra­ku słu­ga otwo­rzył drzwi. Sę­dzia zły okrut­nie, huk­nął na nie­go.

– Cze­mu, dur­niu, nie otwie­rasz, kie­dy wiesz, że sąd ma zje­chać!

Lo­kaj się tłu­ma­czył, jak mógł – i za­pro­wa­dził go­ści do ob­szer­ne­go po­ko­ju, któ­re­go okna wy­cho­dzi­ły na tyły domu, na ogród.

Sę­dzia ka­zał mu na­sta­wić sa­mo­war20, przy­nieść wód­ki, prze­ką­sek, a Bła­że­ja z po­słań­cem wy­pchnął do wój­ta z we­zwa­niem, aby na­tych­miast się sta­wił. Lo­ka­jo­wi za­ka­zał bu­dzić ko­go­kol­wiek w domu.

To uczy­niw­szy, usiadł w wiel­kim fo­te­lu i spoj­rzał na ogród, któ­ry dzi­ko­ścią swo­ją i za­nie­dba­niem zu­peł­nie od­po­wia­dał ca­ło­ści. Drzew w nim było mnó­stwo, ogrom­nych, sta­rych, two­rzą­cych prze­pysz­ne szpa­le­ry, choć buj­nie za­ro­śnię­te tra­wą i ziel­skiem. Nie­da­le­ko okien ro­sło kil­ka aka­cji, tak bli­sko, że otwo­rzyw­szy okno, ga­łę­zie ich do­sta­wa­ły się do po­ko­ju.

Sam po­kój wresz­cie był duży, o trzech oknach, skrom­nie, ale ele­ganc­ko ume­blo­wa­ny. Na ścia­nie na wprost drzwi wi­siał w zło­co­nych ra­mach por­tret ja­kie­goś blon­dy­na z wy­ra­zem smut­ku i re­zy­gna­cji na twa­rzy. Na ma­leń­kim sto­licz­ku przy oknie le­żał pęk zwię­dłych i star­tych gwał­tow­nie li­ści aka­cji, ja­kaś za­czę­ta ro­bót­ka ko­bie­ca, nic wię­cej…

Przy­nie­sio­no sa­mo­war i lo­kaj za­wia­do­mił sę­dzie­go, że pan dzie­dzic usły­szaw­szy, że ktoś za­je­chał, ubie­ra się i za­raz przyj­dzie, jak rów­nież pani. Sę­dzia, na­law­szy so­bie her­ba­ty, kiw­nął na to gło­wą i nic nie od­rzekł, ale pro­to­ko­li­sta mru­gnąw­szy okiem na sę­dzie­go, zbli­żył się nie­dba­le do sto­łu i na­le­wa­jąc so­bie kie­li­szek wód­ki, spy­tał lo­ka­ja:

– Czy to do­bra wód­ka?

Lo­kaj miał minę skoń­czo­ne­go ga­pia – mó­wił wol­no, mimo to po­ły­kał wy­ra­zy i se­ple­nił.

– Do­sko­na­ła – od­rzekł – na­lew­ka wi­śnio­wa, sam pan ją przy­rzą­dził.

Pro­to­ko­li­sta na­lał, wy­pił, ode­tchnął i rzekł:

– W isto­cie do­bra – to twój pan, wi­dzę, zna się na wód­kach.

– A tak, pro­szę pana.

– Hm! A jak się twój pan na­zy­wa?

– Paul Ro­bert, pro­szę pana.

– Czy Po­lak?

– Nie, lu­te­ra­nin, pro­szę pana.

– Głu­piś! – mruk­nął pro­to­ko­li­sta.

Lo­kaj się uśmiech­nął na­iw­nie i rzekł:

– Mnie to wszy­scy mó­wią, że ja głu­pi, pro­szę pana, ale mnie się to nie wi­dzi.

– Czy to por­tret two­je­go pana? – py­tał da­lej pro­to­ko­li­sta.

– Nie! To nie­bosz­czy­ka, pana Łap­szyń­skie­go.

