Dieta ketogeniczna w walce z rakiem. Plan leczenia terapią ketogeniczną ebook

Książkę tę dedykuję mojemu synowi,

Raffiemu.

RAFFI KALAMIAN WALSH

URODZONY 18 LUTEGO 2000 ROKU,

ZMARŁ 17 KWIETNIA 2013 ROKU.

Raffi, zachody, które razem podziwialiśmy, to tylko krótkie chwile,

ale światło, którym rozjaśniłeś tę Ziemię, promienieje do dziś.

Zawsze będziesz dla mnie bohaterem!

Jestem szczęśliwa, że mogłam być twoją mamą.

WSTĘP

Siedzieliśmy z naszym czteroletnim synem w gabinecie terapeuty. Z Raffim działo się coś niedobrego i chcieliśmy ustalić co. W ciągu ostatnich miesięcy stał się bardzo zamknięty w sobie i miał trudności ze skupieniem uwagi. Nie potrafił beze mnie wytrzymać nawet kilku minut. Dla nas i dla badających go specjalistów wyglądało to na klasyczny przypadek zespołu zaburzenia więzi. Adoptowaliśmy Raffiego, gdy był niemowlakiem, i diagnoza wydawała się trafna. Mieliśmy nadzieję, że z pomocą terapeutów uda się przezwyciężyć tę najnowszą przeszkodę.

Wtedy zadzwonił telefon. Okazało się, że wchodząc do gabinetu, nie wyłączyłam komórki. Telefonował pediatra Raffiego. Przeprowadzone niedawno badanie oczu ujawniło bladość tarczy nerwu wzrokowego. Prawdopodobną przyczyną takiego stanu rzeczy było niewłaściwe odżywianie. To logiczne, ponieważ gdy adoptowaliśmy chłopca, był niedożywiony i miał krzywicę. Wkrótce potem Raffi doznał trzech krótkich, ale ostrych napadów bólu głowy. Chcąc dmuchać na zimne, pediatra zlecił wykonanie rezonansu magnetycznego, aby wykluczyć anomalie w mózgu. Plan wyglądał następująco: jeżeli pojawiłby się jakiś problem, radiolog miał natychmiast powiadomić pediatrę, natomiast jeśli wyniki byłyby w normie, mieliśmy otrzymać raport następnego dnia. Od badania Raffiego minęła już doba, więc naturalnie spodziewałam się, że wszystko jest w porządku. Zamiast tego usłyszeliśmy wieści, na których dźwięk runął nasz świat: „Przykro mi to mówić. Raffi ma guza mózgu. Nie mogę uwierzyć, że radiolog nie zadzwonił do mnie od razu. Proszę mnie uważnie wysłuchać: guz jest bardzo duży i trzeba natychmiast położyć dziecko do szpitala. Już dzwoniłem w waszej sprawie. Wszyscy czekają”. Sesja u terapeuty skończyła się, a razem z nią świat, jaki dotychczas znaliśmy. Zanim dotarło do nas, co się właściwie stało, byliśmy już w drodze do szpitala, od którego dzieliło nas 16 godzin jazdy przez śnieżycę. Następnego popołudnia nasz syn był już w szpitalu i przechodził biopsję. W wigilię Bożego Narodzenia otrzymaliśmy wyniki histopatologii, a na święta wysłano nas do domu.

Naturalnie zadawaliśmy sobie pytanie: „Dlaczego Raffi? Dlaczego spotyka to nasze dziecko?”

Czasami odpowiedź na to bolesne pytanie jest oczywista. Czy pacjent miał kontakt z azbestem? Jeżeli tak, to międzybłoniak nie jest niczym niespodziewanym. Całe życie palił papierosy? To zwiększa ryzyko chorób układu oddechowego, w tym raka. Ale co, jeżeli chory nie wypalił w swoim życiu ani jednego papierosa, a i tak okazuje się, że ma raka płuc w IV stopniu zaawansowania? Bez względu na to, jak znaleźliśmy się w tym punkcie, przyszłość zależała od tego, co zrobimy dalej.

