CORLEONE: Opowieść o Sycylii, tomy I-III [1898] ebook

F. MA­RION CRAW­FORD

COR­LE­ONE: Opo­wie­ść o Sy­cy­lii

To­my I-III

Ty­tuł ory­gi­nal­ny: Cor­le­one: A Ta­le of Si­ci­ly

Au­tor: Fran­cis Ma­rion Craw­ford

Da­ta ory­gi­nal­ne­go wy­da­nia: 1898

Re­se­arch i opra­co­wa­nie tek­stu: Wy­daw­nic­two Ho­ry­zont Idei

Prze­kład i re­dak­cja: Da­mian Tar­kow­ski, Ad­rian­na Kraw­czyk

© Pol­skie Wy­daw­nic­twa Nie­za­le­żne, Da­mian Tar­kow­ski,

Wy­daw­nic­two Ho­ry­zont Idei, 2022

Wy­da­nie pierw­sze, To­ruń 2022

ISBN: 978-83-65185-34-1

Dzi­ęku­je­my za za­kup ory­gi­nal­ne­go e–bo­oka!

Nasz ad­res in­ter­ne­to­wy:

www.ho­id.pl; www.sklep.ho­id.pl;

Fa­ce­bo­ok:

www.fa­ce­bo­ok.pl/HO­RY­ZON­TI­DEI

E–ma­il: kon­takt@ho­id.pl; dam­tar@ho­id.pl

Tel: (+48) 723 761 373

NIP: 9562251232

mBank: 34 1140 2004 0000 3702 7847 3507

Wes­przyj na­szą dzia­łal­no­ść, za­ku­pu­jąc ksi­ążki, e–bo­oki

i audio­bo­oki Wy­daw­nic­twa Ho­ry­zont Idei do­stęp­ne na na­szej

stro­nie in­ter­ne­to­wej: www.sklep.ho­id.pl oraz u na­szych

part­ne­rów na plat­for­mach:

ibuk.pl; ebo­ok­po­int.pl; vir­tu­alo.pl; pu­blio.pl; wo­blink.com;

le­gi­mi.pl; em­pik­GO, au­dio­te­ka.pl, sto­ry­tel.pl, nie­zna­ny.pl,  i in.

Wspó­łpra­cu­je­my ta­kże z au­to­ra­mi ory­gi­nal­nych tek­stów w języ­ku pol­skim

oraz z in­ny­mi wy­daw­nic­twa­mi w za­kre­sie udo­stęp­nia­nia li­cen­cji oraz praw

au­tor­skich do na­grań au­dio lub wy­daw­nictw dru­ko­wa­nych.

SPIS TRE­ŚCI:

TOM I:

ROZ­DZIAŁ I

ROZ­DZIAŁ II

ROZ­DZIAŁ III

ROZ­DZIAŁ IV

ROZ­DZIAŁ V

ROZ­DZIAŁ VI

ROZ­DZIAŁ VII

ROZ­DZIAŁ VIII

ROZ­DZIAŁ IX

ROZ­DZIAŁ X

ROZ­DZIAŁ XI

TOM II:

ROZ­DZIAŁ XII

ROZ­DZIAŁ XIII

ROZ­DZIAŁ XIV

ROZ­DZIAŁ XV

ROZ­DZIAŁ XVI

ROZ­DZIAŁ XVII

ROZ­DZIAŁ XVIII

ROZ­DZIAŁ XIX

ROZ­DZIAŁ XX

ROZ­DZIAŁ XXI

ROZ­DZIAŁ XXII

ROZ­DZIAŁ XXIII

ROZ­DZIAŁ XXIV

ROZ­DZIAŁ XXV

ROZ­DZIAŁ XXVI

ROZ­DZIAŁ XXVII

ROZ­DZIAŁ XXVIII

Tom III:

ROZ­DZIAŁ XXIX

ROZ­DZIAŁ XXX

ROZ­DZIAŁ XXXI

ROZ­DZIAŁ XXXII

ROZ­DZIAŁ XXXIII

ROZ­DZIAŁ XXXIV

ROZ­DZIAŁ XXXV

ROZ­DZIAŁ XXXVI

ROZ­DZIAŁ XXXVII

ROZ­DZIAŁ XXXVIII

ROZ­DZIAŁ XXXIX

ROZ­DZIAŁ XL

ROZ­DZIAŁ I

– Jeśli ni­g­dy nie za­mie­rzasz się oże­nić, rów­nie do­brze mó­głbyś zo­stać ksi­ędzem – po­wie­dział ze śmie­chem Ip­po­li­to Sa­ra­ci­ne­sca do swo­je­go star­sze­go bra­ta, Or­si­na.

– Dla­cze­go? – za­py­tał Or­si­no, bez uśmie­chu. – Rów­nie roz­sąd­nie by­ło­by po­wie­dzieć, że czło­wiek, któ­ry ni­g­dy nie wi­dział ja­kie­jś szcze­gól­nej rze­czy, o któ­rej wie­le sły­szał, po­wi­nien dać so­bie za nią wy­łu­pić oczy.

Mło­dy ksi­ądz znów się ro­ze­śmiał, pod­nió­sł cy­ga­ro, któ­re po­ło­żył na brze­gu for­te­pia­nu, roz­pa­lił je, aż za­częło się ża­rzyć, a po­tem za­grał dwa lub trzy akor­dy mo­du­la­cji. Na in­stru­men­cie na sto­ja­ku sta­ła kart­ka pa­pie­ru, na któ­rej na kil­ku pi­ęcio­li­niach z grub­sza za­pi­sa­no ołów­kiem nu­ty.

Or­si­no wy­ci­ągnął swo­je dłu­gie no­gi przed sie­bie, od­chy­lił się w ni­skim fo­te­lu i za­czął wpa­try­wać w sta­re, zło­co­ne ro­ze­ty w kwa­dra­to­wych zdo­bie­niach rze­źbio­ne­go su­fi­tu. Był czło­wie­kiem nie­za­do­wo­lo­nym z ży­cia i wie­dział o tym, co czy­ni­ło je­go nie­za­do­wo­le­nie przed­mio­tem wy­rzu­tów su­mie­nia, zwłasz­cza, że by­ło dla nie­go ca­łkiem ja­sne, że przy­czy­na spo­czy­wa w nim sa­mym.

Na po­cząt­ku ży­cia, gdy tyl­ko osi­ągnął pe­łno­let­no­ść, po­pe­łnił dwa wiel­kie błędy, i cho­ciaż ża­den z nich nie spo­wo­do­wał po­wa­żnych kon­se­kwen­cji ma­te­rial­nych, wpły­nęły one na je­go na­tu­ral­nie me­lan­cho­lij­ne uspo­so­bie­nie i ujaw­ni­ły je­go wro­dzo­ną twar­do­ść cha­rak­te­ru. W cza­sie wiel­kich spe­ku­la­cji bu­dow­la­nych w Rzy­mie, kil­ka lat wcze­śniej, nie­roz­sąd­nie zwi­ązał swój los ze sta­rym wro­giem swe­go oj­ca, Ugiem del Fe­ri­ce, i w ko­ńcu zna­la­zł się ca­łko­wi­cie w je­go mo­cy, choć w rze­czy­wi­sto­ści nie był je­go dłu­żni­kiem. W tym sa­mym cza­sie bar­dzo za­ko­chał się w mło­dej wdo­wie, któ­ra szcze­rze go po­ko­cha­ła, ale z wie­lu po­wo­dów wie­rząc, że je­śli wyj­dzie za nie­go za mąż, wy­rządzi mu nie­po­we­to­wa­ną krzyw­dę, po­świ­ęci­ła się i wy­szła za del Fe­ri­ce­go, od­da­jąc się ban­kie­ro­wi w za­mian za uwol­nie­nie Or­si­na ze zo­bo­wi­ązań, o czym ten ostat­ni nie miał po­jęcia. Kie­dy by­ło już po wszyst­kim, Or­si­no będąc w wie­ku, w któ­rym wi­ęk­szo­ść mło­dych lu­dzi jest nie­wie­le wi­ęcej niż nie­do­świad­czo­ny­mi chłop­ca­mi, był już za­wie­dzio­nym ży­ciem mężczy­zną, a po­wa­żne uspo­so­bie­nie, któ­re odzie­dzi­czył po mat­ce, unie­mo­żli­wi­ło mu zrzu­ce­nie z sie­bie jarz­ma prze­żyć i od­zy­ska­nie mło­do­ści, któ­rą, na do­brą spra­wę, wci­ąż mó­głby się cie­szyć.

Od te­go cza­su, choć ko­bie­ty go po­ci­ąga­ły, to ni­g­dy go nie ocza­ro­wa­ły, a te, na któ­re zwra­cał uwa­gę, w wi­ęk­szo­ści nie nada­wa­ły się do ma­łże­ństwa. Po­dob­nie by­ło z kil­ko­ma te­ma­ta­mi, któ­ry­mi od cza­su do cza­su się za­in­te­re­so­wał, ale któ­re nie by­ły w żad­nym stop­niu opła­cal­ne. Nie­dba­le wy­dał spo­ro pie­ni­ędzy, po­nie­waż miał hoj­ne­go oj­ca, ale je­go ra­czej gorz­kie do­świad­cze­nia z cza­su, kie­dy pró­bo­wał zaj­mo­wać się in­te­re­sa­mi, uczy­ni­ły go chłod­nym i trze­źwo my­ślącym, dzi­ęki cze­mu ni­g­dy nie zro­bił ni­cze­go, co mo­gło­by go zruj­no­wać. Go­rący tem­pe­ra­ment, któ­ry odzie­dzi­czył po oj­cu i dziad­ku, te­raz rzad­ko, je­śli w ogó­le, da­wał o so­bie znać i wy­da­wa­ło się, że nic nie jest w sta­nie prze­bić się przez spo­koj­ną obo­jęt­no­ść, któ­ra sta­ła się je­go dru­gą na­tu­rą. W ostat­nich la­tach wie­le pod­ró­żo­wał, a kie­dy sta­rał się na­wi­ązy­wać kon­tak­ty, je­go roz­mo­wy z lu­dźmi nie by­ły nie­cie­ka­we, choć na­wyk ana­li­zo­wa­nia obu stron ka­żde­go za­gad­nie­nia spra­wiał, że sta­wa­ły się zim­ne i po­zba­wio­ne en­tu­zja­zmu. Być mo­że obie­cu­jącym był znak, że na ogół miał wy­ro­bio­ne zda­nie, co do te­go, któ­ry z dwóch prze­ciw­nych po­glądów pre­fe­ru­je, jed­nak nie za­da­wał so­bie tru­du, by prze­ko­nać in­nych, że ma ra­cję.

We wła­snej ro­dzi­nie naj­bar­dziej lu­bił to­wa­rzy­stwo Ip­po­li­ta. Ten ostat­ni był od nie­go młod­szy o ja­kieś dwa la­ta i pod ka­żdym nie­mal względem bar­dzo się od nie­go ró­żnił. Or­si­no był wy­so­ki, sil­nie zbu­do­wa­ny, o nie­zwy­kle ciem­nej kar­na­cji; Ip­po­li­to zaś był śred­nie­go wzro­stu, de­li­kat­nej po­stu­ry i w po­rów­na­niu z nim po­sia­dał nie­ma­lże ja­sną ce­rę. Or­si­no miał chu­de, brązo­we dło­nie, so­lid­nie przy­spo­jo­ne u na­sa­dy i sze­ro­kie na knyk­ciach; dło­nie Ip­po­li­ta by­ły smu­kłe i bia­łe, ra­czej ner­wo­we, z nie­bie­ski­mi ży­łka­mi na prze­gu­bach, czub­ki pal­ców spi­cza­ste, kciuk nie­zwy­kle de­li­kat­ny i dłu­gi, pa­znok­cie na­tu­ral­nie wy­po­le­ro­wa­ne. Twarz star­sze­go bra­ta, z jej du­ży­mi i ener­gicz­ny­mi li­nia­mi, z jej po­wa­żnym, obo­jęt­nym wy­ra­zem i ciem­no­oliw­ko­wym od­cie­niem, w ka­żdym punk­cie kon­tra­sto­wa­ła z ry­sa­mi mło­de­go ksi­ędza, mi­ęk­ki­mi w za­ry­sie, wy­mo­de­lo­wa­ny­mi ra­czej w wo­sku niż wy­cio­sa­ny­mi w brązie, bla­dy­mi i tro­chę prze­zro­czy­sty­mi, a nie śnia­dy­mi – ko­bie­cy­mi, być mo­że, w naj­lep­szym zna­cze­niu te­go sło­wa, ja­kie mo­żna od­nie­ść do mężczy­zny. Ip­po­li­to miał ja­sne, mi­ęk­kie brązo­we oczy, któ­re tak często ma­ją lu­dzie bar­dzo uta­len­to­wa­ni, zwłasz­cza mu­zy­cy i ma­la­rze o wi­ęk­szym ta­len­cie niż si­le fi­zycz­nej. Ale na de­li­kat­nych, rów­nych i ra­czej bla­dych ustach wid­nia­ło nie­wąt­pli­we pi­ęt­no asce­tycz­ne­go tem­pe­ra­men­tu, wraz z rów­nie pew­ną ozna­ką dow­cip­ne­go hu­mo­ru, któ­ry mo­że być ostry, ale pre­fe­ru­je ła­god­no­ść. Ip­po­li­to po­dob­no przy­po­mi­nał mat­kę swo­jej mat­ki i ró­żnił się znacz­nie za­rów­no w wy­glądzie jak i spo­so­bie by­cia od resz­ty licz­nej ro­dzi­ny, do któ­rej na­le­żał.

Był ksi­ędzem ra­czej z po­wo­ła­nia ni­że­li z wy­bo­ru. Gdy­by roz­my­śl­nie wy­brał za­wód od­po­wia­da­jący je­go ta­len­tom, z pew­no­ścią ca­łko­wi­cie po­świ­ęci­łby się mu­zy­ce, choć za­pew­ne ni­g­dy nie za­sły­nąłby ja­ko kom­po­zy­tor, bra­ko­wa­ło mu bo­wiem tej kon­se­kwent­nej si­ły twór­czej, któ­rą wy­do­by­wa się wiel­kie kon­cep­cje, choć po­sia­dał wy­ra­fi­no­wa­ne wy­czu­cie sma­ku i umie­jęt­no­ści, któ­re po­tra­fią z lek­ko­ścią, mi­ło­ścią i mądro­ścią nadać drob­nym szcze­gó­łom sze­ro­kie pi­ęk­no do­brze za­pla­no­wa­nej ca­ło­ści. Ale z po­wo­ła­nia był ksi­ędzem, a si­ła prze­ko­nań je­go su­mie­nia nie po­zo­sta­wia­ła da­rom je­go ar­ty­stycz­nej in­te­li­gen­cji żad­nej mo­żli­wo­ści wy­bo­ru. Ca­łą du­szą na­le­żał do ko­ścio­ła, mu­zy­kiem na­to­miast był ca­łym swo­im ser­cem.

Mi­ędzy bra­ćmi ist­niał ten ro­dzaj bli­skiej przy­ja­źni, któ­ra cza­sem zda­rza się mi­ędzy oso­ba­mi zbyt moc­no ró­żni­ący­mi się od sie­bie, by się wza­jem­nie ro­zu­mieć, ale któ­rych brak zro­zu­mie­nia jest sta­łym bo­dźcem po­bu­dza­jącym wza­jem­ne za­in­te­re­so­wa­nie obu stron. Po­śród du­że­go i spo­koj­ne­go pa­triar­chal­ne­go ukła­du, w któ­rym ży­li i w któ­rym ka­żdy czło­nek ro­dzi­ny wił dla sie­bie eg­zy­sten­cję, ma­jącą w so­bie pew­ną sto­no­wa­ną in­dy­wi­du­al­no­ść, Or­si­no i Ip­po­li­to by­li ze so­bą szcze­gól­nie zwi­ąza­ni, a ksi­ędza, je­że­li tyl­ko aku­rat był w do­mu, za­zwy­czaj mo­żna by­ło zna­le­źć w sa­lo­nie star­sze­go bra­ta, w któ­rym prze­cho­wy­wał wie­le swo­ich rze­czy.