– Aha! Więc pan Paul jest oj­czy­mem nie­boszcz­ki, pan­ny Łap­szyń­skiej?

– Tak, pro­szę pana. A pani jest ma­co­chą.

– Jak to? Więc obo­je pań­stwo Łap­szyń­scy nie żyją?

– E! To nie tak jest, pro­szę pana. Pierw­sza żona pana Łap­szyń­skie­go, a mat­ka pan­ny Fe­li­cji, umar­ła i pan się oże­nił z dru­gą, te­raź­niej­szą na­szą pa­nią. A jak pan Łap­szyń­ski umarł, pani po­szła za pana Pau­la.

– Aaa! – mru­czał pro­to­ko­li­sta. – To strasz­nie za­wi­ła hi­sto­ria. Czy daw­no tu je­steś, ko­chan­ku?

– Bę­dzie trzy lata na św. Mi­cha­ła.

W tej chwi­li wszedł wójt gmi­ny Za­le­sie i prze­rwał roz­mo­wę. Pro­to­ko­li­sta ski­nął na lo­ka­ja, aby wy­szedł, a po­tem zbli­żył się do sę­dzie­go i rzekł:

– Pa­nie sę­dzio, trze­ba na­pi­sać we­zwa­nie do na­czel­ni­ka żan­dar­me­rii21, żeby nam przy­słał siłę zbroj­ną.

– Czy to po­trzeb­ne, pa­nie Wierz­gal­ski? – spy­tał nie­chęt­nie sę­dzia.

– Ko­niecz­ne, pa­nie sę­dzio.

– Ha, to na­pisz pan.

Pro­to­ko­li­sta usiadł i na­pi­sał, a wójt na­tych­miast wy­słał z eks­pe­dy­cją kon­ne­go po­słań­ca.

Przypisy

1pod­sę­dek – urzęd­nik są­do­wy, za­stęp­ca sę­dzie­go w spra­wach cy­wil­nych i czyn­no­ściach no­ta­rial­nych

2 Sąd po­ko­ju – in­sty­tu­cja orze­ka­ją­ca w drob­nych spra­wach cy­wil­nych, ist­nie­ją­ca na zie­miach pol­skich w XIX i w po­cząt­kach XX wie­ku.

3pre­zy­do­wa­nie – prze­wod­ni­cze­nie

4 Rada fa­mi­lij­na – rada star­szych, któ­ra roz­strzy­ga­ła w waż­nych wy­pad­kach, gdy cho­dzi­ło o sprze­daż dóbr, któ­re na­le­ża­ły do nie­let­nich, o spo­sób wy­cho­wy­wa­nia, wy­da­nie cór­ki za mąż, od­su­nię­cie od opie­ki opie­ku­na.

5ku­bra­czek – tu­taj w zna­cze­niu lek­kiej kurt­ki

6prze­pysz­na – do­rod­na

7ochwa­cić – o ko­niu: do­stał ochwa­tu, czy­li gość­co­we­go za­pa­le­nia mięk­kich czę­ści ko­py­ta

8pro­to­ko­li­sta (pro­to­ko­lant) – oso­ba za­pi­su­ją­ca prze­bieg roz­pra­wy, po­sie­dze­nia

9na­je­ty­czan­ka (naj­ty­czan­ka, nej­ty­czan­ka) – czte­ro­ko­ło­wy po­jazd kon­ny z wy­pla­ta­nym pod­wo­ziem

10su­chy – po­tocz­nie: szczu­pły lub w in­nym zna­cze­niu: oschły

11 Mor­fe­usz – w mi­to­lo­gii grec­kiej bóg snu, uoso­bie­nie ma­rzeń sen­nych.

12ko­zioł – w brycz­ce: przed­nie sie­dze­nie dla woź­ni­cy

13gru­da – bry­ła (zie­mi)