W gruncie rzeczy obecna sytuacja najprawdopodobniej była wynikiem zbiegu wielu okoliczności – idealnej mieszanki odzwierciedlającej życie w skomplikowanym i pełnym wyzwań środowisku. Działanie toksyn i rodzaj przyjmowanych substancji odżywczych inicjuje zmiany w naszym organizmie oraz w aktywności naszych komórek (na przykład szlaków sygnałowych), co wpływa na ogólny stan zdrowia. W indywidualnych reakcjach na sumę tych wszystkich przesłanek duży udział ma jednak czynnik losowy. Owszem, genetyczne czynniki ryzyka mogą być przekazywane z pokolenia na pokolenie, ale naukowcy dopiero teraz zaczynają rozumieć to, co od dawna wiedzieli lekarze medycyny integracyjnej: nasze zdrowie zależy od tego, czy interakcja genów ze środowiskiem pomaga zachować równowagę w organizmie, czy raczej przechyla szalę w stronę choroby. Lekarze medycyny integracyjnej wierzą również, że sensowna dieta i zmiana trybu życia może mieć znacznie istotniejszy wpływ niż tylko hołdowanie popularnym sloganom typu „jedz zrównoważone posiłki” czy „więcej ruchu”.

Coraz wyraźniej dostrzegamy, że dieta ma istotny związek z niektórymi rodzajami nowotworów. Badacze już dawno dowiedli, że nadwaga zwiększa ryzyko zachorowania na niektóre rodzaje raka (w tym raka jelita grubego, piersi i prostaty), a nowotwory te występują u nas tym częściej, im jesteśmy starsi. Dlaczego te choroby dotykają nas głównie na starość? Według większości teorii zdrowe komórki nie potrafią pozbyć się zmian przedrakowych właśnie z powodu procesu starzenia się. Istnieje jednak alternatywna teoria wskazująca na podłoże metaboliczne nowotworów. Ta teoria, będąca tematem niniejszej książki, zwraca uwagę na nowe dowody świadczące o tym, że przyczyną chorób (w tym także raka) uznawanych za typowe dla zaawansowanego wieku są najczęściej stany zapalne, insulinooporność i niewydolność układu odpornościowego.

Czas wejść do gry!

Do walki z rakiem potrzebna jest drużyna. Ale co zrobić, jeżeli nikt nie chce nas posadzić nawet na ławce rezerwowych? Od pacjenta oczekuje się, że będzie obserwatorem. Ma stać na uboczu i kibicować graczom, ale niech nie waży się wkraczać na boisko! Nawet język stosowany we współczesnej medycynie świadczy o tym, że rola pacjenta jest pasywna. To prawda, jeżeli złamaliśmy kość, należy odpoczywać i pozwolić działać profesjonalistom. Jednak jeżeli diagnozą jest rak, to mamy prawo aktywnie uczestniczyć w walce.

Pamiętaj: wchodzisz do gry, w której nie ma sędziego i w której nie każdy gra zgodnie z przepisami. Właściwie nie ma tu żadnych przepisów. Jeżeli czytasz czasem o raku w Internecie (a pewnie czytasz), to wiesz, jak szybko pole gry staje się polem minowym pełnym sprzecznych pomysłów, nieodpowiednich rad i szarlatanerii.

Teraz masz jednak w ręku podręcznik, który podpowie ci, co masz robić, i pomoże poradzić sobie z czekającymi cię wyzwaniami. Jak się wkrótce dowiesz, terapia ketogeniczna to jedna z najpotężniejszych strategii w walce z chorobami nowotworowymi. (Zwróć uwagę, że piszę o „walce”, a nie o „lekarstwie”. Większość nowotworów – nawet tych o niezłych wskaźnikach przeżywalności – pojawia się w końcu ponownie za sprawą niewielkiej grupy komórek, które przetrwały terapię, uległy mutacji i się rozprzestrzeniły. Może się też okazać, że zachorujesz na zupełnie inny, choć pokrewny typ raka, co często bywa skutkiem ubocznym chemio- i radioterapii – procesów uszkadzających zarówno zdrowe, jak i chore komórki. Właśnie dlatego potrzebny ci plan, który będzie funkcjonował przez całe życie!). Znalezienie odpowiedniej diety ketogenicznej to najłatwiejszy etap. Zdobycie odpowiednich narzędzi i informacji, aby zaimplementować te oraz inne zmiany, wymaga wysiłku i poświęcenia. Niniejsza książka to właściwy pierwszy krok na tej drodze.