Był to du­ży po­kój, ze sta­rym rze­źbio­nym i zło­co­nym su­fi­tem, trze­ma wy­so­ki­mi okna­mi, z któ­rych świa­tło pa­da­ło na podło­gę, dwoj­giem drzwi, mar­mu­ro­wym ko­min­kiem, gru­bym sta­rym dy­wa­nem i mnó­stwem me­bli o wie­lu sta­rych i no­wych wzo­rach, wsta­wio­nych tam bez względu na nic in­ne­go po­za ich uży­tecz­no­ścią, gdyż Or­si­no nie cier­piał na nad­miar wy­twor­nych ar­ty­stycz­nych gu­stów, nie miał też prze­sad­ne­go uzna­nia dla bez­u­ży­tecz­nych przed­mio­tów. Krót­ki for­te­pian Ip­po­li­ta zaj­mo­wał za­szczyt­ne miej­sce przy środ­ko­wym oknie, a nie­da­le­ko od nie­go stał głębo­ki fo­tel Or­si­na, obok któ­re­go znaj­do­wał się ni­ski sto­lik za­pe­łnio­ny ksi­ążka­mi i re­cen­zja­mi. Or­si­no Sa­ra­ci­ne­sca, jak wi­ęk­szo­ść nie­za­do­wo­lo­nych i za­wie­dzio­nych lu­dzi, któ­rzy nie ma­ją w ży­ciu żad­ne­go praw­dzi­we­go ce­lu, du­żo czy­tał i łak­nął pa­sjo­no­wa­nia się fik­cją, po­nie­waż nie znaj­do­wał w so­bie za­in­te­re­so­wa­nia rze­czy­wi­sto­ścią. Ip­po­li­to, prze­ciw­nie, czy­tał ma­ło, a my­ślał du­żo.

Po tym, jak Or­si­no od­po­wie­dział na je­go uwa­gę o ma­łże­ństwie, ksi­ądz przez ja­kiś czas za­jął się swo­ją mu­zy­ką, pod­czas gdy je­go brat w mil­cze­niu wpa­try­wał się w su­fit, słu­cha­jąc mo­du­la­cji i frag­men­tów nie­śmia­łej me­lo­dii i eks­pe­ry­men­tal­nej har­mo­nii, nie ro­zu­mie­jąc w naj­mniej­szym stop­niu, co ten młod­szy czło­wiek pró­bu­je w ten spo­sób wy­ra­zić. Z ja­kie­goś bli­żej nie­zna­ne­go po­wo­du lu­bił ka­żdy dźwi­ęk mu­zy­ki, po­dob­nie jak wi­ęk­szo­ść Wło­chów, i wie­dział z do­świad­cze­nia, że je­śli po­zo­sta­wi Ip­po­li­ta na ja­kiś czas w spo­ko­ju, wkrót­ce po­wsta­nie coś przy­jem­ne­go do słu­cha­nia. Ale Ip­po­li­to za­trzy­mał się na­gle i ob­ró­cił o pół ob­ro­tu na sto­łku for­te­pia­no­wym, jed­nym szyb­kim, ty­po­wym dla nie­go ru­chem. Po­chy­lił się do przo­du w stro­nę Or­si­na, stu­ka­jąc lek­ko ko­ńca­mi pal­ców o sie­bie, gdy nad­garst­ki opa­rł na ko­la­nach.

– Czy ab­sur­dem jest przy­pusz­czać, że w ca­łym Rzy­mie, lub w ca­łej Eu­ro­pie, nie ma ni­ko­go, ko­go chcia­łbyś po­ślu­bić?

– Ca­łko­wi­tym ab­sur­dem, jak sądzę – od­po­wie­dział Or­si­no, nie pa­trząc na bra­ta.

– Wi­ęc tak na­praw­dę nie roz­gląda­łeś się za żo­ną. To jest ja­sne.

– Ca­łko­wi­cie ja­sne. Nie spie­ram się o to. Dla­cze­go mia­ła­bym się spie­rać? Mam jesz­cze mnó­stwo cza­su, a po­za tym, nie ma żad­ne­go po­wo­du na świe­cie, dla któ­re­go mia­łbym w ogó­le się że­nić, bar­dziej niż ty po­wi­nie­neś to zro­bić. Są jesz­cze na­si dwaj młod­si bra­cia. Niech bio­rą so­bie żo­ny i przedłu­ża­ją ród.

– Wi­ęk­szo­ść lu­dzi uwa­ża, że ma­łże­ństwo to śro­dek do osi­ągni­ęcia szczęścia – za­uwa­żył Ip­po­li­to.

– Wi­ęk­szo­ść lu­dzi to im­be­cy­le – od­pa­rł po­nu­ro Or­si­no.

Ip­po­li­to ro­ze­śmiał się, ob­ser­wu­jąc wy­raz twa­rzy bra­ta, ale już nic nie od­po­wie­dział.

– Z re­gu­ły – kon­ty­nu­ował Or­si­no – wy­po­wia­da­nie słów wi­ąże się z kwe­stią po­zy­cji, a nie in­te­li­gen­cji. Im ni­żsi w hie­rar­chii są mężczy­źni i ko­bie­ty, tym wi­ęcej mó­wią, im wy­ższą zaj­mu­ją po­zy­cję, tym bar­dziej mil­czą, w dzie­wi­ęciu przy­pad­kach na dzie­si­ęć. Oczy­wi­ście zda­rza­ją się wy­jąt­ki, ale ge­ne­ral­nie mo­żna na pierw­szy rzut oka stwier­dzić, czy da­na oso­ba jest wiel­kim ga­du­łą. Po­ten­cja­łu mó­zgu z pew­no­ścią nie da się zmie­rzyć w cen­ty­me­trach. Dla­te­go roz­mo­wa nie ma nic wspól­ne­go z mó­zgiem. Stąd wi­ęk­szo­ść lu­dzi to głup­cy.

– Czy to na­zy­wasz ar­gu­men­tem? – Za­py­tał ksi­ądz, wci­ąż się uśmie­cha­jąc.

– Nie. To jest ob­ser­wa­cja.

– I co z te­go wnio­sku­jesz?

Z te­go i z wie­lu in­nych rze­czy wnio­sku­ję, że to, co na­zy­wa­my spo­łe­cze­ństwem, jest po­ni­ża­jącą far­są. Za­chęca się lu­dzi do mó­wie­nia wte­dy, gdy nikt nie ma nic do po­wie­dze­nia. Za­chęca się do za­wie­ra­nia ma­łże­ństwa bez mi­ło­ści. Sta­wia się mo­dę prze­ciw­ko gu­sto­wi, gust prze­ciw­ko zmy­sło­wo­ści, a zmy­sło­wo­ść prze­ciw­ko ser­cu. Ludz­ko­ść jest ma­szy­ne­rią do wzbu­dza­nia emo­cji wśród nie­czu­łych. To jest…

Or­si­no za­wa­hał się.

– Co chcesz po­wie­dzieć? – Za­py­tał ła­god­nie Ip­po­li­to.

– To jest pie­kło na zie­mi.

– Do­kład­nie to sa­mo mó­wi­ła wi­ęk­szo­ść pro­ro­ków i świ­ętych od cza­sów Da­wi­da – za­uwa­żył ksi­ądz, ru­sza­jąc po­now­nie, aby zna­le­źć swo­je na wpół wy­pa­lo­ne cy­ga­ro, a na­stęp­nie sta­ran­nie je za­pa­lić. – Sko­ro ta­kie jest two­je zda­nie, dla­cze­go nie przyj­miesz świ­ęceń? Wiesz, mo­żesz zo­stać pro­ro­kiem lub świ­ętym. Pierw­szym kro­kiem do świ­ęto­ści jest gar­dze­nie prze­py­chem i pró­żno­ścią te­go nik­czem­ne­go świa­ta. Wy­gląda na to, że zro­bi­łeś ten pierw­szy krok w pod­sko­kach, obie­ma no­ga­mi na raz. A to wła­śnie pierw­szy krok kosz­tu­je naj­wi­ęcej, jak mó­wią. Od­wa­gi! Mo­żesz za­jść da­le­ko.

– My­ślę o tym, by wkrót­ce wy­ru­szyć w dal­szą dro­gę – po­wie­dział Or­si­no po­sęp­nie, tak jak­by je­go brat mó­wił po­wa­żnie. – W ka­żdym ra­zie, mam za­miar uciec od te­go wszyst­kie­go – do­dał, jak­by ko­ry­gu­jąc swo­je sło­wa.

– Czy masz za­miar zno­wu pod­ró­żo­wać? – Za­py­tał Ip­po­li­to.

– Mam za­miar zna­le­źć so­bie ja­kąś pra­cę. O ile będzie to za­jęcie god­ne sza­cun­ku, nie dbam o to, czym będę się zaj­mo­wał. Gdy­bym miał ta­lent, jak ty, by­łbym mu­zy­kiem, ale nie ama­to­rem, by­łbym praw­dzi­wym ar­ty­stą al­bo li­te­ra­tem. Ale ja nie mam ta­len­tu do ni­cze­go po­za bu­do­wa­niem ka­mie­nic, i nie nie za­mie­rzam do te­go wra­cać. Zo­sta­łbym na­wet ak­to­rem, gdy­bym miał dar. Być mo­że by­łbym do­brym rol­ni­kiem, ale nasz oj­ciec nie chce mi te­raz za­ufać, bo boi się, że je­śli po­wie­rzy­łby mi za­rządza­nie ma­jąt­kiem, to mó­głbym do­ko­nać zgub­nych eks­pe­ry­men­tów. To z pew­no­ścią nie jest czas na eks­pe­ry­men­ty. Po­ło­wa lu­dzi, któ­rych zna­my, jest zruj­no­wa­na, a ca­ły kraj pra­wie zban­kru­to­wał. Nie chcę za­czy­nać żad­nych eks­pe­ry­men­tów. Chcia­łbym pra­co­wać, ale oni ka­żą mi się oże­nić. Nie zdo­łasz mnie zro­zu­mieć. Ko­niec ko­ńców sam je­steś tyl­ko ama­to­rem, Ip­po­li­to.

– Ja­ko mu­zyk, tak, je­stem ama­to­rem.

– Nie. Mam na my­śli to, że je­steś ama­to­rem ja­ko ksi­ądz. Krze­pisz swo­ją wra­żli­wą du­szę czy­mś w ro­dza­ju re­li­gij­nej am­bro­zji, z du­żą ilo­ścią mu­zycz­ne­go nek­ta­ru. Two­im ide­ałem jest zo­stać kar­dy­na­łem–pro­tek­to­rem sztu­ki. Z na­tu­ry je­steś mądry i za­dzi­wia­jąco do­bry, i nie za­słu­gu­jesz na uzna­nie ani za jed­no, ani za dru­gie. To praw­do­po­dob­nie dla­te­go cię lu­bię. Nie­na­wi­dzę lu­dzi, któ­rzy za­słu­gu­ją na uzna­nie, bo sam na nie nie za­słu­gu­ję. Ale ty nie trak­tu­jesz po­wa­żnie swo­je­go za­wo­du du­chow­ne­go i je­steś ama­to­rem, dy­le­tan­tem ołta­rza. Je­śli nie masz roz­te­rek, co do szat, któ­re no­sisz, gdy od­pra­wiasz mszę, to dla­te­go, że masz in­tym­ne, nie­uświa­do­mio­ne ar­ty­stycz­ne prze­ko­na­nie, że są one pi­ęk­ne i pa­su­ją do cie­bie. Ale je­śli chór od­po­wie­dzia­łby pła­skim „Amen” na two­je „per omnia sæcu­la sæcu­lo­rum”, to przy­pra­wi­ło­by cię to o ból gło­wy i za­chwia­ło­by two­ją po­bo­żną in­ten­cją na po­cząt­ku pre­fa­cji. Czy my­ślisz, że za­wo­do­we­mu mu­zy­ko­wi w dy­ry­go­wa­niu wiel­ką or­kie­strą prze­szka­dza­łby fakt, że ko­łnierz je­go płasz­cza nie jest do­brze do­pa­so­wa­ny?

Ip­po­li­to uśmiech­nął się do­bro­dusz­nie, ale nie od­po­wie­dział.

– Bar­dzo do­brze – kon­ty­nu­ował Or­si­no – je­steś tyl­ko ksi­ędzem ama­to­rem. To nie ma zna­cze­nia, bo je­steś szczęśli­wy. Świet­nie ra­dzisz so­bie z ży­ciem. Na­wet nie uda­jesz, że wy­ko­nu­jesz ja­kąś praw­dzi­wą pra­cę. Two­je po­wo­ła­nie, jak je na­zy­wasz, by­ło upodo­ba­niem do sta­nu ka­pła­ńskie­go, a nie do pra­cy ka­pła­ńskiej. Te­raz nie za­le­ży mi na żad­nym szcze­gól­nym sta­nie, ale za wszel­ką ce­nę chcę mieć ja­kąś pra­cę. Ni­g­dy nie by­łem szczęśli­wy, tyl­ko raz, w tym cza­sie, kie­dy pra­co­wa­łem z Con­ti­nim i wpa­dłem w kło­po­ty. Wo­la­łem to od tej obec­nej eg­zy­sten­cji, na­wet gdy wpa­dli­śmy w szpo­ny Del Fe­ri­ce­go. Wszyst­ko, by­le nie to, co jest te­raz.

– My­śla­łem, że zo­bo­jęt­nia­łeś – po­wie­dział Ip­po­li­to.

– Zo­bo­jęt­nia­łem? Tak, je­stem obo­jęt­ny, tak jak obo­jęt­na jest ma­szy­na, gdy ga­śnie ogień i brak jej pa­ry. Ale gdy­by ta rzecz mo­gła my­śleć, chcia­ła­by pra­co­wać, tak jak ja. Nie za­do­wo­li­ła­by się rdze­wie­niem ka­wa­łek po ka­wa­łku. Po­wi­nie­neś tro­chę się znać na teo­lo­gii. Czy je­ste­śmy stwo­rze­ni na świe­cie wraz z ja­ki­mś ce­lem, czy nie? Czy na­sze ist­nie­nie ma ja­kiś cel, czy też nie? Czy mam prze­żyć ko­lej­ne czter­dzie­ści lub pi­ęćdzie­si­ąt lat ca­łko­wi­tej bez­czyn­no­ści, bo tak się skła­da, że uro­dzi­łem się bo­ga­ty i mam po­zy­cję – cóż, po­zy­cję, któ­rej tak na­praw­dę mo­żna po­zaz­dro­ścić jak mu­chy w garn­ku z mio­dem? Tkwi­my w na­szych tra­dy­cjach, tak jak mu­cha w mio­dzie.

– Lu­bię je – po­wie­dział ci­cho Ip­po­li­to.

– Wiem, że tak jest. Tak sa­mo jak nasz oj­ciec. Pa­su­ją do was obu. Nasz oj­ciec jest na­praw­dę bar­dzo in­te­li­gent­nym czło­wie­kiem, ale zbyt wie­le szczęścia i nad­miar pie­ni­ędzy go spa­ra­li­żo­wa­ły. Je­go ist­nie­nie wy­da­je się być sta­nem nie­ustan­nej ad­o­ra­cji na­szej mat­ki.

– Uszczęśli­wił ją. To jest coś war­te.

– Ona ta­kże uczy­ni­ła go szczęśli­wym. Uszczęśli­wi­li sie­bie na­wza­jem. Po­chło­nęli ra­zem ca­łe ży­cie szczęścia w ta­jem­ni­cy, jak­by to by­ła na­le­żna im zdo­bycz. Po­nie­waż ni­g­dy nie pra­gnęli ni­cze­go in­ne­go, ni­g­dy nie do­wie­dzie­li się, że miód tra­dy­cji jest lep­ki i że nie mo­gli­by się ru­szyć, gdy­by tyl­ko ze­chcie­li.