14by­li­ca, ło­puch (ło­pian) – chwa­sty

15sza­lej – tru­ją­ca ro­śli­na wie­lo­let­nia z kwia­ta­mi drob­ny­mi, bia­ły­mi, z wy­kształ­co­nym kie­li­chem, ze­bra­ne w bal­da­chy

16szto­ra (sto­ra) – za­sło­na

17wę­gieł – na­ro­że (domu)

18sier­mię­ga – wierzch­nie ubra­nie, w daw­nej Pol­sce no­szo­ne przez chło­pów

19li­be­ryj­ny – od li­be­ria: ubiór no­szo­ny przez służ­bę, cza­sem w ko­lo­rze cha­rak­te­ry­stycz­nym dla dwor­skie­go her­bu

20sa­mo­war – urzą­dze­nie do przy­go­to­wy­wa­nia her­ba­ty

21 Żan­dar­me­ria – w XIX i na po­cząt­ku XX wie­ku od­dzia­ły po­li­cji pań­stwo­wej peł­nią­ce funk­cję służ­by po­rząd­ko­wej i po­li­cji po­li­tycz­nej.

II

W tym cza­sie sę­dzia sie­dział ze znu­dzo­ną miną i po­pi­jał her­ba­tę, mil­cząc. Dok­tor cho­dził po po­ko­ju i tak­że mil­czał, tyl­ko pro­to­ko­li­sta był nie­zwy­kle oży­wio­ny, a wiel­kie jego oczy bły­ska­ły ogniem i siłą. Sko­ro wy­sła­no we­zwa­nie do żan­dar­me­rii, zbli­żył się do wój­ta i usiadł na krze­śle tuż przy nim. Rzekł:

– Mamy chwil­kę wol­ne­go cza­su – niech pan opo­wie, co wie o śmier­ci pan­ny Fe­li­cji Łap­szyń­skiej.

Wójt był czło­wie­kiem mą­drym, o twa­rzy du­żej, in­te­li­gent­nej – był on wła­ści­cie­lem są­sied­niej do Za­le­sia wio­ski.

– Nie­wie­le ja wiem, ale je­śli mam ja­kieś po­dej­rze­nia, to zda­je mi się, że są uza­sad­nio­ne.

– Słu­cha­my.

– Wczo­raj rano przez lo­ka­ja An­to­nie­go, któ­re­go pa­no­wie już zna­cie, pan Paul za­wia­do­mił mnie, że po­przed­niej nocy zmar­ła na­gle pan­na Fe­li­cja Łap­szyń­ska. Nie­boszcz­ka cho­ra już była od kil­ku ty­go­dni, ale w przed­dzień śmier­ci mia­ła się o wie­le le­piej, dla­te­go za­pra­gnę­ła wy­je­chać do War­sza­wy i w tym celu na­wet wsta­ła z łóż­ka, chcąc spa­ko­wać swo­je rze­czy. Fakt jej na­głej śmier­ci bar­dzo mnie zdzi­wił.

– Czy nie wie pan, dla­cze­go chcia­ła je­chać do War­sza­wy? – spy­tał pro­to­ko­li­sta.

– Nie wiem, zda­je mi się, że do ro­dzi­ny swo­je­go na­rze­czo­ne­go.

– A więc mia­ła na­rze­czo­ne­go?

– Mia­ła, ale praw­do­po­dob­nie prze­by­wa on te­raz w Ru­mu­nii jako in­ży­nier.

– Mów pan da­lej.

– Otrzy­maw­szy we­zwa­nie Pau­la, na­tych­miast zje­cha­łem na miej­sce i opie­czę­to­wa­łem drzwi i okna w po­ko­ju zmar­łej oraz za­wia­do­mi­łem sąd.

– Czy wi­dział pan tru­pa?

– Wi­dzia­łem, ale tyl­ko z da­le­ka i nie­zbyt do­brze, bo leży od­wró­co­ny twa­rzą do ścia­ny.

– Wy­mień mi pan wszyst­kie oso­by za­miesz­ka­łe w tym domu.

– Naj­pierw miesz­ka tu mąż dzie­dzicz­ki, pan Ro­bert Paul.