Język jest ważny

Język to potężne narzędzie. W medycynie język kształtuje myśli i działania. Jeżeli mówiąc o swojej chorobie, będziesz używał języka wojennego i nawiążesz z rakiem „walkę”, to spodziewaj się ofiar, ponieważ obie strony konfliktu toczą bój na tym samym polu bitwy, którym jest twój organizm. Spróbuj raczej „wygrać mecz”. W ten sposób istnieje większa szansa, że podejmiesz kroki mające na celu chronienie najważniejszego gracza, czyli siebie. Jeżeli mimo to uważasz, że język wojny jest w tym przypadku najbardziej odpowiedni, pomyśl o opracowywaniu najskuteczniejszych manewrów i strategii, aby chronić najważniejsze zasoby przez całe swoje życie. Innymi słowy – skup się na przywróceniu równowagi, biorąc pod uwagę mocne i słabe strony zaistniałej sytuacji.

Język odzwierciedla także nasze przekonania. Od pacjentów (nieprzypadkowo w języku angielskim słowo patience oznacza cierpliwość) oczekuje się, że będą cierpliwie i biernie znosili terapię, ponieważ „lekarz wie najlepiej”. Rzadko jesteśmy zachęcani do zadawania pytań i dzielenia się zdobytą wiedzą. Guru medytacji i autor książek John Kabat-Zinn obrazuje tę sytuację na przykładzie ściany, która wznosi się między lekarzami a pacjentami. Opisuje on opracowany przez siebie program mający na celu zachęcenie studentów medycyny do pogłębienia komunikacji z leczonymi przez nich osobami. Kabat-Zinn polecił podopiecznym kończyć rozmowy z pacjentami pytaniem: „Czy jest jeszcze coś, o co chciałby pan/chciałaby pani mnie zapytać?”. Przeglądając nagrania ze spotkań, Kabat-Zinn z rozbawieniem spostrzegł, że wprawdzie studenci wypowiadali zaproponowane przez niego pytanie, ale w tym samym czasie kręcili głową, jak gdyby chcieli powiedzieć: „nie”. Bardzo mało subtelna mowa ciała1!

Język medycyny kładzie największy nacisk na szkolenie lekarzy, a nie na ich edukację. Specjaliści trzymają się wpojonych im doktryn nawet wtedy, gdy prognozy nie są obiecujące lub gdy wyraźnie widać, że stan pacjenta się nie poprawia. Aby poznać punkt widzenia lekarza na kwestię różnicy między szkoleniem a edukacją, polecam zapoznanie się z książką Julii Schopick Nieznana medycyna (www.honestmedicine.com). W swojej publikacji Schopick zawarła wypowiedź dra Burta Berksona, który ujawnia wyraźny rozdźwięk między edukacją otrzymaną na studiach podyplomowych, która zachęcała do krytycznego myślenia i uczestnictwa w procesie zdobywania wiedzy, a szkoleniem na uniwersytecie medycznym, gdzie wymagano od studentów ścisłego przestrzegania obowiązujących dyrektyw2. Co trzeba zrobić, aby zmienić współczesny medyczny sposób postrzegania chorób polegający prawie wyłącznie na leczeniu objawów za pomocą leków i procedur?

Obecny standard opieki

Bez wątpienia obecny standard opieki w leczeniu chorób nowotworowych jest daleki od ideału, a wiele spośród powszechnie przyjętych procedur bardzo negatywnie wpływa na jakość życia pacjentów. W jaki sposób można naprawić ten stan rzeczy?

Koncerny farmaceutyczne wydają miliardy dolarów na opracowywanie i wprowadzanie na rynek nowych i zyskownych leków, ale miernik wymagań wobec tych specyfików często bywa ustawiony na bardzo niskim poziomie. Na przykład w leczeniu niezwykle agresywnych typów nowotworów, takich jak rak trzustki czy mózgu, wystarczy, żeby nowy lek poprawił statystyczną przeżywalność o kilka miesięcy, i już uznaje się go za „istotny postęp” w stosunku do poprzedniej terapii. Niewiele uwagi zwraca się na jakość życia chorego, który często pada ofiarą tego piekielnego układu. Z pewnością znasz te przyciągające wzrok reklamy skierowane bezpośrednio do konsumenta, w których przez 10 sekund jest on namawiany do „skontaktowania się z lekarzem” w sprawie dającego nadzieję na dłuższe życie nowego leku, a w ciągu pozostałych 20 sekund pospiesznie wymienia się potencjalne skutki uboczne, w tym ryzyko zgonu.