– Oni nas ko­cha­ją.

– Oczy­wi­ście. Nikt z nas nie zro­bił nic bar­dzo złe­go. Je­ste­śmy częścią ich szczęścia. Je­ste­śmy też częścią ich tępo­ty, bo oni są tępi, a ich szczęście nas rów­nież czy­ni tępy­mi.

– Co za po­my­sł!

– To praw­da. Co my­śmy osi­ągnęli, ka­żdy spo­śród nas, czte­rech bra­ci? Co kie­dy­kol­wiek osi­ągnie­my? Je­ste­śmy ozdo­ba­mi w ar­chi­tek­tu­rze szczęścia na­szych ro­dzi­ców. Trze­ba przy­znać, że jest to ra­czej ne­ga­tyw­na mi­sja ży­cio­wa. Cie­szę się, że oni są szczęśli­wi, ale chcia­łbym być czy­mś wi­ęcej niż tyl­ko ozdob­nym gar­gul­cem na ich świ­ąty­ni.

– Wi­ęc ożeń się, i miej wła­sną świ­ąty­nię! – Za­śmiał się Ip­po­li­to. – A ta­kże wła­sne gar­gul­ce.

– Ale ja nie chcę te­go ro­dza­ju szczęścia. Ma­łże­ństwo to nie za­wód. To nie jest ka­rie­ra.

– Nie. Przy­naj­mniej mo­że nie zro­bisz z sie­bie męża dy­le­tan­ta, sko­ro mó­wisz, że je­stem ksi­ędzem ama­to­rem – Ip­po­li­to znów za­chi­cho­tał.

Or­si­no za­śmiał się su­cho, ale nie od­po­wie­dział, nie będąc w hu­mo­rze do żar­tów. Zno­wu od­chy­lił się w fo­te­lu, pa­trzył na rze­źbio­ny su­fit i za­sta­na­wiał się, co on ozna­cza, bo był to je­den z tych su­fi­tów, któ­re mo­żna zna­le­źć tyl­ko w sta­rych rzym­skich pa­ła­cach i któ­re na­le­żą do te­go ro­dza­ju eg­zy­stęcji, ja­ką kre­ślą ścia­ny tych sta­rych po­miesz­czeń. Or­si­no my­ślał o po­nu­rych, ciem­nych mu­rach na ze­wnątrz, o za­trza­śnie­tej bra­mie, o moc­no za­kra­to­wa­nych oknach na ni­ższym pi­ętrze, o ciem­nej uli­cy na ty­łach pa­ła­cu, a śre­dnio­wiecz­ny ro­do­wód te­go wszyst­kie­go by­ła dla nie­go tak od­ra­ża­jąca, jak at­mos­fe­ra wi­ęzie­nia.

Ni­g­dy nie ro­zu­miał swo­je­go oj­ca ani dziad­ka, któ­rzy obaj wy­da­wa­li się uro­dze­ni do ta­kiej eg­zy­sten­cji i z pew­no­ścią do­brze w niej pro­spe­ro­wa­li. Sta­ry ksi­ążę miał po­nad dzie­wi­ęćdzie­si­ąt lat, a je­go syn, Sant’Ila­rio, choć te­raz mi­ędzy pi­ęćdzie­si­ąt­ką a sze­śćdzie­si­ąt­ką, był jesz­cze do­ść mło­dym czło­wie­kiem. Or­si­no był być mo­że rów­nie sil­ny jak ka­żdy z nich. Ale nie wie­rzył, że wy­trzy­ma tak dłu­go. Po­śród wy­mu­szo­nej bez­czyn­no­ści czuł wo­kół sie­bie du­cha cza­su i wmó­wił so­bie, że bie­rze udział w wy­ści­gu, któ­re­go oni są tyl­ko wi­dza­mi, i że uro­dził się w cza­sach, w któ­rych nie mo­żna stać w miej­scu. Praw­dą jest, że jak wie­lu wspó­łcze­snych mło­dych lu­dzi, on brał ruch za po­stęp, a zmia­nę za po­pra­wę i nie miał zbyt głębo­kie­go zro­zu­mie­nia dla sta­nu swo­je­go wła­sne­go lub in­nych kra­jów. Ale ruch i zmia­ny są fak­ta­mi, od któ­rych nie mo­że uciec nikt, kto po­sia­da no­wo­cze­sną edu­ka­cję.

Oj­ciec Or­si­na, sta­ry ksi­ążę Gio­van­ni Sa­ra­ci­ne­sca, zna­ny ja­ko ksi­ążę Sant’Ila­rio, wci­ąż jesz­cze żył. Nie ode­brał no­wo­cze­sne­go wy­kszta­łce­nia, a je­go mat­ka zma­rła, gdy był za­le­d­wie dziec­kiem. Wy­cho­wy­wa­ny przez mężczyzn i wśród mężczyzn, wcze­śnie osi­ągnął męską doj­rza­ło­ść, ży­jąc w bli­skiej co­dzien­nej re­la­cji z oj­cem i z sil­nym, na­tu­ral­nie ży­wio­nym dla nie­go po­dzi­wem, ale z rów­nie sil­nym po­czu­ciem oso­bi­stej nie­za­le­żno­ści.

Mło­do­ść Or­si­na by­ła in­na. Nie był je­dy­nym sy­nem, jak Sant’Ila­rio, ale naj­star­szym z czte­rech bra­ci, i wy­cho­wy­wa­li go za­rów­no mat­ka, jak i oj­ciec i dzia­dek. Je­go cha­rak­ter miał mniej miej­sca na swo­bod­ny roz­wój, po­nie­waż wiel­ki sta­ry dom był stop­nio­wo za­pe­łnia­ny przez licz­ną ro­dzi­nę. W tym sa­mym cza­sie by­ło też mniej miej­sca na sta­ro­świec­kie uprze­dze­nia i tra­dy­cje niż daw­niej, a ta­kże znacz­nie mniej sza­cun­ku dla nich, po­nie­waż by­ła też za­sad­ni­czo żyw­sza świa­do­mo­ść prądów ru­chu świa­ta ze­wnętrz­ne­go. Zdo­by­cie Rzy­mu w 1870 ro­ku by­ło śmier­tel­nym cio­sem dla po­zo­sta­ło­ści śre­dnio­wie­cza, a ode­jście kró­la Wik­to­ra Ema­nu­ela i pa­pie­ża Piu­sa IX by­ło ko­ńcem wło­skie­go ro­man­ty­zmu, je­śli mo­żna użyć te­go wy­ra­że­nia do okre­śle­nia wszyst­kich tych wiel­kich i ma­łych wy­da­rzeń, któ­re skła­da­ją się na po­ry­wa­jącą hi­sto­rię wal­ki o jed­no­ść Włoch. Po wal­ce o zjed­no­cze­nie roz­po­częła się wal­ka o ży­cie – bar­dziej roz­pacz­li­wa, bar­dziej nie­bez­piecz­na, ale bez po­rów­na­nia mniej ro­man­tycz­na. Mie­ści się tu­taj ca­ła ró­żni­ca, któ­ra znaj­du­je się mi­ędzy ban­ko­wo­ścią a wal­ką na­ro­do­wo­wy­zwo­le­ńczą.

Or­si­no był świa­dom cech, uczuć i opi­nii oj­ca i mat­ki, któ­rych nie po­sia­dał i nie po­dzie­lał, ale któ­re wzbu­dza­ły w nim coś w ro­dza­ju za­zdro­ści o to, co uwa­żał za ich pro­sto­tę. Ka­żde z nich, od­kąd pa­mi­ętał, pra­gnęło w ży­ciu tyl­ko jed­nej rze­czy, a by­ła nią mi­ło­ść dru­giej oso­by, w po­sia­da­niu któ­rej obo­je by­li za­do­wo­le­ni i szczęśli­wi. Cza­sy mo­gły się zmie­niać jak chcia­ły, pa­pie­że mo­gli umie­rać, kró­lo­wie mo­gli być ko­ro­no­wa­ni, par­tie mo­gły się spie­rać w po­li­tycz­nych spo­rach, a ca­ły kraj mó­gł prze­ży­wać nie­bez­piecz­ne ra­do­ści na­głe­go do­bro­by­tu i zno­wu skwa­śnieć w fer­men­cie, któ­ry na­stępu­je po po­ra­żce – dla Gio­van­nie­go i Co­ro­ny to wszyst­ko by­ło ta­kie sa­mo. Or­si­no po­wie­dział swo­je­mu bra­tu, że w ta­jem­ni­cy wchło­nęli ra­zem ca­łe ży­cie pe­łne szczęścia. Do­da­łby jesz­cze, że nie zo­sta­wi­li nic dla in­nych, i w pew­nym sen­sie mo­gła­by to być praw­da. Ale wo­lał te­go nie mó­wić, na­wet wo­bec Ip­po­li­ta, bo za­brzmia­ło­by to gorz­ko, pod­czas gdy Or­si­no uwa­żał sie­bie je­dy­nie za obo­jęt­ne­go.

Dum­ni lu­dzie ukry­wa­ją swo­je smut­ki i cier­pie­nia. Wśród nich są jed­nak ta­kże ta­cy, któ­rzy są tak bar­dzo dum­ni, że ukry­wa­ją ta­kże swo­je szczęście, tak jak­by mo­gło ono stra­cić część swej mo­cy, gdy­by ktoś in­ny mó­gł je zo­ba­czyć, lub jak­by mo­gło zo­stać ze­psu­te przez świa­tło, jak nie­utr­wa­lo­na jesz­cze fo­to­gra­fia. Lu­dzie cza­sa­mi na­zy­wa­ją ten in­stynkt sa­mo­lub­stwem mi­ło­ści, lecz jest to ra­czej pe­wien ro­dzaj sza­cun­ku dla sa­mej mi­ło­ści, któ­ry z pew­no­ścią nie jest wul­gar­ny, tak jak wul­gar­ne jest wszel­kie sa­mo­lub­stwo.

Nie by­ło praw­do­po­dob­ne, by Gio­van­ni lub Co­ro­na jak­kol­wiek zmie­ni­li się pod tym względem, ani zresz­tą pod żad­nym in­nym, po­nie­waż ni­g­dy nie by­li lu­dźmi zmien­ny­mi czy ka­pry­śny­mi, a czas ugrun­to­wał ich po­sta­wy. Dla sie­bie na­wza­jem by­li ta­cy, ja­cy by­li za­wsze, ale dla in­nych Gio­van­ni był po pro­stu czło­wie­kiem w śred­nim wie­ku, a pi­ęk­na Co­ro­na Sa­ra­ci­ne­sca by­ła ró­żą mi­nio­nych dni.

Ni­g­dy nie mo­gła­by stać się ni­czym in­nym ni­źli pi­ęk­nem, na­wet gdy­by do­ży­ła sędzi­we­go wie­ku, ale ci, któ­rzy zna­li ją w mło­do­ści, za­czy­na­li smut­no kręcić gło­wa­mi, ubo­le­wa­jąc nad od­cho­dzącą chwa­łą, wi­dząc jej daw­ny ob­raz tyl­ko we wspo­mnie­niach, nie po­tra­fi­li do­strzec war­to­ści te­go, co po­zo­sta­ło, ani do­ce­nić cze­goś, co przy­szło z cza­sem. Ob­cy, któ­rzy przy­by­wa­li do Rzy­mu i po raz pierw­szy uj­rze­li ksi­ężnicz­kę Sant’Ila­rio, pa­trzy­li w mil­cze­niu na ko­bie­tę, któ­ra przez pra­wie ćwie­rć wie­ku by­ła naj­pi­ęk­niej­szą w Eu­ro­pie, i za­sta­na­wia­li się, czy cho­ćby i te­raz ktoś mo­że się z nią rów­nać.

Upływ cza­su nie miał wpły­wu na jej uro­dę. Do­sko­na­łe ry­sy by­ły spo­koj­ne i re­gu­lar­ne jak jej los, ciem­na skó­ra na­dal po­sia­da­ła swój ja­sny, cie­pły, oliw­ko­wy od­cień, któ­ry bar­dzo rzad­ko ule­gał za­uwa­żal­nej zmia­nie; jej wspa­nia­łe oczy by­ły na­dal szcze­re i bez­po­śred­nie, skry­te pod wy­ra­zi­sty­mi czar­ny­mi brwia­mi. We wspa­nia­łych wło­sach tu i ów­dzie po­ja­wi­ły się srebr­ne nit­ki, ale by­ły one jak błysk świa­tła na skrzy­dle kru­ka. By­ła pro­sta, sil­na i pe­łna wdzi­ęku, po­rów­ny­wa­no ją do ak­sa­mi­tu i sta­li – być mo­że sub­tel­niej­szej niż cza­sie w swej pe­łnej do­sko­na­ło­ści, gdyż mia­ła w so­bie tro­chę tej do­brej, sa­ra­ce­ńskiej krwi z po­łud­nia, któ­ra zda­je się odży­wiać tyl­ko sil­niej­sze i de­li­kat­niej­sze tkan­ki, z cza­sem zu­ży­wa­jąc wszyst­ko, co bez­u­ży­tecz­ne; zu­ży­wa­jąc ak­sa­mit, ale po­zo­sta­wia­jąc stal nie­na­ru­szo­ną nie­mal do sa­me­go ko­ńca.

Po­śród ca­łe­go ro­du mo­gła być tyl­ko jed­na ta­ka ko­bie­ta i wy­da­wa­ło się w pe­wien spo­sób na­tu­ral­ne, że nie mia­ła ona sio­stry i ro­dzi­ła tyl­ko sy­nów. Ale na­tu­ra jak­by nie da­ła się ca­łko­wi­cie po­ko­nać i wy­trącić z rów­no­wa­gi, de­li­kat­ny pier­wia­stek ko­bie­cy ujaw­nił się w jed­nym z mężczyzn w ro­dzie Sa­ra­ci­ne­sców. Był on zbyt de­li­kat­ny, by być ko­bie­cym, zbyt wy­so­ki, by być znie­wie­ścia­łym, jak to się ob­ja­wi­ło w Ip­po­li­cie, ksi­ędzu–mu­zy­ku. By­ło w nim jed­nak coś, cze­go nie by­ło ani w sta­rym ksi­ęciu, ani w Gio­van­nim, ani w żad­nym z po­zo­sta­łych trzech bra­ci, i co two­rzy­ło mi­ędzy nim a je­go mat­ką szcze­gól­ną wi­ęź, któ­rą po­zo­sta­li uzna­wa­li, bez po­trze­by zro­zu­mie­nia i sza­no­wa­li, bez po­czu­cia, że Ip­po­li­to sta­wia­ny jest przed ni­mi, bo­wiem nie by­ło to uprzy­wi­le­jo­wa­nie, ale sil­niej­sze wza­jem­ne przy­ci­ąga­nie, w któ­rym nie by­ło miej­sca na ja­kie­kol­wiek do­mnie­ma­nie nie­spra­wie­dli­wo­ści wo­bec resz­ty.

Jest to jed­na z naj­trud­niej­szych rze­czy na świe­cie do wy­ja­śnie­nia, a jed­nak pra­wie wszy­scy ją ro­zu­mie­ją, po­nie­waż nie ma ona nic wspól­ne­go z języ­kiem, a wszyst­ko łączy ją z uczu­ciem. My, isto­ty ludz­kie, naj­bar­dziej po­trze­bu­je­my języ­ka, aby wy­ja­śnić to, co jest naj­od­le­glej­sze od na­sze­go czło­wie­cze­ństwa, a ci, któ­rzy naj­wi­ęcej mó­wią o uczu­ciach, często czu­ją naj­mniej. Czy­mże jest dla prze­ka­za­nia bez­po­śred­nie­go wra­że­nia wy­ostrzo­na zwi­ęzło­ść Eu­kli­de­sa, czy wy­po­le­ro­wa­na elo­kwen­cja De­mo­ste­ne­sa, czy­mże jest młot słow­ny Aj­schy­lo­sa lub bły­ska­wicz­ne pchni­ęcie obo­siecz­ne­go języ­ka Dan­te­go w po­rów­na­niu z po­ca­łun­kiem, ru­mie­ńcem dziew­czy­ny, czy do­ty­kiem mat­czy­nej dło­ni – lub mil­czącą pew­no­ścią dwo­ja­kiej my­śli po­łączo­nej w jed­no, któ­ra nie po­trze­bu­je ani ru­mie­ńca, ani do­ty­ku, ani po­ca­łun­ku, by wy­ra­zić, że mi­ło­ść jest wszyst­kim i wszyst­ko jest mi­ło­ścią?