– Wszak to jest dru­gi mąż dzie­dzicz­ki?

– Tak.

– Kim­że on był wpierw, za­nim się z nią oże­nił?

– Peł­nił u pana Łap­szyń­skie­go obo­wiąz­ki rząd­cy.

– Aha. Co to za czło­wiek?

– Hm. Ma w oko­li­cy jak naj­gor­szą opi­nię.

– Skąd on jest?

– Po­dob­no Nie­miec, trud­no zresz­tą wie­dzieć, ja­kiej jest na­ro­do­wo­ści, bo mówi wy­bor­nie w kil­ku ję­zy­kach.

– Czy miał i z Łap­szyń­ską dzie­ci?

– Wła­ści­wie nie!

– A nie­wła­ści­wie?

– A nie­wła­ści­wie… – od­rzekł wójt, uśmie­cha­jąc się. – Po­wszech­nie mó­wią, że dwo­je ma­ło­let­nich dzie­ci uro­dzo­nych jesz­cze za ży­cia nie­bosz­czy­ka Łap­szyń­skie­go było dzieć­mi Pau­la.

– To pani Paul za­pew­ne nie uży­wa lep­szej od swe­go męża opi­nii w oko­li­cy?

– O pa­nie, jak naj­gor­szej. Jest to ko­bie­ta bar­dzo pięk­na, ale nad­zwy­czaj zu­chwa­ła, za ży­cia pierw­sze­go męża pu­blicz­nie afi­szo­wa­ła się z Pau­lem. Nikt też tu nie bywa i oni u ni­ko­go nie by­wa­ją.

– Nie wie pan cza­sem, czy­je wła­ści­wie jest Za­le­sie?

– Trud­no to wie­dzieć. Ale hi­po­te­ka po śmier­ci Łap­szyń­skie­go zo­sta­ła ure­gu­lo­wa­na na imię pani Pau­lo­wej.

– Aha! Czy do­brze żyła obec­na pani Pau­lo­wa z pierw­szym swo­im mę­żem?

– Jak naj­go­rzej, i nie­szczę­śli­wy to był czło­wiek.

– Mąż prze­cież nie mógł za­pi­sać jej ma­jąt­ku, jako że miał cór­kę z pierw­szej żony.

– Coś tam tej cór­ce za­hi­po­te­ko­wał1, ale jak wie­le, to nie wiem.

Chwi­lę trwa­ło mil­cze­nie.

– Któż jesz­cze miesz­ka w tym miesz­ka­niu? – spy­tał pro­to­ko­li­sta.

– Miesz­ka tu jesz­cze pan­na Zo­fia Ostrow­ska, ro­dzo­na sio­stra na­rze­czo­ne­go śp. Fe­li­cji, przy­je­cha­ła z War­sza­wy ja­koś na wio­snę, ale od mie­sią­ca cięż­ko za­cho­ro­wa­ła na ty­fus, choć po­dob­no te­raz ma się le­piej.

– Co ona tu ro­bi­ła?

– Nie wiem, za­mel­do­wa­no mi jej na­zwi­sko, jak tyl­ko przy­je­cha­ła do Za­le­sia i nic wię­cej, stąd tyl­ko o niej wiem, nie wi­dzia­łem jej na­wet wca­le.

– Kto wię­cej tu miesz­ka?

– Miesz­ka tu jesz­cze jed­na szcze­gól­na oso­ba, ja­kiś Włoch lub Hisz­pan, któ­ry we­dług pasz­por­tu zło­żo­ne­go u mnie na­zy­wa się Gu­ido Pe­squ­ie­ra, dok­tor me­dy­cy­ny i chi­rur­gii.

– Skąd on się tu wziął?

– Przy­je­chał z War­sza­wy, tak­że na wio­snę tego roku, i cią­gle się tu bawi. Szcze­gól­na to fi­gu­ra, dzi­wy o nim opo­wia­da­ją, ma przy so­bie ogrom­ne­go psa…

W tej chwi­li otwo­rzy­ły się ci­chut­ko drzwi, wy­chy­li­ła się gło­wa łysa i gło­śny, dźwięcz­ny, sil­ny głos spy­tał:

– Czy wol­no wejść?