Na poziomie instytucji (takich jak ośrodki leczenia chorób nowotworowych i szpitale uniwersyteckie) grupy specjalistów złożone z chirurgów oraz radioonkologów i onkologów klinicznych mogą wykorzystywać dane z badań genetycznych tkanki nowotworowej, raportów histopatologicznych oraz dane dotyczące markerów nowotworowych w celu ustalenia procedur, które ich zdaniem mają największe szanse na wywołanie jakiejkolwiek reakcji. Pozornie wydaje się to dobrym wyjściem, ale przyjrzyjmy się, co w praktyce oznacza dla pacjenta. W typowym scenariuszu statystyka sugeruje, że 30% chorych z wynikami podobnymi do twoich będzie w sposób istotny z klinicznego punktu widzenia reagowało na terapię. To oczywiście lepsze niż metoda prób i błędów, ale jeżeli znajdujesz się w grupie 70% pacjentów, którzy nie reagują, to w ten sposób osłabiasz swój organizm, a wzmocniony i bardziej agresywny nowotwór może teraz bez przeszkód rozwijać się dalej.

Chorym na raka wmawia się, że takie podejście do leczenia to właśnie przykład medycyny spersonalizowanej lub terapii celowanej. W rzeczywistości jednak twój onkolog po prostu zgaduje, która terapia może przynieść jakiekolwiek rezultaty, a swój wybór opiera na algorytmach nieuwzględniających indywidualnych cech każdego pacjenta. Warto także wiedzieć, że grupy specjalistów bywają stronnicze. Jeżeli na przykład onkolog kliniczny cieszy się popularnością i ugruntowaną reputacją, to jego rekomendacje będą miały pierwszeństwo wobec opinii mniej wpływowych, ale równie dobrze merytorycznie przygotowanych członków grupy.

Paradygmat medyczny obowiązujący we współczesnej medycynie zachodniej kładzie pozorny nacisk na wspólne podejmowanie decyzji, lecz wielu lekarzy głównego nurtu musi poczynić jeszcze postępy na drodze do stworzenia opieki medycznej autentycznie skupiającej się na pacjencie. W istocie przepaść między lekarzem a pacjentem może się jeszcze pogłębić. Dystans ten wynika po części z ograniczeń czasowych i finansowych, na które specjaliści nie mają wpływu, a częściowo także z coraz większej specjalizacji i wyzwań związanych z przekazywaniem coraz to bardziej skomplikowanych informacji. Owszem, to dobrze znaleźć się pod opieką najlepszych lekarzy w najlepszych ośrodkach specjalizujących się w leczeniu akurat tej jednej konkretnej choroby, ale może się to wiązać z wysoką ceną, ponieważ osoby, którym powierzamy nasze życie, nie będą się z nami komunikowały. Specjaliści tracą też na tym, że lekceważą okazję do nauczenia się czegoś od ludzi, którym powinni służyć.

Powiem jasno: nie jest moim zamiarem umniejszanie zasług oddanych swojej pracy lekarzy, którzy są zatrudnieni w większości konwencjonalnych szpitali. Ci ludzie z pewnością chcą nam zapewnić możliwie najlepszą opiekę. Problem wynika z braku funduszy na badania naukowe, w tym na próby kliniczne, które ostatecznie dowiodą skuteczności diety ketogenicznej i innych terapii metabolicznych w walce z chorobą przez wiele osób wciąż niestety postrzeganą jako „pech”.

Terapie alternatywne i pomocnicze

Wziąwszy pod uwagę ułomności i ograniczenia standardów opieki zdrowotnej, zwłaszcza na etapie ostatniego stadium zaawansowania nowotworów złośliwych, dziwi fakt, że w rozmowach z onkologami nie pojawia się kwestia tanich lub wręcz bezpłatnych terapii alternatywnych i pomocniczych. Gdy tylko pacjenci o nich wspominają, często są traktowani lekceważąco z uwagi na „brak dowodów”. Być może podejrzewasz w tym spisek, że twój onkolog zaleca określony typ terapii ze względu na korzyści osobiste, np. prowizje od koncernów farmaceutycznych. Chociaż z pewnością istnieją lekarze winni tego grzechu, większość onkologów naprawdę oferuje nam to, co ich zdaniem leży w naszym najlepszym interesie. Problem polega na tym, że od pierwszego dnia szkolenia medycznego wręczano im okulary z filtrem pozwalającym dostrzegać tylko pewien rodzaj „medycyny opartej na faktach”, zaakceptowanej przez osoby organizujące te szkolenia. Gdy tacy lekarze rozpoczynają pracę, są zobowiązani przestrzegać wpojonych im procedur leczenia raka, zupełnie jakby jedną rękę mieli związaną. Zajmowanie się ukrytymi problemami, których rozwiązanie mogłoby nas uzdrowić, nie jest ich celem.