I te­go ro­dza­ju jest wi­ęź, któ­ra cza­sem ist­nie­je mi­ędzy mat­ką a sy­nem. Nie jest też ni­czym dziw­nym, że oj­ciec, któ­ry ją ob­ser­wu­je, nie ro­zu­mie jej, po­nie­waż jest to naj­bar­dziej ludz­kie uczu­cie, któ­re często jest naj­mniej zro­zu­mia­łe dla tych, któ­rzy go nie czu­ją, wła­śnie dla­te­go, że język nie mo­że prze­ka­zać in­nym je­go praw­dzi­we­go wra­że­nia. Nie ma nic mniej śmiesz­ne­go niż mi­ło­ść, z wy­jąt­kiem śmier­ci. Jed­nak za­ko­cha­ny czło­wiek bar­dzo często jest śmiesz­ny w oczach swo­ich przy­ja­ciół i świa­ta, tym bar­dziej, im wy­ra­źniej ujaw­nia to, co czu­je. Jed­nak wi­ęk­szo­ść z tych, któ­rzy się z nie­go śmie­ją, praw­do­po­dob­nie al­bo sa­ma jest, al­bo by­ła za­ko­cha­na. Cy­nik po­wie­dzia­łby, że ca­ły żart po­le­ga na po­nu­rej pew­no­ści, ja­ką od­czu­wa­ją in­ni, że to nie mo­że trwać wiecz­nie. Strach jest strasz­li­wie re­al­ny dla te­go, kto go od­czu­wa, ale czło­wiek, któ­ry boi się bez po­wo­du, jest za­wsze ska­za­ny na śmiesz­no­ść i ogól­nie god­ny po­gar­dy. Praw­dą jest, że cho­ciaż wszy­scy je­ste­śmy lu­dźmi i czu­je­my po ludz­ku, czło­wie­cze­ństwo jest bar­dzo trud­ne do zro­zu­mie­nia, po­nie­waż ono nie jest uczu­ciem, tak sa­mo jak wie­dza o złu nie jest po­ku­są, a wie­dza o do­bru nie jest cno­tą. Naj­lep­szy opis za­cho­du sło­ńca nie mo­że wie­le prze­ka­zać czło­wie­ko­wi, któ­ry uro­dził się nie­wi­do­my, cho­ciaż mo­że obu­dzić w nim tęsk­no­tę i wy­ostrzyć kra­wędź ra­ny je­go sta­re­go cier­pie­nia na szorst­ki do­tyk no­we­go ża­lu. A jed­nak opis zna­czy dla wi­ęk­szo­ści lu­dzi o wie­le wi­ęcej niż wy­ja­śnie­nie.

Sant’Ila­rio już daw­no za­ak­cep­to­wał fakt, że je­go żo­nę, ja­kaś ta­jem­ni­cza si­ła przy­ci­ąga­ła do dru­gie­go sy­na bar­dziej, niż do po­zo­sta­łych. By­ło­by to mo­że o sło­wo za du­żo, gdy­by­śmy stwier­dzi­li, że Co­ro­na cie­szy­ła się, kie­dy Ip­po­li­to przy­jął świ­ęce­nia i ślu­bo­wa­nie ce­li­ba­tu. Nie by­ła ko­bie­tą ob­da­rzo­ną wy­ob­ra­źnią, ani ner­wo­wą, ani w ża­den spo­sób od­bie­ga­jącą od nor­my. Ród Sa­ra­ci­ne­sców nie był też w ża­den spo­sób ro­dzi­ną nad­mier­nie po­bo­żną, ani zwi­ąza­ną z hi­sto­rią Ko­ścio­ła, jak mia­ło to miej­sce u wie­le in­nych rzym­skich ro­dzin. Prze­ciw­nie, w daw­nych cza­sach na ogół sprze­ci­wia­li się pa­pie­żom, gdy nie by­li wy­star­cza­jąco sil­ni, by usta­no­wić wła­sne­go, a brak ja­kie­go­kol­wiek pier­wiast­ka ko­bie­ce­go w wiel­kim do­mu, po­mi­ędzy przed­wcze­sną śmier­cią żo­ny sta­re­go ksi­ęcia, a ma­łże­ństwem Gio­van­nie­go Sa­ra­ci­ne­sci z ksi­ężną d’Astrar­den­te pra­wie trzy­dzie­ści lat pó­źniej, z pew­no­ścią nie sprzy­jał skłon­no­ści do po­bo­żnych prak­tyk. Kie­dy mło­dy Ip­po­li­to po­sta­no­wił zo­stać ksi­ędzem, sędzi­wa gło­wa ro­dzi­ny wy­ce­dzi­ła przez swo­ją dłu­gą, bia­łą bro­dę kil­ka nie­zbyt bu­du­jących uwag. Jesz­cze dzie­si­ęć lat wcze­śniej mó­głby wpa­ść w gniew, któ­ry za­gra­ża­łby je­go ży­ciu, bo po­sia­dał stra­szi­wy tem­pe­ra­ment, ale te­raz był już u kre­su sił i trze­ba by­ło cze­goś wi­ęcej, że­by go roz­ju­szyć. Gio­van­ni też nie był spe­cjal­nie za­do­wo­lo­ny, bo ni­g­dy nie prze­pa­dał za ksi­ężmi i z pew­no­ścią nie chciał mieć żad­ne­go w ro­dzi­nie. Jed­nak, po­mi­mo te­go uprze­dze­nia, wy­da­wa­ło mu się, że w tym wy­da­rze­niu jest pew­na pra­wi­dło­wo­ść, prze­ciw­ko któ­rej nie ma sen­su sta­wać, i po krót­kiej dys­ku­sji z żo­ną za­ak­cep­to­wał to po­wo­ła­nie, ja­ko mniej lub bar­dziej nie­unik­nio­ne.

Ale Co­ro­na by­ła za­do­wo­lo­na, je­śli nie szczęśli­wa, a to, co czu­ła, by­ło bar­dzo po­dob­ne do ra­do­ści, po­nie­waż bez za­sta­no­wie­nia wie­dzia­ła, że po­win­na być za­zdro­sna o ka­żdą ko­bie­tę, któ­ra sta­nie mi­ędzy nią a Ip­po­li­tem. Ni­g­dy nie by­ła w sta­nie cho­ćby po­my­śleć o ewen­tu­al­nej żo­nie dla nie­go – jak często my­śla­ła o żo­nach dla swo­ich in­nych sy­nów – bez ostre­go ude­rze­nia bó­lu, któ­ry nie mó­gł być ni­czym in­nym jak za­zdro­ścią. Nie by­ło to do­kład­nie to, co czu­ła­by, lub co uwa­ża­ła, że po­win­na czuć, gdy­by Gio­van­nie­go chwi­lo­wo po­ci­ąga­ła ja­kaś in­na ko­bie­ta. To uczu­cie nie przy­po­mi­na­ło ni­cze­go in­ne­go na świe­cie.

Nie wie­dzia­ła, w ja­kim stop­niu Ip­po­li­to był te­go świa­do­my, ale po­nad wszel­ką wąt­pli­wo­ść wie­dzia­ła, że in­stynk­tow­nie przy­ci­ągał ją, tak jak ona je­go. Mia­ła tę in­tu­icyj­ną pew­no­ść, któ­rą tak do­brze zna­ją ko­bie­ty, że w chwi­li za­gro­że­nia on po­my­śla­łby naj­pierw o niej, do­kład­nie tak, jak jej mąż. Ta­kie in­stynk­ty są, być mo­że, tyl­ko cie­ni­sty­mi prze­bły­ska­mi sza­rej pier­wot­nej prze­szło­ści, kie­dy ko­bie­ty i dzie­ci wie­dzia­ły, u ko­go mu­szą szu­kać ochro­ny przed czło­wie­kiem i zwie­rzęciem; ale w oisto­cie są one zna­ne nam wszyst­kim wo­bec tych, któ­rych naj­bar­dziej ko­cha­my, cho­ciaż ni­g­dy nie za­prząta­ją na­szych my­śli, gdy je­ste­śmy sa­mi.

Mi­ędzy nią a Ip­po­li­tem ist­nia­ło coś w ro­dza­ju ci­ągłe­go wza­jem­ne­go echa my­śli i uczuć; ten ro­dzaj sym­pa­tii, któ­ry mi­ędzy lu­dźmi cho­ro­bli­wie wra­żli­wy­mi pro­wa­dzi do tych nie­ła­twych do wy­ja­śnie­nia rze­czy, do któ­rych ostat­nio ja­ko nie­śmia­ła de­fi­ni­cja przy­lgnęła na­zwa te­le­pa­tii. Ale ci dwo­je nie by­li ani nie­zdro­wi, ani cho­ro­bli­wie wra­żli­wi, ani w in­ny spo­sób ró­żni­ący się od nor­mal­nych istot ludz­kich. Co­ro­na ni­g­dy w ży­ciu nie by­ła cho­ra, a je­śli Ip­po­li­to w dzie­ci­ństwie był uwa­ża­ny za de­li­kat­ne­go, to tyl­ko ze względu na kon­trast do resz­ty ro­dzi­ny, od­zna­cza­jącej się nie­zwy­kłym zdro­wiem i si­łą.

Przed­sta­wie­nie te­go wszyst­kie­go wy­da­je się ko­niecz­ne, aby wy­ja­śnić wy­da­rze­nia, któ­re w tym cza­sie mia­ły miej­sce w do­mu ro­du Sa­ra­ci­ne­sców. Od wie­lu lat w ro­dzi­nie nie dzia­ło się nic nad­zwy­czaj­ne­go, z wy­jąt­kiem do­ść nie­mądrej i pe­cho­wej pró­by Or­si­na za­jęcia się in­te­re­sa­mi w cza­sie wiel­kiej spe­ku­la­cji bu­dow­la­nej oraz je­go pierw­sze­go ro­man­su, do któ­re­go na­wi­ąza­no na po­cząt­ku te­go, nie­co ob­ja­śnia­jące­go, roz­dzia­łu.

ROZ­DZIAŁ II

Kie­dy osła­wio­ny ksi­ążę Cor­le­one zma­rł bez wi­ęk­szych ce­re­mo­nii, w ma­łym ho­te­li­ku dru­giej kla­sy w Ni­cei i zo­stał po­cho­wa­ny bez żad­nej god­nej wzmian­ki w pra­sie, na koszt wła­ści­cie­la ho­te­lu, wszyst­kie je­go ty­tu­ły i to, co po­zo­sta­ło z je­go zie­mi i in­nych dóbr, prze­szło na dzie­ci je­go bra­ta, po­nie­waż ten rów­nież już nie żył. Ro­dzi­na Cor­le­one ni­g­dy nie by­ła dłu­go­wiecz­na, a ich so­ju­sze z re­gu­ły nie przy­czy­nia­ły się do dłu­gie­go ży­cia tych, któ­rzy by­li żo­na­mi i męża­mi człon­ków ro­du. Prze­sąd­ni lu­dzie mó­wi­li, że nad ca­łą ro­dzi­ną ci­ąży­ła klątwa ksi­ędza, któ­re­go ka­za­li za­strze­lić ja­ko szpie­ga, aby ra­to­wać się w cza­sie wo­jen na­po­le­ońskich we Wło­szech. Mó­wio­no na­wet, że umie­ra­jący wi­dzie­li, lub wy­da­wa­ło im się, że wi­dzie­li te­go ksi­ędza, kie­dy mie­li umrzeć. Po­nie­waż jed­nak na po­łud­niu Włoch licz­ba ksi­ęży jest do­ść spo­ra, bar­dzo mo­żli­we, że ich wi­zja nie by­ła ro­dza­jem ob­ja­wie­nia, ale po pro­stu ja­ki­mś ca­łkiem nie­szko­dli­wym, ży­wym du­chow­nym, któ­ry aku­rat w tym cza­sie zna­la­zł się nie­opo­dal. Co praw­da, po­dob­no za­wsze za­uwa­ża­li ma­ły czer­wo­ny otwór na je­go czo­le i dru­gi na le­wym po­licz­ku, ale to rów­nież mo­gło być tyl­ko efek­tem dzia­ła­nia wy­ob­ra­źni. Nie­mniej, by­li oni nie­szczęśli­wym ro­dem, a w ci­ągu te­go stu­le­cia kil­ko­ro z je­go człon­ków sko­ńczy­ło ży­cie al­bo w dra­ma­tycz­nych oko­licz­no­ściach, al­bo w in­ny spo­sób, przed­wcze­śnie.

Na­zwi­sko Cor­le­one by­ło tyl­ko ty­tu­łem, a mia­sto, z któ­re­go je za­czerp­ni­ęto, już daw­no prze­szło w in­ne ręce. Ro­dzi­na na­zy­wa­ła się te­raz Pa­gliu­ca d’Oria­ni. Jak to często by­wa we Wło­szech, po­słu­gi­wa­no się tym z trzech na­zwisk, któ­re by­ło naj­bar­dziej zna­ne te­mu, kto aku­rat je wy­mie­niał.

W chwi­li śmier­ci ksi­ęcia na­dal ży­ła wdo­wa po je­go bra­cie i czwo­ro dzie­ci: trzech sy­nów i jed­na cór­ka. Ist­nia­ła też in­na ga­łąź ro­dzi­ny, zwąca się Pa­gliu­ca di Bau­so, któ­ra w tej chwi­li nie jest częścią na­szej hi­sto­rii.

Owdo­wia­ła da­ma na Sy­cy­lii zna­na by­ła ja­ko Don­na Ma­ria Ca­ro­li­na Pa­gliu­ca. Jej naj­star­szym sy­nem był Te­bal­do, któ­re­mu wuj nadał ty­tuł ksi­ęcia Cor­le­one, a je­go dwaj bra­cia na­zy­wa­li się Fran­ce­sco i Fer­di­nan­do. Ich sio­stra, sie­dem­na­sto­let­nia dziew­czy­na, mia­ła na imię Vit­to­ria i by­ła naj­młod­sza.

W zwy­czaj­nych wa­run­kach, ja­ko­że po­cho­dzi­li z po­łud­nia, wszy­scy trzej sy­no­wie, a ta­kże ich oj­ciec i mat­ka, no­si­li­by od­ręb­ny ty­tuł. Cor­le­one jed­nak roz­po­czął ży­cie od kłót­ni z młod­szym bra­tem, a kie­dy ten zma­rł i ma­jątek zo­stał po­dzie­lo­ny zgod­nie z pra­wem wpro­wa­dzo­nym po anek­sji Ne­apo­lu i Sy­cy­lii, ab­so­lut­nie od­mó­wił przy­zna­nia bra­tu ja­kie­go­kol­wiek ty­tu­łu. Nie mó­gł za­po­biec po­dzia­ło­wi ziem, z któ­rych jed­nak za­cho­wał zde­cy­do­wa­nie wi­ęk­szą część, ale mó­gł za­trzy­mać ty­tu­ły, któ­ry­mi pra­wo spad­ko­we się nie zaj­mu­je, i zro­bił to z prze­ko­ry. Co wi­ęcej, krzyw­dził i sprze­nie­wie­rzał się bra­tu wszel­ki­mi mo­żli­wy­mi spo­so­ba­mi, któ­rych w owym cza­sie miał spo­ro do dys­po­zy­cji; w wy­ni­ku cze­go wspo­mnia­ny brat i je­go ro­dzi­na bar­dzo zu­bo­że­li i wy­co­fa­li się, aby żyć w nie­co bar­ba­rzy­ńskim re­gio­nie Sy­cy­lii, zde­cy­do­wa­nie bar­dziej ja­ko rol­ni­cy, niż szlach­ci­ce. Zma­rł na cho­le­rę, gdy je­go naj­star­szy syn, Te­bal­do, był le­d­wie pe­łno­let­ni, a cór­ka Vit­to­ria by­ła ma­łą dziew­czyn­ką od­cho­wy­wa­ną w klasz­to­rze w Pa­ler­mo.