I nie cze­ka­jąc na po­zwo­le­nie, wszedł męż­czy­zna ni­skie­go wzro­stu, krę­py i bar­czy­sty, ubra­ny z wy­szu­ka­ną ele­gan­cją. Za­no­si­ło się na dzień sło­necz­ny i słoń­ce już zło­ty­mi pro­mie­nia­mi przez li­ście drzew za­glą­da­ło do po­ko­ju. Ubra­ny był w nan­ki­no­wy2 sur­dut i bia­łą ka­mi­zel­kę, od któ­rej od­bi­ja­ła się śnież­ną bie­lą ko­szu­la. W ręku trzy­mał an­giel­ski sło­mia­ny ka­pe­lusz i szpi­cru­tę3. Sam był, jak już zo­sta­ło po­wie­dzia­ne, ni­ski, ale do­brze i na­der pro­por­cjo­nal­nie zbu­do­wa­ny. Czo­ło wy­so­kie, łyse ota­cza­ły już nie­co si­wie­ją­ce wło­sy krót­ko przy­strzy­żo­ne, twarz była prze­ślicz­na, pięk­na pra­wie. Oczy wiel­kie, by­stre i czar­ne jak noc dziw­nie od­bi­ja­ły się od ma­to­wej twa­rzy. Z ob­li­cza i po­sta­wy wy­ka­zy­wał ude­rza­ją­ce po­do­bień­stwo do Na­po­le­ona I4. Wszedł, kła­nia­jąc się wszyst­kim grzecz­nie, i mó­wił:

– Prze­pra­szam pa­nów, je­stem Gu­ido Ro­lan­do Pe­squ­ie­ra, dok­tor me­dy­cy­ny Uni­wer­sy­te­tu Pa­dew­skie­go5. Spo­dzie­wa­łem się tu za­stać mię­dzy pa­na­mi ko­le­gę mego w Esku­la­pie6, przy­sze­dłem zwró­cić świa­tłą jego uwa­gę na szcze­gól­ny i rzad­ki ro­dzaj apo­plek­sji7, ja­kiej ule­gła uko­cha­na przez nas wszyst­kich don­na8 Fe­li­cja.

Mó­wił to gło­sem dźwięcz­nym i śpiew­nym jak głos brą­zu, wy­ra­żał się po­praw­nie, choć z cu­dzo­ziem­skim ak­cen­tem. Cały był nad wy­raz ru­chli­wy i ani przez chwi­lę nie po­tra­fił ustać w jed­nym miej­scu.

Pro­to­ko­li­sta przy­sło­nił oczy dło­nią i nie ru­sza­jąc się z miej­sca, wpa­try­wał się w nie­go. Sę­dzia wy­słu­chaw­szy go, wska­zał na dok­to­ra, któ­re­go ze sobą przy­wiózł i któ­ry stał na środ­ku po­ko­ju z rę­ka­mi za­ło­żo­ny­mi do tyłu i pa­trzył na no­we­go przy­by­sza jak w świę­ty ob­ra­zek.

Ten skło­nił mu się grzecz­nie i rzekł:

– Apo­plek­sja to z tego wzglę­du dziw­na…

W tej chwi­li sę­dzia po­rwał się i krzyk­nął:

– Wy­pędź pan tego psa, wy­pędź na­tych­miast – i co­fał się ku ścia­nie prze­ra­żo­ny.

Praw­dzi­wie było się cze­go oba­wiać. Pies, któ­ry wszedł za Pe­squ­ie­rą, był ol­brzy­mie­go wzro­stu, śnia­dej bar­wy i ja­koś nie­chęt­nie krę­cił się koło sę­dzie­go.

Pe­squ­ie­ra sko­czył i su­ro­wym gło­sem za­wo­łał:

– Nero, wyjdź stąd!