Kiedy uwzględnimy ten scenariusz, maksyma „po pierwsze, nie szkodzić” brzmi dość paradoksalnie w obliczu szkód wyrządzanych przez współczesne rodzaje terapii konwencjonalnych. Wszyscy zyskalibyśmy na połączeniu najlepszych elementów obu światów: doświadczenia i wiedzy onkologów oraz terapii pomocniczych i alternatywnych oferujących natychmiastowe korzyści, takie jak zdrowszy układ odpornościowy i poprawa jakości życia. Jednakże terapie uzupełniające nie mają jeszcze ugruntowanej pozycji w konwencjonalnej opiece zdrowotnej, nawet gdy bazują na solidnym podłożu naukowym.

Weźmy pod uwagę dietę ketogeniczną. Pomimo wysiłków ze strony krytyków, zwolennicy tego podejścia (w tym także ja) zdołali powiązać dowody przedstawione przez pacjentów (mające zwykle charakter anegdotyczny) z „danymi przedklinicznymi”, czyli rezultatami badań z użyciem zwierzęcych modeli chorób (podczas opracowywania leków obiecujące dane o charakterze przedklinicznym wykorzystuje się jako argument na rzecz przejścia do badań na ludziach). Na szczęście dieta ketogeniczna jest dostępna dla wszystkich, ponieważ w przeciwieństwie do opieki konwencjonalnej, dostęp do niej nie jest uzależniony od ubezpieczenia zdrowotnego ani zdolności finansowej pacjenta. Jemy, aby żyć. Wybór dotyczy tego, co będziemy jedli.

Środowisko medyczne postrzega to inaczej. Lekarze i naukowcy potrzebują niepodważalnych dowodów w postaci badań na ludziach i ignorują obszerne informacje świadczące o skuteczności diety ketogenicznej zebrane podczas dziesięcioleci jej stosowania w leczeniu padaczki. Istnieją przecież dowody naukowe na to, że dieta ketogeniczna stosowana u osób chorych na epilepsję jest bezpieczna, wykonalna i skuteczna3, 4, 5. Czy w związku z powyższym nie możemy założyć, że cechy te mogą dotyczyć również innego zastosowania diety? Znane są przecież dowody na to, że sprawdza się ona w walce z rakiem6, 7. Mimo to każdy chory musi najpierw samodzielnie ustalić, czy dieta będzie w jego przypadku odpowiednim wyjściem. W rozdziale 4 przedstawiam kilka przeciwwskazań związanych z jej wdrażaniem (sekcja „Przeciwwskazania”, s. 70).

Zaangażowani badacze i lekarze rozpoczęli już proces poddawania diety ketogenicznej seriom prób klinicznych mających na celu uwiarygodnienie jej jako terapii przeciwnowotworowej. Dlaczego więc nie możemy spokojnie czekać na dalszy rozwój wydarzeń?

Ponieważ osoby chore na raka nie mają czasu na czekanie!

ROZDZIAŁ 1

RAK – GENY CZY METABOLIZM?

Wszystko brzmiało wspaniale, przynajmniej w teorii. Międzynarodowy projekt poznania ludzkiego genomu odniósł wspaniały sukces, pozwalając nam lepiej zrozumieć nasze genetyczne korzenie. Tak więc w 2006 roku Stany Zjednoczone podjęły się kolejnego zadania pod nazwą The Cancer Genome Atlas (TCGA) w nadziei na zbliżenie nas do opracowania leku na raka. Pomimo początkowego podniecenia i atmosfery oczekiwania na przełom, próby rozpracowania tej strasznej choroby nie powiodły się, a onkolodzy wciąż prowadzą „walkę” z chorobami nowotworowymi, zamiast je leczyć. Walka ta ciągle ma swoją cenę – nie chodzi tu wyłącznie o pieniądze, ale przede wszystkim o utracone życie.

Do roku 2015 na projekt TCGA przeznaczono 375 milionów dolarów, udało się odczytać strukturę DNA (kwasu dezoksyrybonukleinowego, czyli genetycznych instrukcji danej komórki) 10 tysięcy nowotworów i zidentyfikowano 10 milionów mutacji. W czasopiśmie „Nature” autorka książek naukowych Heidi Ledford zamieściła ważny artykuł, w którym napisała:

Problemem jest złożoność uzyskanych informacji. Mimo że kilka „instrukcji” wyróżnia się jako prawdopodobne przyczyny powstawania nowotworów, większość mutacji tworzy niezrozumiałe genetyczne osobliwości, więc trudno wymienić jakiekolwiek cechy wspólne różnych komórek nowotworowych. Badania leków skupiających się na wspomnianych instrukcjach ujawniły kolejny problem: rak zazwyczaj szybko uodparnia się na leczenie, aktywując inne geny w celu obejścia procesów blokowanych przez daną terapię1.