Trzej mło­dzi mężczy­źni ży­li pra­wie tak sa­mo, jak sy­cy­lij­scy chło­pi, ale z du­mą i wi­ęcej niż zwy­kłą pró­żno­ścią sta­nu szla­chec­kie­go. Być mo­że nie by­ło­by wiel­kiej ró­żni­cy, gdy­by ich wuj był dla nich wspa­nia­ło­my­śl­ny, za­miast od ra­zu prze­nie­ść na nich i kon­ty­nu­ować swo­ją nie­na­wi­ść do ich oj­ca. Ale w ta­kim po­ło­że­niu i z ich cha­rak­te­ra­mi, wy­nik ten był nie­unik­nio­ny. Wy­ro­śli na lu­dzi pró­żnych i mści­wych, chci­wych i roz­rzut­nych, na wpół prze­bie­głych i na wpół za­cie­kłych, fi­zycz­nie od­wa­żnych i mo­ral­nie podłych. Licz­ne wa­dy i nie­licz­ne cno­tynie by­ły po­śród nich rów­no­mier­nie roz­ło­żo­ne, to praw­da, bo ka­żdy z nich miał w tych pierw­szych mniej­szy lub wi­ęk­szy udział. Te­bal­do był naj­bar­dziej prze­bie­gły, Fran­ce­sco naj­bar­dziej roz­pust­ny, Fer­di­nan­do był najśmiel­szy i naj­bar­dziej po­chop­ny z nich wszyst­kich – być mo­że naj­lep­szy, a w ka­żdym ra­zie naj­mniej zły.

Dom, któ­ry im po­zo­stał, z nie­wiel­ką zie­mią wo­kół, zna­ny był chło­pom i oko­licz­nym miesz­ka­ńcom, ja­ko Ca­mal­do­li, choć je­go pier­wot­na na­zwa brzmia­ła Tor­re del Dru­so – Wie­ża Dru­zów lub dia­bła, jak kto wo­li. Był to spo­rych roz­mia­rów, roz­ło­ży­sty, na wpół ufor­ty­fi­ko­wa­ny sta­ry klasz­tor, spo­gląda­jący w dół z ła­god­ne­go wznie­sie­nia z jed­nej stro­ny na wy­so­ko po­ło­żo­ną do­li­nę, a z ty­łu na głębo­ki wąwóz, przez któ­ry przez trzy czwar­te ro­ku po ciem­nych ka­mie­niach pły­nął po­tok. Nad tą prze­pa­ścią znaj­do­wał się ro­dzaj wa­łu, a na jed­nym z je­go ko­ńców wzno­si­ła się kwa­dra­to­wa wie­ża ze zruj­no­wa­ny­mi kre­ne­la­ża­mi, zbu­do­wa­na z nie­ma­lże czar­ne­go tu­fu. To wi­docz­nie ta wie­ża nada­ła te­mu miej­scu je­go daw­ną na­zwę, za­nim mni­si zbu­do­wa­li swój bia­ły, otyn­ko­wa­ny bu­dy­nek na prze­ciw­ko niej oraz wa­łu, z ma­łym ko­śció­łkiem w we­wnętrz­nym dzie­dzi­ńcu. Wio­ska San­ta Vit­to­ria by­ła od­da­lo­na o oko­ło trzy czwar­te mi­li, ukry­ta za zbo­czem wzgó­rza i od­dzie­lo­na od Ca­mal­do­li ja­ło­wym pa­smem spa­lo­nej la­wy i sko­ru­py, któ­ra daw­no te­mu ze­szła z ni­ższe­go kra­te­ru wul­ka­nu.

Da­le­ko po­nad tym wszyst­kim, ogrom­ny wul­ka­nicz­ny kszta­łt Et­ny wzno­sił się na tle ciem­no­nie­bie­skie­go wschod­nie­go nie­ba, jak mon­stru­al­ny, smu­go­wa­ty sto­żek usy­pa­ny z cu­kru. Po ka­żdej stro­nie wiel­kie­go spa­lo­ne­go pa­sa mi­ędzy San­ta Vit­to­ria i Ca­mal­do­li, la­sy i po­la roz­ci­ąga­ły się na pó­łnoc i po­łud­nie w kie­run­ku Mes­sy­ny i Ka­ta­nii, a na za­chód po­za do­li­ną wzno­si­ło się wiel­kie pa­smo gór wy­so­ko po­kry­te la­sa­mi kasz­ta­now­ców. Z Ca­mal­do­li nie by­ło wi­dać żad­nych do­mów, żad­nej szo­py, ani cha­ty, któ­ra mo­gła­by słu­żyć za miesz­ka­nie dla czło­wie­ka, gdyż był to dzi­ki i opu­to­sza­ły kraj.

Trzej bra­cia miesz­ka­li w Ca­mal­do­li z mat­ką i by­li ob­słu­gi­wa­ni przez ci­ężko pra­cu­jącą słu­żbę skła­da­jącą się z trzech mężczyzn i czte­rech ko­biet, od któ­rych ocze­ki­wa­no pra­wie wszyst­kie­go, po­cząw­szy od pra­cy w staj­ni, po go­to­wa­nie i cze­ka­nie przy sto­le z po­si­łkiem. W at­mos­fe­rze te­go miej­sca by­ło coś w ro­dza­ju nie­dba­łej ob­fi­to­ści je­dze­nia i pi­cia, ale nie­wie­le wi­ęcej, a wie­lu za­mo­żnych chło­pów ży­ło le­piej niż szwa­gier­ka i sio­strze­ńcy ksi­ęcia Cor­le­one. Don­na Ma­ria Ca­ro­li­na rzad­ko wy­cho­dzi­ła z do­mu, czy to zi­mą, czy la­tem. Z klasz­to­ru zo­sta­ła wy­da­na za mąż, ja­ko dziec­ko, na po­cząt­ku ży­cia. Krót­ko cie­szy­ła się sma­kiem luk­su­su i czy­mś w ro­dza­ju szczęścia, a la­ta pó­źniej­szej bie­dy spędza­ła po­mi­ędzy spa­zma­tycz­ny­mi pró­ba­mi zro­bie­nia ze swo­ich dzi­kich sy­nów pa­nów, gorz­ki­mi wy­bu­cha­mi ża­lu z po­wo­du swo­je­go ma­łże­ństwa i apa­tycz­ną obo­jęt­no­ścią, ja­ka spo­ty­ka ko­bie­ty z po­łud­nia, gdy znaj­du­ją się w tak bez­na­dziej­nym po­ło­że­niu, jak jej wła­sne. By­ła to ko­bie­ta szczu­pła, ciem­no­wło­sa, ze śla­da­mi uro­dy, ubra­na na ogół w nie­co pod­nisz­czo­ne czer­nie, ale z dziw­nym upodo­ba­niem do ta­nich i nie­smacz­nych ozdób, któ­re okrop­nie kon­tra­sto­wa­ły z jej zno­szo­ną ża­ło­bą. W mia­rę jak jej sy­no­wie do­ra­sta­li, na­bra­li na­wy­ku sprze­cza­nia się ze wszyst­kim, co mó­wi­ła. Cza­sa­mi ar­gu­men­to­wa­ła swo­je ra­cje, ja­kie­kol­wiek by one nie by­ły, na ogół zu­pe­łnie nie ma­jąc wie­dzy na da­ny te­mat. Jej wy­wo­dy często ko­ńczy­ły się żar­li­wy­mi ape­la­mi do spra­wie­dli­wo­ści Nie­ba i pra­wo­ści świ­ętych, cho­ciaż spra­wa, o któ­rej aku­rat mó­wi­ła, nie by­ła wa­żniej­sza od za­sa­dze­nia ka­pu­sty lub przy­rządze­nia po­tra­wy z zie­le­ni­ny. Al­bo też, jak to się cza­sem zda­rza­ło, w mil­cze­niu marsz­czy­ła brwi, a jej nie­gdyś pi­ęk­ne usta wy­krzy­wia­ły się po­gar­dli­wie, gdy z le­d­wie roz­chy­lo­nych warg pa­da­ło jed­no sło­wo w zra­nio­nym i dra­ma­tycz­nym to­nie:

– Vil­la­ni!

Sło­wo to mo­żna prze­tłu­ma­czyć ja­ko „cha­my” i głębo­ko do­ty­ka­ło ono ca­łej trój­ki. Ale war­to za­uwa­żyć, że w do­mo­wej sprzecz­ce, ta­ka nie­grzecz­no­ść wo­bec mat­ki swo­imi kon­se­kwen­cja­mi nie wy­kra­cza­ła po­za nie­wie­le zna­czącą ró­żni­cę zdań w ma­ło istot­nej kłót­ni, a kie­dy na­zy­wa­ła swo­ich sy­nów „cha­ma­mi”, zno­si­li to w mil­cze­niu i na ogół od­cho­dzi­li bez ri­po­sty. Nie ma Wło­chów po­zba­wio­nych cho­ćby śla­dów ma­nier i tej ule­gło­ści wo­bec ro­dzi­ców, któ­ra by­ła ty­po­wa dla sta­re­go pa­triar­chal­ne­go ży­cia Rzy­mian. Trze­ba też pa­mi­ętać, je­śli cho­dzi o to i o resz­tę ich za­cho­wa­nia, że cho­ciaż ich oj­ciec zma­rł, gdy by­li jesz­cze mło­dzi, żył wy­star­cza­jąco dłu­go, aby dać im coś, choć nie­wie­le, na dro­dze edu­ka­cji, głów­nie dzi­ęki po­mo­cy pro­bosz­cza z San­ta Vit­to­ria, i na­uczyć ich pod­sta­wo­wych ze­wnętrz­nych ma­nier wła­ści­wych dla mło­dych dżen­tel­me­nów. A te sto­so­wa­li jak im się po­do­ba­ło. Uda­ło mu się na­uczyć ich przy­naj­mniej ty­le, by mo­gli zdać bar­dzo ła­twy eg­za­min, któ­ry po­zwa­la mło­dym mężczy­znom od­być skró­co­ną słu­żbę w ar­mii, trwa­jącą rok i kil­ka ty­go­dni, za­miast nor­mal­ne­go okre­su. W ko­lej­nych la­tach za­bie­rał też naj­pierw Te­bal­da, po­tem Te­bal­da i Fran­ce­sca, a na­stęp­nie wszyst­kich trzech do Mes­sy­ny i Pa­ler­mo na dwa ty­go­dnie, a dzi­ęki te­mu nie by­li ca­łko­wi­cie nie­świa­do­mi świa­ta po­za Ca­mal­do­li, San­ta Vit­to­ria i jed­nym lub dwo­ma wi­ęk­szy­mi mia­sta­mi, któ­re le­ża­ły w od­le­gło­ści jed­ne­go dnia jaz­dy od ich od­le­głe­go miej­sca za­miesz­ka­nia.

Nie na­le­ży rów­nież za­po­mi­nać – aby zro­zu­mieć, w ja­ki spo­sób bra­cia by­li w sta­nie pó­źniej wy­kre­ować swój w mia­rę przy­zwo­ity wi­ze­ru­nek w Rzy­mie – że Wło­si ma­ją wiel­kie zdol­no­ści ad­ap­ta­cji spo­łecz­nej; a po dru­gie, że gra­ni­ca po­mi­ędzy szlach­tą a lu­dem jest w wi­ęk­szo­ści kra­ju bar­dzo wy­ra­źnie za­ry­so­wa­na, szcze­gól­nie w kwe­stii ma­nier i mo­wy, tak że to, cze­go mło­dzi mężczy­źni na­uczy­li się od oj­ca i mat­ki, na­le­ża­ło wy­ra­źnie do ich wła­snej kla­sy i do żad­nej in­nej. Na­wet gdy­by na ze­wnątrz by­li mniej wy­twor­ni, niż mo­gli­by być, sa­mo ich na­zwi­sko sta­no­wi­ło dla nich prze­pust­kę do spo­łe­cze­ństwa, cho­ciaż po bli­ższym po­zna­niu mo­gli­by być jed­nak chłod­no trak­to­wa­ni.

Vit­to­ria, ich sio­stra, po śmier­ci oj­ca po­zo­sta­ła w klasz­to­rze w Pa­ler­mo. Ten, bied­ny czło­wiek, wi­dząc, że je­go dom nie ja­wił się ja­ko od­po­wied­nie miej­sce dla mło­dej dziew­czy­ny, a zwłasz­cza dla ta­kiej, któ­ra by­ła tak de­li­kat­na jak je­go cór­ka, umie­ścił ją u za­kon­nic, gdy by­ła jesz­cze ma­łym dziec­kiem i w tych oko­licz­no­ściach by­ło to zde­cy­do­wa­nie naj­mądrzej­sze, co mó­gł zro­bić. Za­kon­ni­ce by­ły praw­dzi­wy­mi da­ma­mi, a klasz­tor był sto­sun­ko­wo bo­ga­ty. Być mo­że to wła­śnie te fak­ty mia­ły szcze­gól­ne zna­cze­nie dla Pa­gliu­ci, a mo­że szcze­rze wie­rzył, że po­wi­nien być w sta­nie re­gu­lar­nie pła­cić za edu­ka­cję i utrzy­ma­nie Vit­to­rii. W rze­czy­wi­sto­ści, do­pó­ki żył, od cza­su do cza­su wy­sy­łał do klasz­to­ru ma­łe kwo­ty pie­ni­ędzy, a na­wet po je­go śmier­ci Don­na Ma­ria Ca­ro­li­na dwu­krot­nie prze­ka­za­ła nie­wiel­ką su­mę za­kon­ni­com. Ale po­tem przez dłu­gi czas nic wi­ęcej nie przy­sy­ła­no. Na szczęście dla sie­bie, Vit­to­ria by­ła bar­dzo nie­po­dob­na do swo­ich wy­bu­cho­wych bra­ci i za­wie­dzio­nej mat­ki, i za­nim sko­ńczy­ła dzie­si­ęć lat, sta­ła się ulu­bie­ni­cą do­mu za­kon­ne­go, w któ­rym ją umiesz­czo­no. Na­wet gdy­by by­ła zu­pe­łnie in­na, ni­sko uro­dzo­na i o złym uspo­so­bie­niu, za­kon­ni­ce za­trzy­ma­ły­by ją i trak­to­wa­ły tak uprzej­mie, jak tyl­ko mo­gły, i zro­bi­ły­by dla niej wszyst­ko, co w ich mo­cy, cho­ciaż bar­dzo słusz­nie wy­ma­ga­ły­by, aby ro­bi­ła coś w kie­run­ku za­ra­bia­nia na ży­cie pod ich da­chem, gdy do­ro­śnie. Ale po­za rzad­kim uro­kiem i mi­łym cha­rak­te­rem te­go dziec­ka, po­cho­dzące­go ze sta­re­go i szla­chet­ne­go ro­du,  uwa­ża­ły, że nie na­da­je się do pra­cy, po­rzu­co­na na pa­stwę lo­su i bez­rad­na. Sądzi­ły, że za­słu­gu­je na ich wspó­łczu­cie, ca­łkiem tak, jak gdy­by na­le­ża­ła do ro­dzi­ny jed­nej z nich. Ich wiel­ka sym­pa­tia dla te­go dziec­ka spra­wi­ła, że wszyst­ko in­ne scho­dzi­ło na dal­szy plan. Oka­zy­wa­ły jej swo­ją mi­ło­ść tak, jak tyl­ko ta­kie ko­bie­ty po­tra­fią to ro­bić; bo choć pod ich opie­ką znaj­do­wał się tu­zin in­nych có­rek szlach­ty w ró­żnym wie­ku, za­kon­ni­ce nie po­zwo­li­ły ni­ko­mu do­wie­dzieć się, że po śmier­ci oj­ca, Vit­to­ria zo­sta­ła wy­cho­wa­na dzi­ęki ich de­ob­re­mu ser­cu. Da­wa­ły jej wszyst­ko, co naj­lep­sze, włącz­nie z ma­ły­mi pre­zen­ta­mi, o któ­rych mo­gła­by po­my­śleć, że przy­sła­no je dla niej z do­mu. Mó­wi­ły jej, że to „jej mat­ka ży­czy so­bie, aby mia­ła” swój pa­mi­ęt­nik, swo­ją ka­set­kę, lub je­dwab­ną chu­s­tecz­kę do no­sa, czy in­ne te­go ro­dza­ju dro­bia­zgi. Jej mat­ka, bied­na ko­bie­ta, nie­wąt­pli­wie by te­go pra­gnęła, choć ni­g­dy te­go nie po­wie­dzia­ła. By­ło to po­bo­żne ma­łe kłam­stew­ko, spra­wia­jące, że in­ne dziew­częta nie pa­trzy­ły na nią z gó­ry, jak na dziew­czyn­kę otrzy­mu­jącą po­moc cha­ry­ta­tyw­ną, co mo­gło­by ją spo­tkać ze stro­ny jed­nej czy dwóch spo­śród nich. W ubio­rze oczy­wi­ście nie by­ło żad­nej ró­żni­cy, bo wszyst­kie ubie­ra­ły się tak sa­mo, a Vit­to­ria sądzi­ła, że to ro­dzi­ce pła­ci­li za jej rze­czy.