Pod­szedł do psa, po­kle­pał go bia­łą, de­li­kat­ną ręką po gło­wie i rzekł z nad­zwy­czaj­ną sło­dy­czą:

– Wyjdź stąd, mio caro9, wyjdź.

Pies spoj­rzał po­jęt­nym swym wzro­kiem w oczy Pe­squ­ie­ry, mruk­nął le­ni­wie i po­słusz­nie wy­szedł z po­ko­ju. Pe­squ­ie­ra stał i pa­trzył za nim, a gdy ten znik­nął, od­wró­cił się do sę­dzie­go i rzekł:

– Praw­da, że ład­ne stwo­rze­nie, a ła­god­ne, po­wia­dam panu, jak ba­ra­nek, a co za in­te­li­gen­cja!

Po­tem, ob­ra­ca­jąc się do dok­to­ra K**, rzekł:

– Wpraw­dzie, Pa­ra­cel­sus10, któ­re­go pan za­pew­ne czy­ta­łeś, bo któż­by tego bo­skie­go mi­strza nie czy­tał, przy­ta­cza, że był świad­kiem po­dob­ne­go ata­ku apo­plek­sji jak ten, któ­re­mu ta aniel­ska du­sza ule­gła.

W tym mo­men­cie pro­to­ko­li­sta, któ­ry do tej pory sie­dział nie­ru­cho­my i pa­trzył z cie­ka­wo­ścią na Pe­squ­ie­rę, wstał i zbli­żyw­szy się do nie­go, rzekł:

– Pan da­ru­je, że prze­rwę pa­nów dys­ku­sję, ale te­raz mó­wić o tym, pa­no­wie, nie mo­że­cie. Po sek­cji i po śledz­twie to co in­ne­go, ale nie te­raz.

Pe­squ­ie­ra spoj­rzał na nie­go i rzekł z ukło­nem:

– Nie znam do­kład­nie tu­tej­szych praw, je­stem cu­dzo­ziem­cem, mo­głem zbłą­dzić, pro­szę mi da­ro­wać – i skło­niw­szy się wy­szedł, a dłu­go jesz­cze sły­chać było jego dźwięcz­ny głos, jak wo­łał:

– Nero! Nero!Mio caro, ca­ris­si­mo ami­co, mio!11

Po­tem wi­dzia­no go, jak cho­dził po ogro­dzie wśród roz­bu­ja­łych szpa­le­rów zie­le­ni, ba­wiąc się z psem i od cza­su do cza­su nu­cąc ja­kąś śpiew­kę na nutę bar­ka­ro­li we­nec­kich12.

Dziw­na ta fi­gu­ra, peł­na ory­gi­nal­no­ści, wy­war­ła sil­ne wra­że­nie na wszyst­kich. Sę­dzia mru­czał:

– Ist­ny dia­beł.

A dok­tor szep­tał:

– Szar­la­tan, nic wię­cej – o Pa­ra­cel­sie gada…

Pro­to­ko­li­sta prze­szedł­szy się po po­ko­ju, rzekł:

– Bądź co bądź, nie po­do­ba mi się ta fi­gu­ra, co on tu robi, z ja­kie­go po­wo­du sie­dzi w Za­le­siu?

– Jako przy­ja­ciel Pau­la – od­rzekł wójt.

W tej chwi­li pro­to­ko­li­sta, cho­dząc po po­ko­ju, do­strzegł na sto­licz­ku tuż przy oknie pęk li­ści aka­cji na wpół zwię­dłych i star­tych na pro­szek. Obej­rzał je sta­ran­nie i nic nie mó­wiąc, po­ło­żył je na daw­ne miej­sce.

Dano znać, że żan­dar­me­ria przy­by­ła. Pro­to­ko­li­sta na­ka­zał wach­mi­strzo­wi13 ob­sta­wić sta­ran­nie cały dwór, ni­ko­go nie wpusz­czać i nie wy­pusz­czać aż do dal­szych roz­ka­zów. Co uczy­niw­szy, rzekł:

– No, te­raz je­stem spo­koj­niej­szy. Mo­że­my iść obej­rzeć tru­pa.