Tutaj ponownie wchodzi do gry epigenetyka wraz z losowymi mutacjami, które tak często pojawiają się w szlakach sygnałowych będących na celowniku nowotworu. Te dwa zjawiska łącznie przechylają niestety szalę na korzyść postępu choroby. Pomimo tego ponurego scenariusza międzynarodowe konsorcjum powstałe na bazie projektu TCGA w dalszym ciągu zajmuje się opracowywaniem nowych leków oraz ich kombinacji. Leki te mają w jakiś sposób trafić w tych 10 milionów mutacji (są to dane szacunkowe, które mogą się okazać jedynie czubkiem góry lodowej). Czy dalsze utrzymywanie strategii walki ze zdolnością nowotworów do tworzenia dowolnych mutacji ma sens? Jakie mamy dowody na to, że rak jest chorobą genetyczną? Naturalnie wiadomo, że to mutacje genetyczne pobudzają rozwój tej choroby, ale czy podczas szukania leku skierowanego wyłącznie przeciwko mutacjom nie przeoczyliśmy czasem o wiele prostszego rozwiązania? A może odpowiedź tkwi w metabolizmie komórek? Innymi słowy: czy istnieje alternatywne wyjaśnienie charakterystycznych cech nowotworów?

Charakterystyczne cechy nowotworów

W 2000 roku biolodzy Douglas Hanahan i Robert Weinberg opublikowali pracę, w której wyszczególnili sześć cech typowych większości nowotworów2. Oto one:

Po kolejnej dekadzie badań autorzy zasugerowali uzupełnienie listy o dodatkowe, prowadzące do rozwoju i postępu choroby nowotworowej cechy komórek i ich otoczenia:3

W 2005 roku wiodącymi badaczami w dziedzinie zgłębiania innych charakterystycznych cech większości nowotworów byli biolodzy dr Thomas Seyfried oraz Purna Mukherjee. Chcąc wyprodukować energię, nowotwory fermentują glukozę w cytoplazmie, chociaż dysponują wystarczającą ilością tlenu, aby wygenerować energię przy pomocy bardziej wydajnego procesu mitochondrialnego. Ta konkretna cecha raka znana jest jako „efekt Warburga” (nazwana tak na cześć niemieckiego biochemika Ottona Warburga). W opublikowanej w czasopiśmie „Nutrition and Metabolism” pracy naukowej doktorzy Seyfried i Mukherjee prezentują dowody na poparcie teorii Warburga, zgodnie z którą nowotwór jest następstwem uszkodzenia mitochondriów. Autorzy opisują też mechanizmy, za pomocą których reaktywne formy tlenu (ROS) pochodzące z uszkodzonego procesu oddychania mogą wywoływać mutacje w jądrze komórkowym. Mówiąc prościej, nieefektywny metabolizm komórkowy kompensowany jest przez zwiększenie fermentacji glukozy, a to z kolei zmienia normalne komórki w nowotworowe4. W takim układzie łatwo zrozumieć, że rak to choroba metabolizmu mitochondriów.

Teoria metabolicznego podłoża chorób nowotworowych

Każda praca i dyskusja na temat metabolicznych przyczyn powstawania nowotworów rozpoczyna się od opisu zjawiska zwanego efektem Warburga. Jest to klucz do zrozumienia naukowych podstaw diety ketogenicznej. Przyjrzyjmy się bliżej temu zjawisku. Przypuszczalnie wszyscy wiemy, jak działa fermentacja. To proces, dzięki któremu na przykład kapusta czy mleko zmieniają się w produkty bardziej przyjazne dla naszego układu trawiennego, takie jak kiszona kapusta czy jogurt. Zainicjowanie fermentacji jest stosunkowo proste. Wprowadzamy starterową kulturę bakterii, przykrywamy naczynie, aby zapobiec skażeniom, zapewniamy odpowiednio wysoką temperaturę i gotowe. Nakarmiliśmy właśnie bakterie cukrem znajdującym się w produktach spożywczych, dzięki czemu mikroorganizmy mogły ulec rozmnożeniu. Wraz z rozwojem kolonii bakterii obecny w pożywieniu cukier szybko ulega fermentacji.