By­ła bar­dzo uro­czą dziew­czy­ną, a gdy do­ro­sła, jej uro­da roz­kwi­tła pod ka­żdym względem i by­ła tak de­li­kat­na, jak ona sa­ma. Nie mia­ła ciem­ne­go od­cie­nia skó­ry jak jej bra­cia, ani jak jej mat­ka. Po­wszech­nie mó­wi się, że ca­ły re­gion wo­kół Pa­ler­mo jest sa­ra­ce­ński, ale że sta­ro­żyt­na grec­ka krew prze­trwa­ła od Mes­sy­ny do Ka­ta­nii; i ta dziew­czy­na z pew­no­ścią wy­da­wa­ła się te­go ty­pu uro­dy, któ­ry ró­żnił się od wy­glądu jej ro­dzi­ny, pier­wot­nie po­cho­dzącej z dru­giej stro­ny wy­spy. Vit­to­ria mia­ła mi­ęk­kie brązo­we wło­sy i ja­sne brązo­we oczy do­kład­nie te­go sa­me­go ko­lo­ru, co de­li­kat­ne, łu­ko­wa­te brwi nad ni­mi - do­pa­so­wa­nie, któ­re za­wsze po­ma­ga har­mo­nii ka­żdej twa­rzy. Rów­nież jej skó­ra by­ła świe­tli­sta i gład­ka, za­rów­no za­trzy­my­wa­ła, jak i od­da­wa­ła świa­tło, ni­czym po­łysk de­li­kat­ne­go atła­su w cie­niu. W ca­łej jej twa­rzy by­ła ta ma­rzy­ciel­ska mi­ęk­ko­ść do­brze za­ry­so­wa­nych kon­tu­rów, któ­rą cza­sa­mi wi­dzi się w naj­le­piej oszli­fo­wa­nych klej­no­tach Gre­ków, gdy sam ka­mień szla­chet­ny ma zło­ta­wy od­cień. Jej ry­sy nie by­ły ide­ałem żad­ne­go stan­dar­du pi­ęk­na, któ­ry na­zy­wa­my do­sko­na­łym, alejej nie­do­sko­na­ło­ści, nie po­win­ny zo­sta­wać na­pra­wio­ne, by pa­so­wa­ły do re­guł i ka­no­nów. To, ja­kie do­kła­nie one by­ły, oka­że się pó­źniej. Wy­star­czy te­raz po­wie­dzieć, że Vit­to­ria d’Oria­ni mia­ła w so­bie wdzi­ęk, urok i ła­god­no­ść, a przy tym nie­ma­ło uro­dy. By­ła do­brze wy­cho­wa­na i oto­czo­na opie­ką, jak to już zo­sta­ło po­wie­dzia­ne, i by­ła wy­cho­wy­wa­na zu­pe­łnie ina­czej, niż jej bra­cia.

Eg­zy­sten­cja Pa­gliu­ców w Ca­mal­do­li by­ła nie tyl­ko do­ść dzi­ka i nie­okie­łzna­na, o czym już wie­my, ale ta­kże w pew­nym stop­niu dwu­znacz­na, i mo­żna wąt­pić, czy wszyst­kie po­czy­na­nia trzech bra­ci, gdy do­ra­sta­li, by­ły zgod­ne z pra­wem. Sy­cy­lia nie jest pod tym względem po­dob­na do in­nych re­gio­nów i, być mo­że ry­zy­ku­jąc znu­że­nie czy­tel­ni­ka, le­piej będzie, je­śli już na sa­mym po­cząt­ku na­pi­szę nie­co tu­tej­szej o ba­ni­cji i ban­dy­ty­zmie, aby to, co na­stąpi po­tem, by­ło bar­dziej zro­zu­mia­łe.

Ban­dy­tyzm na Sy­cy­lii ma pe­wien ro­dzaj nie­ci­ągłej trwa­ło­ści, któ­rej ob­co­kra­jow­cy nie po­tra­fią ła­two zro­zu­mieć. Już sa­mo ich py­ta­nie, któ­re jest tak często za­da­wa­ne – czy nie mo­żna go wy­ple­nić? – po­ka­zu­je ca­łko­wi­tą nie­zna­jo­mo­ść je­go na­tu­ry. Wi­ęk­szo­ść lu­dzi wie, że w zi­mie mo­żna od­ci­ąć ogon jasz­czur­ki za po­mo­cą pa­tycz­ka, ale nie mo­żna za­po­biec od­ra­sta­niu ogo­na na wio­snę i w le­cie, chy­ba że za­bi­je się jasz­czur­kę.

Ban­dy­tyzm nie jest za­wo­dem, jak sądzi wi­ęk­szo­ść lu­dzi. Czło­wiek nie wy­bie­ra go ja­ko dro­gę swo­jej ka­rie­ry. Jest to spo­ra­dycz­ny, ale nie­unik­nio­ny re­zul­tat cha­rak­te­ru na­ro­do­we­go w pew­nych wa­run­kach, któ­re z pew­no­ścią od cza­su do cza­su będą się od­na­wiać. Nikt nie mo­że zmie­nić cha­rak­te­ru na­ro­do­we­go. Suk­ces ban­dy­ty­zmu, kie­dy­kol­wiek się ob­ja­wia, za­le­ży przede wszyst­kim od pra­wie nie­do­stęp­nej spe­cy­fi­ki po­ło­że­nia nie­któ­rych części wy­spy, a po dru­gie od bez­rad­no­ści i nie­mo­żno­ści ob­ro­ny w jej od­le­głych miej­scach. To oczy­wi­ste, że nie jest mo­żli­we uzbro­je­nie ca­łej lud­no­ści, zwłasz­cza w broń zdol­ną spro­stać pierw­szo­rzęd­nym ka­ra­bi­nom po­wta­rzal­nym i re­wol­we­rom woj­sko­wym, któ­re ban­dy­ci pra­wie za­wsze no­szą przy so­bie. Rów­nie nie­mo­żli­wo­ścią jest sta­cjo­no­wa­nie od­dzia­łów woj­ska lub po­li­cji w ca­łym kra­ju, w od­le­gło­ściach nie­prze­kra­cza­jących pół mi­li od po­ste­run­ku do po­ste­run­ku, w ka­żdym kie­run­ku, roz­rzu­co­nych jak ka­pu­sty na po­lu. Żad­na ar­mia by nie wy­star­czy­ła. Dla­te­go, gdy wia­do­mo, że ufor­mo­wa­ła się ja­kaś ban­da, tym­cza­so­wo wy­sy­ła się w jej po­bli­że du­że si­ły, aby na nią za­po­lo­wać, i to wszyst­ko, na co stać ja­ki­kol­wiek rząd. Ban­da, jak się ją za­wsze na­zy­wa, mo­że być bar­dzo ma­ła. Pe­wien czło­wiek aż do tej po­ry ter­ro­ry­zo­wał bar­dzo du­ży ob­szar – to był ów słyn­ny Le­one. Gdy w ko­ńcu zo­stał oto­czo­ny, za­bił pra­wie po­ło­wę lu­dzi, za­nim za­bi­to je­go, choć był ca­łkiem sam.

Nie­mal ka­żda ban­da za­czy­na swo­je dzia­ła­nie od po­je­dyn­cze­go osob­ni­ka, któ­ry z re­gu­ły sta­je się ba­ni­tą, aby unik­nąć kon­se­kwen­cji mor­der­stwa do­ko­na­ne­go w po­ry­wie gnie­wu i jest, we­dług wszel­kie­go praw­do­po­do­bie­ństwa, czło­wie­kiem o sza­no­wa­nym uro­dze­niu i pew­nym ma­jąt­ku. Częścią cha­rak­te­ru na­ro­do­we­go jest na­tych­mia­sto­we po­su­wa­nie się do roz­le­wu krwi w przy­pad­ku kłót­ni, a kłót­nie są, nie­ste­ty, do­ść po­wszech­ne. Chło­pi roz­bi­ja­ją so­bie na­wza­jem gło­wy i ko­ści mo­ty­ka­mi i szpa­dla­mi, cza­sem dźga­ją się no­ża­mi, ale rzad­ko za­bi­ja­ją, po­nie­waż ka­ra­bi­nie­rzy nie­ustan­nie szu­ka­ją bro­ni, na­wet w kie­sze­niach rol­ni­ków, i kon­fi­sku­ją ją bez py­ta­nia, gdy zo­sta­nie zna­le­zio­na. Stąd czło­wiek po­sia­da­jący pe­wien ma­jątek rzad­ko wy­je­żdża za gra­ni­cę bez strzel­by lub re­wol­we­ru, lub obu, i na ogół wie, jak ich uży­wać. Mo­że prze­jść przez ży­cie bez po­wa­żnej kłót­ni, ale je­śli się w nią wplącze, zwy­kle od ra­zu za­bi­ja, al­bo sam zo­sta­je za­bi­ty. Je­śli są świad­ko­wie, któ­rzy udo­wod­nią po­nad wszel­ką wąt­pli­wo­ść, że za­bił w ob­ro­nie wła­snej, mo­że od­dać się w ręce ka­ra­bi­nie­rów z naj­bli­ższe­go po­ste­run­ku i być pew­nym, że zo­sta­nie unie­win­nio­ny. W prze­ciw­nym ra­zie, je­śli nie mo­że te­go udo­wod­nić, je­go je­dy­ną dro­gą jest nie­zwłocz­na uciecz­ka do la­su. To wy­da­je się pro­stym wy­tłu­ma­cze­niem fak­tu, że tak du­ża część ban­dy­tów wca­le nie na­le­ży do naj­ni­ższej kla­sy spo­łecz­nej, tyl­ko często są to wła­ści­cie­le ziem­scy i lu­dzie ma­jęt­ni, któ­rych nie tyl­ko stać na do­brą broń, ale ta­kże są w sta­nie uzy­skać li­cen­cje na jej po­sia­da­nie. Z re­gu­ły ban­dy­ci ci z pew­no­ścią nie po­cho­dzą z tak zwa­nych klas prze­stęp­czych, jak przy­pusz­cza­ją cu­dzo­ziem­cy, cho­ciaż gdy ban­da moc­no się roz­ra­sta, w ca­łym jej gro­nie mo­żna zna­le­źć kil­ku po­spo­li­tych prze­stęp­ców; ale za­zwy­czaj po­zo­sta­li ban­dy­ci gar­dzą ni­mi i nie ufa­ją im.

Wszyst­kie te kwe­stie tłu­ma­czą rów­nież jesz­cze je­den, god­niej­szy uwa­gi fakt, a mia­no­wi­cie: że wa­żne ban­dy za­wsze ma­ją przy­ja­ciół wśród za­mo­żnych wła­ści­cie­li ziem­skich. W isto­cie ma­ją nie tyl­ko przy­ja­ciół, ale często bli­skich krew­nych, go­to­wych do wiel­kich po­świ­ęceń i po­no­szących znacz­ne ry­zy­ko, aby uchro­nić ich przed pra­wem, zaś kie­dy znacz­na licz­ba ban­dy­tów zo­sta­je schwy­ta­na, by­wa, że resz­ta ko­ńczy w za­sadz­ce, zdra­dzo­na przez tych sa­mych przy­ja­ciół lub krew­nych. Cza­sa­mi ban­dy­ci są przez nich ma­sa­kro­wa­ni w za­mian za du­żą na­gro­dę. Ale na cze­ść sy­cy­lij­skie­go cha­rak­te­ru trze­ba za­uwa­żyć, że ta­kie przy­pad­ki są rzad­kie, cho­ciaż je­den z nich był nie­zwy­kle zna­mien­ny. By­ło to w ro­ku 1894, kie­dy pe­wien bo­ga­ty czło­wiek i je­go dwaj sy­no­wie umy­śl­nie odu­rzy­li sze­ściu ban­dy­tów na pew­ne­go ro­dza­ju uczcie przy­ja­źni i za­strze­li­li ich wszyst­kich we śnie. Jed­na­kże ta ma­sa­kra w naj­mniej­szym stop­niu nie za­ko­ńczy­ła ist­nie­nia tej szcze­gól­nej ban­dy.

Je­śli cho­dzi o prak­ty­ki ban­dy­tów, to ma­ją oni na uwa­dze trzy głów­ne ce­le: za­bez­pie­cze­nie bez­pie­cze­ństwa oso­bi­ste­go, pro­wian­tu na ży­cie, a na­stęp­nie, je­śli to mo­żli­we, du­żych sum pie­ni­ędzy, któ­re, gdy zdo­by­te, mo­gą po­zwo­lić im na po­ta­jem­ne opusz­cze­nie kra­ju na za­wsze. Je­śli cho­dzi o pierw­szy z tych ce­lów, to są to prze­wa­żnie mło­dzi mężczy­źni, lub mężczy­źni w kwie­cie wie­ku, do­brze się po­ru­sza­jący, do­brze je­żdżący, do­brze strze­la­jący i nie rzu­ca­jący się mun­du­ro­wym w oczy na od­le­gło­ść. Je­śli cho­dzi o ich pro­wiant, to je­śli nie za­opa­tru­ją ich przy­ja­cie­le, bio­rą to, cze­go po­trze­bu­ją, gdzie­kol­wiek to znaj­dą, głów­nie po­przez za­stra­sza­nie chło­pów. W trze­ciej spra­wie ma­ją so­lid­ne per­spek­ty­wy. Zwy­kły czło­wiek jest za­zwy­czaj do­ść bez­piecz­ny z ich stro­ny, szcze­gól­nie je­śli jest uzbro­jo­ny, po­nie­waż nie będą ry­zy­ko­wać ży­cia dla cze­goś tak nędz­ne­go jak ra­bu­nek przy dro­dze. Ich ce­lem jest po­rwać ko­goś z oto­cze­nia naj­bo­gat­szych szlach­ci­ców i pa­nów, od któ­rych mo­gą wy­mu­sić na­praw­dę du­ży okup. Zaś je­śli już zła­pią ta­ką oso­bę, to za­zwy­czaj do­sta­ją pie­ni­ądze, gdyż prak­ty­ka wy­sy­ła­nia ucha lub ka­wa­łka no­sa ja­ko przy­po­mnie­nia dla krew­nych, wci­ąż nie za­ni­kła. Nie­wie­lu sy­cy­lij­skich dżen­tel­me­nów, po­sia­da­jących zie­mie w głębi kra­ju, ośmie­la się od­wie­dzać swo­je po­sia­dło­ści bez eskor­ty woj­sko­wej, gdy po­wszech­nie wia­do­mo, że ist­nie­je „ban­da”.