Ru­szo­no więc pod prze­wod­nic­twem wój­ta.

Przypisy

1za­hi­po­te­ko­wać – za­bez­pie­czyć wpi­sem do hi­po­te­ki

2nan­ki­no­wy – wy­ko­na­ny z nan­ki­nu, gę­ste­go ba­weł­nia­ne­go płót­na

3szpi­cru­ta – ela­stycz­ny pręt po­kry­ty skó­rą lub rze­mien­ną ple­cion­ką, sto­so­wa­ny zwy­kle przy jeź­dzie kon­nej do po­ga­nia­nia ko­nia

4 Na­po­le­on I – Na­po­le­on Bo­na­par­te (1769–1821), fran­cu­ski woj­sko­wy, pierw­szy kon­sul Re­pu­bli­ki Fran­cu­skiej, ce­sarz Fran­cu­zów, pre­zy­dent, a na­stęp­nie król Włoch i su­we­ren Wy­spy Elba.

5 Uni­wer­sy­tet Pa­dew­ski – uni­wer­sy­tet w Pa­dwie (Uni­ver­si­tà de­gli stu­di di Pa­do­va), za­ło­żo­ny w 1222 roku przez gru­pę pro­fe­so­rów i stu­den­tów z Uni­wer­sy­te­tu Bo­loń­skie­go.

6 Esku­lap – w mi­to­lo­gii grec­ko-rzym­skiej bóg sztu­ki le­kar­skiej.

7 Apo­plek­sja – uszko­dze­nie tkan­ki mó­zgo­wej spo­wo­do­wa­ne nie­do­krwie­niem pew­ne­go ob­sza­ru mó­zgu lub pęk­nię­ciem na­czy­nia krwio­no­śne­go (wy­lew); udar mó­zgu.

8don­na, z jęz. wł. – pani

9mio caro, z jęz. wł. – „mój ko­cha­ny”

10 Pa­ra­cel­sus, właśc. Phil­lip­pus Au­re­olus The­oph­ra­stus Bom­ba­stus von Ho­hen­he­im (1493–1494), z po­cho­dze­nia Szwaj­car, le­karz i przy­rod­nik, zwa­ny oj­cem me­dy­cy­ny no­wo­żyt­nej.

11Nero! Nero! Mio caro, ca­ris­si­mo ami­co, mio!, z jęz. wł. – „Nero! Nero! Mój ko­cha­ny, mój dro­gi przy­ja­cie­lu!”.

12 Bar­ka­ro­la we­nec­ka – pieśń gon­do­lie­rów z We­ne­cji.

13wach­mistrz – ko­men­dant po­ste­run­ku żan­dar­me­rii

III

Wy­szedł­szy z po­ko­ju, do­sta­li się w dłu­gi, mrocz­ny i wil­got­ny ko­ry­tarz, wy­ło­żo­ny ka­mien­ną po­sadz­ką. Czuć w nim było stę­chli­znę i pust­kę. Idąc, pro­to­ko­li­sta mó­wił do sę­dzie­go:

– Pa­nie sę­dzio, tu trze­ba na­der ostroż­nie po­stę­po­wać, mam we­wnętrz­ne prze­ko­na­nie, któ­re mi mówi, że do­ko­na­no tu szka­rad­ne­go mor­der­stwa. A o ile wi­dzę, gra­cze są nie lada i będą chcie­li spra­wie­dli­wość wpro­wa­dzić w błąd, trze­ba się więc bar­dzo pil­no­wać.

Sę­dzia się prze­stra­szył. Była to po­czci­wa du­sza, ma­szyn­ka wy­bor­na do tra­wie­nia i spa­nia, nic wię­cej. Prze­ra­zi­ła go za­tem obec­na sy­tu­acja.

– Tak pan mówi, pa­nie Wierz­gal­ski?

– Tak, pa­nie sę­dzio.