Fermentacja to prymitywny proces zaspokajający zapotrzebowanie bakterii na energię. U ludzi proces ten zazwyczaj nie ma wielkiego wpływu na produkcję energii. Jak jednak zaobserwował Warburg, komórki nowotworowe zachowują się inaczej niż normalne: stają się coraz bardziej uzależnione od fermentacji glukozy w cytoplazmie. To odróżnia je od zdrowych komórek, które produkują większość energii w wysoce wyspecjalizowanych organellach zwanych mitochondriami. Ta zmiana roli glukozy w komórce może być pierwszym sygnałem, że dzieje się w niej coś bardzo niedobrego. Jeżeli komórka przetrwa i rozmnoży się, tworząc grupę niewłaściwie funkcjonujących komórek zdolnych obejść zabezpieczenia układu odpornościowego, mamy do czynienia z nowotworem złośliwym.

Gdy guz rośnie, ogranicza przepływ krwi zawierającej tlen i inne cenne substancje odżywcze. Zdolność komórki rakowej do fermentowania glukozy pozwala jej przetrwać i rozwijać się w środowisku hipoksycznym (niskotlenowym). Ten stan obniżonej zawartości tlenu zmienia metabolizm komórek, wspiera proces ich namnażania się, zwiększa inwazyjność nowotworu i pobudza rozwój nowych naczyń krwionośnych (zjawisko to zwie się angiogenezą) doprowadzających substancje odżywcze do guza. Głównym produktem ubocznym procesu fermentacji jest kwas mlekowy. Jest on toksyczny, więc zostaje szybko przetoczony do mikrośrodowiska, czyli obszaru bezpośrednio przylegającego do komórek. Nowotwór dobrze rozwija się w zakwaszonym i zaognionym środowisku, a choroba szybko postępuje.

Co więcej, rozregulowany metabolizm w komórkach rakowych prowadzi do produkcji o wiele większej ilości reaktywnych form tlenu, które z kolei jeszcze bardziej uszkadzają już nieodpowiednio funkcjonujące mitochondria i dodatkowo zakłócają pracę komórek oraz przyspieszają rozwój choroby (taka sytuacja ma miejsce nie tylko w przypadku nowotworów, ale także wielu innych chorób).

To, że chore komórki skupiają się na bardziej prymitywnym procesie zdobywania paliwa, nie miałoby sensu, gdyby nie fakt, że fermentują one bardzo duże ilości glukozy, o wiele większe niż w przypadku zdrowych komórek. Tempo glikolizy w komórkach rakowych jest zwykle od 10 do 15 razy wyższe niż w przypadku normalnych komórek. Żeby coś takiego mogło funkcjonować, komórki rakowe potrzebują sposobu na dostarczenie większych ilości glukozy do komórek. Osiągają ten cel poprzez zwiększanie ilości transporterów glukozy i receptorów insuliny na powierzchni komórki. Pamiętaj o tym następnym razem, gdy usłyszysz o nowotworach pochłaniających glukozę.

Warto pamiętać, że Warburg zidentyfikował ten proces na początku XX wieku. W gruncie rzeczy jego obserwacje stanowiły narodziny teorii dotyczącej metabolicznego podłoża chorób nowotworowych i przez jakiś czas badacze przyglądali się temu zagadnieniu. Jednak w latach 50. James Watson i Francis Crick odkryli podwójną helisę DNA, co osłabiło entuzjazm wobec teorii Warburga. Odkrycie w latach 70. mutacji w genomie komórek rakowych sprawiło, że ogromna większość zainteresowanych skłoniła się ku przekonaniu o genetycznych przyczynach raka.

Zmiana postrzegania natury nowotworów skupiła uwagę badaczy na identyfikowaniu tych mutacji DNA, które miały związek z inicjowaniem i rozwojem choroby. Jak wynika ze współczesnych materiałów prasowych, środowisko medyczne i naukowe wciąż wydaje się oczarowane wizją opracowania leków wycelowanych w konkretne mutacje. Podobne nastawienie cechuje opinię publiczną. Któż z nas nie chciałby leku na raka w postaci pigułki? Jednak dziesięciolecia badań i miliardy dolarów poświęcone na ten cel nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Innymi słowy, prawdziwi ludzie chorujący na prawdziwe choroby nowotworowe wciąż umierają.