Tak się zło­ży­ło, że ta­ka ban­da, choć nie­licz­na, ze­bra­ła się w ci­ągu kil­ku lat od śmier­ci Pa­gliu­ci i przez pe­wien czas pro­wa­dzi­ła nie­pew­ne i ko­czow­ni­cze ży­cie nie­da­le­ko San­ta Vit­to­ria. Mó­wio­no, że lu­dzie Pa­gliu­ców by­li w do­brych sto­sun­kach z ty­mi ban­dy­ta­mi, choć oczy­wi­ście ich mat­ka nic o tym nie wie­dzia­ła. Nikt w oko­li­cy z te­go po­wo­du nie my­ślał o bra­ciach go­rzej. Gdy w po­bli­żu gra­so­wa­li ban­dy­ci, ka­żdy mu­siał so­bie ra­dzić jak naj­le­piej. Cor­le­one, jak na­zy­wa­ło ich wie­lu chło­pów, by­li do­brze uzbro­je­ni, ale by­ło ich nie­wie­lu i nie mo­gli si­łą prze­ciw­sta­wić się na­pa­dom ban­dy­tów. Z dru­giej stro­ny, mie­li re­pu­ta­cję od­wa­żnych i bar­dzo lek­ko­my­śl­nych mło­dych mężczyzn, na­wet wbrew prze­ciw­no­ściom lo­su mo­gących po­słać ku­lę ka­żde­mu, kto pró­bo­wa­łby za­brać pa­rę ich owiec lub jed­ne­go z ich mu­łów. Zna­li też do­brze ten kraj i mo­gli być cen­ny­mi so­jusz­ni­ka­mi ka­ra­bi­nie­rów, co ozna­cza­ło, że mo­gli­by być przy­dat­ny­mi przy­ja­ció­łmi ba­ni­tów, gdy­by się na to zde­cy­do­wa­li. Wszy­scy wie­dzie­li, że są bied­ni i że nie war­to by­ło­by brać żad­ne­go z nich w na­dziei na okup, i nikt nie był za­sko­czo­ny, gdy wy­szło na jaw, że sprze­da­ją ban­dy­tom pro­wiant za go­tów­kę, gdy mo­gą ją do­stać, i na kre­dyt, gdy ban­dy­ci nie ma­ją pie­ni­ędzy; kre­dyt, któ­ry był na­praw­dę do­brym roz­wi­ąza­niem, o ile ba­ni­ci nie zo­sta­li­by poj­ma­ni.

Bez­po­śred­nich do­wo­dów na ist­nie­nie te­go so­ju­szu by­ło bar­dzo ma­ło, a bra­cia Pa­gliu­co­wie za­prza­czy­li te­mu w spo­sób, któ­ry nie za­chęcał do dal­szych py­tań. Aby zro­bić bły­sko­tli­wy po­kaz swo­jej do­sko­na­łej nie­win­no­ści, przez dwa dni pi­lo­to­wa­li tu­zin ka­ra­bi­nie­rów la­bi­ryn­tem le­śnych ście­żek i prze­łęczy, i trzy ra­zy w ci­ągu czter­dzie­stu ośmiu go­dzin przy­pro­wa­dza­li ich do miejsc, gdzie jesz­cze tlił się ogień, a reszt­ki na wpół ugo­to­wa­ne­go mi­ęsa by­ły roz­rzu­co­ne, jak gdy­by ban­dy­ci ucie­kli na­gle na alarm. Zro­bi­li to bar­dzo do­brze i otrzy­ma­li od ofi­ce­ra po­dzi­ęko­wa­nia za ich wy­si­łki, wraz ze szcze­ry­mi wy­ra­za­mi ubo­le­wa­nia, że nie od­nie­śli suk­ce­su w obła­wie. W jed­nym z obo­zów zna­le­źli na­wet skó­rę owcy, któ­rą, z wie­lo­ma gło­śno wy­po­wie­dzia­ny­mi prze­kle­ństwa­mi, po zna­ku na grzbie­cie zi­den­ty­fi­ko­wa­li ja­ko swo­ją. Wszyst­ko to by­ło bar­dzo do­brze prze­pro­wa­dzo­ne, a re­zul­tat był ta­ki, że ka­ra­bi­nie­rzy w Ca­mal­do­li często zwra­ca­li się do nich o in­for­ma­cje na te­mat ban­dy­tów, co oczy­wi­ście spra­wi­ło, że d’Oria­ni by­li do­brze po­in­for­mo­wa­ni o miej­scu po­by­tu sa­mych ka­ra­bi­nie­rów.

Osta­tecz­nie do­brze się sta­ło, że przez te la­ta Vit­to­ria po­zo­sta­wa­ła w klasz­to­rze w Pa­ler­mo, do­pó­ki śmie­rć sta­re­go Cor­le­one nie zmie­ni­ła na­gle po­ło­że­nia jej mat­ki i bra­ci.

Zma­rł, jak już po­wie­dzia­no, bez wi­ęk­szych ce­re­mo­nii w ma­łym ho­te­li­ku w Ni­cei. Zma­rł bez­dziet­nie i bez­po­tom­nie, a ta­kże zruj­no­wa­ny, o ile by­ło wia­do­mo, w chwi­li śmier­ci. Wia­do­mo­ść o tym do­ta­rła do Ca­mal­do­li w for­mie żąda­nia pie­ni­ędzy na spła­tę jed­ne­go z je­go dłu­gów, od po­życz­ko­daw­cy w Pa­ler­mo, któ­ry wie­dział o ist­nie­niu trzech bra­ci Pa­gliu­ców i o tym, że są oni spad­ko­bier­ca­mi ksi­ęcia.

Przez ca­ły rok trwa­ło roz­pląty­wa­nie pa­jęczyy ru­iny ma­jąt­ku zma­rłe­go. To, cze­go nie sprze­dał, by­ło ob­ci­ążo­ne hi­po­te­ką, a hi­po­te­ki wie­lo­krot­nie zmie­nia­ły wła­ści­cie­li w cza­sie wiel­kie­go kry­zy­su fi­nan­so­we­go, któ­ry roz­po­czął się w 1888 ro­ku. Dłu­gi by­ły wszel­kie­go ro­dza­ju, słusz­ne i nie­słusz­ne, a wie­rzy­cie­li by­ły set­ki. Opie­kun głów­nej po­sia­dło­ści ucie­kł z go­tów­ką, któ­rą aku­rat miał w ręku, gdy tyl­ko do­wie­dział się o śmier­ci Cor­le­one. Pe­wien nie­zna­ny osob­nik za­strze­lił się, po­nie­waż za­rząd­ca był mu wi­nien pie­ni­ądze, o czym rów­nież roz­pi­sy­wa­ły się ga­ze­ty, a na mar­twe­go roz­pust­ni­ka spa­dło wie­le dru­ko­wa­nych obelg. Ale pew­ne­go dnia Fer­di­nan­do Pa­gliu­ca wsze­dł do biu­ra jed­nej z ga­zet w Pa­ler­mo, ude­rzył re­dak­to­ra w twarz, zmu­sił go do po­je­dyn­ku, a na­stęp­ne­go ran­ka prze­bił mu płu­ca. Re­dak­tor w ko­ńcu wy­zdro­wiał, ale Pa­gliu­ca do­sze­dł do sie­bie i w pra­sie nie by­ło już wi­ęcej obelg na te­mat bied­ne­go, mar­twe­go Cor­le­one.

Oka­za­ło się, że nie jest tak źle, jak so­bie wy­ob­ra­żał. Tu i ów­dzie ostał się ma­ły ma­jątek, być mo­że dla­te­go, że pra­wie nikt nie wie­dział o je­go ist­nie­niu. W Rzy­mie, w no­wej dziel­ni­cy, był ma­ły do­mek, któ­ry za­ku­pił dla mło­dej oso­by, któ­rą był chwi­lo­wo za­in­te­re­so­wa­ny, i któ­ry ja­ki­mś cu­dem nie był ob­ci­ążo­ny hi­po­te­ką. Hi­po­te­ki nie­któ­rych głów­nych po­sia­dło­ści na Sy­cy­lii tra­fi­ły do po­jem­ne­go biur­ka mar­ki­za di San Gia­cin­to, któ­ry na­zy­wał się Gio­van­ni Sa­ra­ci­ne­sca i re­pre­zen­to­wał jed­ną z ga­łęzi tej ro­dzi­ny. San Gia­cin­to był nie­zwy­kle bo­ga­ty i sta­no­wił oso­bli­we po­łącze­nie sta­rej krwi z no­wo­cze­sny­mi in­stynk­ta­mi; czło­wiek ho­no­ru, ale o strasz­li­wej si­le wo­li i sta­ry do­bry wróg; czło­wiek o bar­dzo sze­ro­kich ho­ry­zon­tach i wie­lu wspa­nia­łych pro­jek­tach, z któ­rych nie­któ­re by­ły już po­my­śl­nie zre­ali­zo­wa­ne, nie­któ­re w trak­cie re­ali­za­cji, a nie­któ­re do­pie­ro tyl­ko za­pla­no­wa­ne. W cza­sie wiel­kie­go kry­zy­su nie stra­cił wie­le, ani nie sko­rzy­stał na­tych­miast z klęsk in­nych. Nikt nie na­zwał go chci­wym, a jed­nak wszyst­ko, co by­ło war­te po­sia­da­nia, co zna­la­zło się w je­go za­si­ęgu, prędzej czy pó­źniej we­szło w je­go roz­po­rządza­nie. Kie­dy zie­mia i do­my tra­ci­ły na war­to­ści, a wszyst­ko, co zwi­ąza­ne z biz­ne­sem by­ło nud­ne i po­zba­wio­ne wi­tal­no­ści, San Gia­cin­to sta­le ku­po­wał. Kie­dy wszy­scy się eks­cy­to­wa­li i czy­ni­li sza­lo­ne spe­ku­la­cje, on spo­koj­nie oszczędzał swo­je pie­ni­ądze i cze­kał. A w trak­cie swo­ich in­we­sty­cji zgar­niał naj­lep­sze z hi­po­tek Cor­le­onów, nie przej­mu­jąc się zbyt­nio tym, czy od­set­ki są pła­co­ne re­gu­lar­nie, czy nie. Wkrót­ce wie­dział, że nie będą one w ogó­le spła­ca­ne, a zie­mia przy­pad­nie je­mu, gdy tyl­ko Cor­le­one ca­łko­wi­cie się zruj­nu­je.

Ro­dzi­na Pa­gliu­ców prze­nio­sła się do Rzy­mu, za­nim za­ko­ńczo­no re­gu­lo­wa­nie kwe­stii dzie­dzi­cze­nia, a Vit­to­ria zo­sta­ła w ko­ńcu za­bra­na z klasz­to­ru i to­wa­rzy­szy­ła mat­ce. Tyl­ko Fer­di­nan­do po­zo­stał w Ca­mal­do­li. Ro­dzi­na za­miesz­ka­ła w no­wej dziel­ni­cy i za­częła żyć do­brze, je­śli nie eks­tra­wa­ganc­ko, z te­go, co by­ło jesz­cze bar­dzo nie­pew­nym do­cho­dem. Te­bal­do, któ­ry sam pro­wa­dził wszyst­kie in­te­re­sy, zdo­łał ko­rzyst­nie sprze­dać dom w Rzy­mie. Przez San Gia­cin­ta za­wa­rł zna­jo­mo­ść z kil­ko­ma rzy­mia­na­mi, któ­rzy trak­to­wa­li go uprzej­mie i z cie­ka­wo­ścią pa­trzy­li na nie­go ja­ko na bra­tan­ka osła­wio­ne­go ksi­ęcia Cor­le­one. Je­śli cho­dzi o ty­tuł, San Gia­cin­to po­ra­dził mu, aby nie przyj­mo­wał go od ra­zu, gdyż nie przy­nie­sie mu to żad­nych szcze­gól­nych ko­rzy­ści.

San Gia­cin­to był w do­sko­na­łych sto­sun­kach ze wszyst­ki­mi swo­imi sa­ra­ce­ński­mi krew­ny­mi i bar­dzo na­tu­ral­nie roz­ma­wiał z ni­mi o d’Oria­nich. W głębi ser­ca nie lu­bił Te­bal­da i nie ufał mu, a je­go bra­ta Fran­ce­sca uwa­żał za nie­wie­le lep­sze­go, ale mi­mo to nie mó­gł nie czuć pew­ne­go ro­dza­ju li­to­ści dla tych dwóch mło­dzie­ńców, któ­rych hi­sto­ria przy­po­mi­na­ła mu je­go wła­sne ro­man­tycz­ne po­cząt­ki. San Gia­cin­to był ol­brzy­mem w si­le i po­stu­rze, a nie­wąt­pli­wie praw­dą jest, że u wszyst­kich ol­brzy­mów prędzej czy pó­źniej ujaw­nia się skłon­no­ść do do­bro­ci i życz­li­wo­ści. Był już w po­de­szłym wie­ku, a po­cząt­ko­wa twar­do­ść je­go szorst­kiej na­tu­ry zo­sta­ła zła­go­dzo­na przez la­ta suk­ce­sów i pra­wie fe­no­me­nal­ne­go szczęścia do­mo­we­go. Był sil­ny cia­łem i umy­słem, i nie­ła­two go by­ło oszu­kać; ale stał się ła­ska­wy. Wspó­łczuł ro­do­wi Pa­gliu­ców i za­brał swo­ją żo­nę, aby zo­ba­czy­ła Don­nę Ma­rię Ca­ro­li­nę. Prze­ko­nał ksi­ężnicz­kę Sant’Ila­rio, aby ją przy­jęła i za­wa­rła z nią zna­jo­mo­ść, a mar­ki­za di San Gia­cin­to pew­ne­go po­po­łud­nia przy­pro­wa­dzi­ła ją do pa­ła­cu ra­zem z Vit­to­rią.

Co­ro­na uwa­ża­ła mat­kę Pa­gliu­ców za pre­ten­sjo­nal­ną i sądzi­ła, że ma zły cha­rak­ter i jest nie­mądra, ale już na pierw­szy rzut oka do­strze­gła, że jej mło­da cór­ka jest oso­bą zu­pe­łnie in­ne­go ty­pu, a kil­ka uprzej­mych py­tań, pod­czas gdy Don­na Ma­ria Ca­ro­li­na roz­ma­wia­ła z mar­ki­zą, wy­ja­śni­ło Co­ro­nie ta­jem­ni­cę. Vit­to­ria ni­g­dy nie by­wa­ła w do­mu, na­wet z wi­zy­tą, przez dzie­si­ęć lat, któ­re upły­nęły od umiesz­cze­nia jej w klasz­to­rze, a jej mat­ka by­ła dla niej pra­wie ob­cą oso­bą. Nie by­ła nie­śmia­ła, jak Co­ro­na z pew­no­ścią mo­gła za­uwa­żyć, ale jej mło­dy wdzi­ęk był de­li­kat­nie pie­lęgno­wa­ny, a w obec­no­ści gru­bo cio­sa­nej oso­bo­wo­ści mat­ki, kur­czy­ła się i za­sty­ga­ła.

– Czy wy­da­my ją za mąż w Rzy­mie, jak my­ślisz, ksi­ężnicz­ko?  – za­py­ta­ła Don­na Ma­ria Ca­ro­li­na, ki­wa­jąc gło­wą w stro­nę cór­ki, pod­czas gdy jej oczy pa­trzy­ły na Co­ro­nę, a ona uśmie­cha­ła się zna­cząco.

Mi­ęk­kie brązo­we oczy Vit­to­rii sta­ły się na­gle ja­sne i twar­de, krew na­pły­nęła jej do twa­rzy jak po ude­rze­niu, a jej ma­łe dło­nie za­ci­snęły się ci­cho na pa­ra­sol­ce, ale nic nie po­wie­dzia­ła i pa­trzy­ła w dół.

– Mam na­dzie­ję, że pa­ni cór­ka wyj­dzie za mąż bar­dzo szczęśli­wie – po­wie­dzia­ła Co­ro­na z życz­li­wą in­to­na­cją, wi­dząc za­kło­po­ta­nie dziew­czy­ny i ro­zu­mie­jąc je.

Mar­ki­za diSan Gia­cin­to ro­ze­śmia­ła się ca­łkiem szcze­rze. Jej śmiech był pe­łen hu­mo­ru, nie ha­ła­śli­wy i wy­ra­źnie ary­sto­kra­tycz­ny, to praw­da, ale Vit­to­ria czu­ła się ura­żo­na, po­nie­waż wie­dzia­ła, że wy­wo­ła­ła go uwa­ga mat­ki, któ­ra by­ła w złym gu­ście. Co­ro­na rów­nież to za­uwa­ży­ła.

– Za­wsze się śmie­jesz na wzmian­kę o ma­łże­ństwie, Fla­vio – po­wie­dzia­ła ksi­ężnicz­ka – a prze­cież je­steś naj­szczęśli­wiej za­mężną ko­bie­tą, ja­ką znam.

– Och, to praw­da! – Od­po­wie­dzia­ła mar­ki­za. – Mój ol­brzym jest dla mnie do­bry, na­wet te­raz, gdy mo­je wło­sy są si­we.

Co praw­da w gęstych i fa­lu­jących wło­sach, któ­re ro­sły ni­sko nad czo­łem, by­ło wie­le srebr­nych ni­tek, ale jej twarz nie stra­ci­ła nic ze swo­jej świe­żo­ści, a oczy za­cho­wa­ły daw­ną ży­wot­no­ść. Na­le­ża­ła do te­go ty­pu ko­biet, któ­re za­zwy­czaj do­ży­wa­ją sędzi­we­go wie­ku.

Don­na Ma­ria Ca­ro­li­na wsta­ła, aby ode­jść. Że­gna­jąc się, Co­ro­na ujęła dłoń Vit­to­rii.

– Przy­kro mi, żejest już tak pó­źna po­ra ro­ku, mo­ja dro­ga – po­wie­dzia­ła. – Do przy­szłe­go ro­ku nie będziesz tu mia­ła zbyt wie­lu roz­ry­wek. Ale mu­sisz jesz­cze przy­jść do nas na obiad z mat­ką. Czy przyj­dziesz i przy­pro­wa­dzisz cór­kę? – za­py­ta­ła, zwra­ca­jąc się do Don­ny Ma­rii Ca­ro­li­ny.

Mar­ki­za di San Gia­cin­to wpa­try­wa­ła się w nią w do­brze ukry­tym zdzi­wie­niu, gdyż Co­ro­na nie mia­ła w zwy­cza­ju za­pra­szać na ko­la­cję no­wo­po­zna­nych lu­dzi. Oczy­wi­ście jej za­pro­sze­nie zo­sta­ło przy­jęte.

ROZ­DZIAŁ III

Na ko­la­cji po­ja­wi­li się San Gia­cin­to wraz z żo­ną, a ta­kże dwie lub trzy in­ne oso­by, i w ten spo­sób człon­ko­wie ro­dzi­ny d’Oria­nich do­ko­na­li cze­goś w ro­dza­ju for­mal­ne­go we­jścia do eli­ty rzym­skie­go spo­łe­cze­ństwa pod naj­lep­szy­mi mo­żli­wy­mi au­spi­cja­mi. Po­mi­mo do­bre­go sma­ku i ko­bie­ce­go wpły­wu Co­ro­ny, uro­czy­sto­ści w Pa­laz­zo Sa­ra­ci­ne­sca za­wsze mia­ły im­po­nu­jący i nie­mal uro­czy­sty cha­rak­ter. Być mo­że w ro­dzi­nie by­ło zbyt wie­lu mężczyzn, a wszy­scy oni by­li zbyt po­wa­żni i po­nu­rzy, od sędzi­we­go ksi­ęcia po naj­młod­sze­go wnu­ka, któ­ry był le­d­wie pe­łno­let­ni, a któ­re­go czar­ne brwi zbie­ga­ły się nad rzym­skim no­sem i zda­wa­ły się zbyt­nio za­ciem­niać oczy. Ip­po­li­to, wy­jątek w swo­jej ro­dzi­nie, tak jak Vit­to­ria d’Oria­ni w swo­jej, nie po­ja­wiał się przy sto­le, ale przy­cho­dził do sa­lo­nu wie­czo­rem. Sam ksi­ążę sie­dział u we­zgło­wia sto­łu i  rzad­ko się od­zy­wał. Co­ro­na wi­dzia­ła, że nie jest za­do­wo­lo­ny z obec­no­ści ro­du Pa­gliu­ców i sta­ra­ła się jak mo­gła, by pod­trzy­my­wać roz­mo­wę i kie­dy tyl­ko mo­gła, skło­nić Fla­vię San Gia­cin­to do mó­wie­nia.

Od cza­su do cza­su spo­gląda­ła na Or­si­na, któ­re­go twarz te­go wie­czo­ru nie wy­ra­ża­ła ni­cze­go, ale któ­re­go oczy by­ły nie­mal nie­ustan­nie zwró­co­ne ku Vit­to­rii. To, że usia­dł obok niej, wy­szło do­ść na­tu­ral­nie, ale by­ło dla nie­go nie­co­dzien­nym do­świad­cze­niem. Oczy­wi­ście, w ży­ciu to­wa­rzy­skim zda­rza­ło się, że pod­czas ko­la­cji sia­dał obok mło­dej dziew­czy­ny, i na ogół był przy ta­kich oka­zjach bar­dzo znu­dzo­ny. By­wa­ło to al­bo za­mie­rzo­ne, al­bo przy­pad­ko­we ze stro­ny je­go go­spo­da­rzy, kim­kol­wiek by oni nie by­li. Je­śli by­ło za­mie­rzo­ne, to zna­czy­ło, że po­sa­dzo­no go obok ja­kie­jś szcze­gól­nie po­żąda­nej da­my wiel­kie­go uro­dze­nia i ma­jąt­ku w na­dziei, że się w niej za­ko­cha i uczy­ni ją przy­szłą ksi­ężnicz­ką Sa­ra­ci­ne­scą. Wte­dy w po­nu­rym mil­cze­niu od­pie­rał ka­żdą ta­ką pró­bę zdo­by­cia je­go ser­ca. Je­śli na­to­miast zda­rzy­ło mu się przy­pad­ko­wo zna­le­źć obok mło­dej dziew­czy­ny, dzia­ło się to zgod­nie z pra­wa­mi pierw­sze­ństwa i praw­do­po­do­bie­ństwo, że mło­da da­ma nie mia­ła nic do za­ofe­ro­wa­nia, ani pod względem wy­glądu, ani ma­jąt­ku, ani roz­mo­wy, wy­no­si­ło dzie­si­ęć do jed­ne­go. Ale ża­den z tych przy­pad­ków nie zda­rzał się często.

Obec­na oka­zja by­ła zu­pe­łnie wy­jąt­ko­wa. Vit­to­ria d’Oria­ni ni­g­dy wcze­śniej nie by­ła na przy­jęciu i wszyst­ko by­ło dla niej no­we. To był jej pierw­szy udział w spo­tka­niu to­wa­rzy­skim, a Or­si­no Sa­ra­ci­ne­sca był, oprócz jej bra­ci, pierw­szym mężczy­zną, któ­re­go mo­żna by­ło na­zwać mło­dym, z któ­rym za­mie­ni­ła cho­ćby kil­ka­na­ście słów. Mi­nęły za­le­d­wie dwa mie­si­ące od opusz­cze­nia klasz­to­ru, a w tym cza­sie jej umy­sł był nie­ustan­nie za­tło­czo­ny no­wy­mi wra­że­nia­mi i rów­nie sta­le dra­żnio­ny spo­so­bem by­cia i pro­wa­dze­nia roz­mo­wy przez jej mat­kę. Jej wy­kszta­łce­nie by­ło nie­wąt­pli­wie bar­dzo ogra­ni­czo­ne, choć pod tym względem ró­żni­ło się tyl­ko w nie­wiel­kim stop­niu od wy­kszta­łce­nia wie­lu mło­dych dziew­cząt, któ­re Or­si­no spo­ty­kał, by­ło ono jed­nak no­wo­cze­sne w po­rów­na­niu z wy­kszta­łce­niem mat­ki, a ho­ry­zon­ty jej po­glądów na re­li­gię by­ły sze­ro­kie, w po­rów­na­niu ze skom­pli­ko­wa­nym sys­te­mem prze­sądów Don­ny Ma­rii Ca­ro­li­ny.

Brązo­we oczy Vit­to­rii by­ły bar­dzo sze­ro­ko otwar­te, gdy sie­dzia­ła ci­cho na swo­im miej­scu, słu­cha­jąc te­go, co mó­wio­no i pró­bu­jąc wie­lu rze­czy, któ­rych ni­g­dy wcze­śniej na­wet nie wi­dzia­ła. Często spo­gląda­ła na Co­ro­nę, pra­gnąc, aby pew­ne­go dnia być ta­ką jak ona, co by­ło jed­nak nie­mo­żli­we. Od cza­su do cza­su zer­ka­ła na Or­si­na i od­po­wia­da­ła na je­go uwa­gi krót­ko i pro­sto. Nie mo­gła się oprzeć wra­że­niu, że ją ob­ser­wu­je, i od cza­su do cza­su krew de­li­kat­nie na­pły­wa­ła do jej po­licz­ków. Po jej dru­giej stro­nie sie­dział Gian­bat­ti­sta Pie­tra­san­ta, któ­re­go żo­ną by­ła Fran­gi­pa­ni, będący szcze­gól­nie roz­ba­wio­ny i za­in­te­re­so­wa­ny mat­ką Vit­to­rii, je­go dru­gą sąsiad­ką, ale na jej mło­dą cór­kę nie zwra­cał uwa­gi.

Pe­wien wiel­ki pi­sarz bar­dzo praw­dzi­wie po­wie­dział, że ana­li­za psy­cho­lo­gicz­na w ksi­ążce ni­g­dy nie mo­że być czy­mś wi­ęcej niż se­rią stwier­dzeń ze stro­ny au­to­ra, mó­wi­ących o tym, co on sam wy­ob­ra­ża so­bie, że mó­głby czuć, gdy­by zna­la­zł się na miej­scu tej kon­kret­nej oso­by, któ­rą ana­li­zu­je. Jest rze­czą bar­dzo wąt­pli­wą, czy ja­ki­kol­wiek pi­sarz płci męskiej jest w sta­nie, cho­ćby naj­wi­ęk­szym wy­si­łkiem wy­ob­ra­źni, przy­ob­lec się w tę ge­nial­ną czy­sto­ść my­śli i in­ten­cji, ja­ka ce­chu­je ca­łą isto­tę tak mło­dej dziew­czy­ny jak Vit­to­ria d’Oria­ni, gdy po raz pierw­szy wcho­dzi na świat, po dzie­si­ęciu la­tach spędzo­nych w re­li­gij­nej wspól­no­cie wy­twor­nych sióstr.

Isto­ta, któ­rą so­bie wy­ob­ra­ża­my, gdy pró­bu­je­my zro­zu­mieć ta­ką dziew­częcą nie­win­no­ść, jest bez­barw­na i ma­to­wa. Jej umy­sł i ser­ce są bia­łe jak śnieg, tak zu­pe­łnie bia­łe, jak bia­ły puch na bez­kre­snej rów­ni­nie, na któ­rej nie ma żad­ne­go pło­tu czy drze­wa, któ­re mo­gły­by prze­ła­mać jej mo­no­to­nię. Nie ma pi­ęk­na w ta­kiej bie­li na­tu­ry, z wy­jąt­kiem chwi­li, gdy czer­wie­ni się o świ­cie i o za­cho­dzie sło­ńca. Lu­dzie po­zo­sta­wie­ni na ta­kim śnie­gu sa­mot­nie, nie wi­dząc nic po­za nim, często po­pa­da­ją w obłęd, sza­le­ństwo na śnie­gu jest zna­ną i sze­ro­ko opi­sy­wa­ną for­mą obłędu.

Wi­docz­nie w ta­kim przy­pad­ku na­sza wy­ob­ra­źnia nie po­tra­fi przy­wo­łać praw­dzi­we­go ob­ra­zu. Je­ste­śmy świa­do­mi, że pa­nie­ńska nie­win­no­ść jest sta­nem, a nie for­mą cha­rak­te­ru. Trud­no­ść po­le­ga na przed­sta­wie­niu so­bie okre­ślo­ne­go cha­rak­te­ru w ta­kim wła­śnie sta­nie. Al­bo­wiem sło­wo nie­win­no­ść nie ma wąskie­go zna­cze­nia, roz­ci­ąga się ono na ka­żdą kwe­stię, któ­ra do­ty­ka ludz­ko­ści, na ka­żdy mo­tyw w ka­żdym po­stępo­wa­niu i na ka­żdy cel, któ­ry w tym po­zba­wio­nym tre­ści sta­nie dziew­czy­na przy­pi­su­je wszyst­kim isto­tom ludz­kim, ży­wym i uma­rłym. Jest to ma­gicz­ne okno, przez któ­re wszyst­kie do­bre rze­czy uka­zu­ją się wy­ra­źnie, choć rzad­ko praw­dzi­wie, a wszyst­kie złe są al­bo zu­pe­łnie nie­wi­docz­ne, al­bo wi­dzia­ne w nud­nym, neu­tral­nym i zu­pe­łnie nie­cie­ka­wym cie­niu jed­no­li­te­go nie­zro­zu­mie­nia. Sądzi­my, że tak mu­si być, na pod­sta­wie na­szej ob­ser­wa­cji. To nie jest ana­li­za, ale in­spek­cja.

Za tym pu­stym miej­scem kry­je się przede wszyst­kim tem­pe­ra­ment, po­tem cha­rak­ter i umy­sł, a na­stęp­nie ten wiel­ki, nie­pew­ny ele­ment dzie­dzicz­no­ści, po­twor­ny lub bo­ski, któ­ry oży­wia i po­ru­sza wszyst­kie te trzy ogni­wa przy po­częciu nie­na­ro­dzo­ne­go lo­su, i któ­ry w pó­źniej­szym ży­ciu sam oka­zu­je się lo­sem, o ile w ogó­le ist­nie­je coś ta­kie­go jak prze­zna­cze­nie.

Za pust­ką mo­że kryć się burz­li­wa i na­mi­ęt­na krew, mo­że kryć się że­la­zny cha­rak­ter i rządzący czło­wie­kiem umy­sł. Ale pust­ka, mi­mo wszyst­ko, po­zo­sta­je pust­ką. Ca­ry­ca Ka­ta­rzy­na by­ła kie­dyś nie­win­ną i ci­chą ma­łą nie­miec­ką dziew­czyn­ką, o pu­stych, zdzi­wio­nych oczach i szkol­nych sen­ty­men­tach. Go­ethe mó­gł ją wzi­ąć za Char­lot­tę Wer­te­ra. Do­bra, zła, czy obo­jęt­na, przy­szła ko­bie­ta stoi wte­dy w ma­gicz­nym oknie, a wszyst­ko, czym ma się stać, jest już w niej.

Vit­to­ria d’Oria­ni z pew­no­ścią nie mia­ła stać się ca­ry­cą Ka­ta­rzy­ną, ale pod płasz­czem jej nie­win­no­ści nie bra­ko­wa­ło odzie­dzi­czo­nych sprzecz­no­ści. Or­si­no my­ślał in­ten­syw­niej niż wi­ęk­szo­ść mło­dzie­ńców w je­go wie­ku i był te­go świa­do­my, pa­trząc na nią i roz­ma­wia­jąc z nią, pro­wa­dząc jed­ną z tych po­zor­nie płyt­kich roz­mów, któ­rych wspo­mnie­nie po­zo­sta­je cza­sem na ca­łe ży­cie, stu­diu­jąc w mil­cze­niu jej twarz i pró­bu­jąc od­kryć ta­jem­ni­cę jej nie­spo­ty­ka­ne­go uro­ku.