Na szczęście nie wszyscy całkowicie poddali się przekonaniu, że przyczyną raka są geny. Niektórzy błyskotliwi i utalentowani badacze od dawna pracują nad zmianą paradygmatu. Jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej na temat ich odkryć i wysiłków, polecam książkę Travisa Christoffersona Tripping over the Truth. Dowiesz się z niej o obecnych liderach badań nad teorią metabolicznego podłoża nowotworów: dr. Thomasie Seyfriedzie, pionierze z Boston College, oraz dr. Dominicu D’Agostinie z University of South Florida.

Reakcja zapalna

Reakcja zapalna to jeden z fundamentalnych procesów wywoływanych przez układ immunologiczny, będących normalną i niezbędną częścią życia. Dzięki niej katar mija po tygodniu, a rany po ostrych krawędziach kartek papieru nie powodują zgonu, choć bakterie przenikają wówczas do naszego organizmu. Gdy reakcja zapalna funkcjonuje prawidłowo, nasz układ odpornościowy może szybko przywrócić organizmowi równowagę. Jeśli jednak mechanizm ten nie działa jak należy, nieustannie wywołuje zapalenie, produkując nadmierne ilości prozapalnych białek zwanych cytokinami. Cytokiny są niezbędną częścią naszego mechanizmu obrony, ponieważ pomagają w określaniu, których intruzów w naszym organizmie należy zlikwidować. Nadmierne wytwarzanie tych białek wywołuje spustoszenie w organizmie i prowadzi do przewlekłych stanów zapalnych, co może pobudzić rozwój nowotworów i innych chorób przewlekłych. Wspaniałym i bardzo pożytecznym skutkiem ubocznym przestrzegania zrównoważonej diety ketogenicznej jest fakt, że pod wpływem ciał ketonowych obniża się poziom prozapalnych cytokin. Gdy do pozyskiwania energii wykorzystywane są ketony zamiast glukozy i kwasów tłuszczowych, normalne komórki produkują mniejsze ilości reaktywnych form tlenu. Komórki rakowe mają jednak uszkodzone mitochondria, które nie pozwalają im na skuteczne wykorzystywanie szlaków ketogenezy. Większość komórek nowotworowych produkuje też mniej enzymów potrzebnych do wykorzystywania ketonów jako źródła energii, co dodatkowo zwiększa ich wrażliwość na stres metaboliczny6.

Nadzór immunologiczny to proces wyszukiwania i likwidowania niewłaściwie funkcjonujących lub uszkodzonych komórek. Gdy nasz układ odpornościowy działa prawidłowo, proces ten odbywa się bez przeszkód. Czasami jednak uszkodzone komórki przybierają postać, która pozwala im uniknąć wykrycia, zwłaszcza jeżeli działanie układu immunologicznego zostało zakłócone. Takie komórki mogą wówczas rozwijać jeszcze więcej mutacji pomagających im przetrwać, a to prowadzi do rozwoju prawdziwej choroby nowotworowej.

Wszystkie rodzaje raka wykorzystują mutacje, dzięki którym unikają unicestwienia przez układ odpornościowy. Hipoteza „fuzji hybryd” związana z przerzutami komórek rakowych idzie jeszcze dalej – spekuluje się w niej, że makrofagi naciekające, rodzaj komórek układu odpornościowego, uaktywniają się w znacznej odległości od miejsca narodzin. Przyczynia się to do kaskady reakcji zapalnych, która może doprowadzić do szybkiego i niekontrolowanego rozwoju choroby i gwałtownego pogorszenia się stanu pacjenta. Im bardziej rozprzestrzeni się choroba, tym więcej ognisk zapalnych powoduje i tym trudniej przywrócić równowagę. Radioterapia i chemioterapia mają działanie proutleniające, czyli oszałamiają dysfunkcyjne komórki rakowe, tworząc tak wiele reaktywnych form tlenu, że terapia bezpośrednio niszczy raka. Wiąże się to jednak z uszkodzeniami zdrowych komórek znajdujących się w pobliżu, a to przyczynia się do powstawania nowych ognisk zapalnych.

Chemioterapia bierze na cel komórki, które szybko się rozmnażają (komórki rakowe), ale niestety przy okazji powoduje śmierć zdrowych, szybko namnażających się komórek błony śluzowej przewodu pokarmowego na całej jego długości (od ust po odbyt). To z kolei zakłóca równowagę mikroflory, powoduje zanik apetytu oraz problemy z trawieniem i wchłanianiem substancji odżywczych. Konwencjonalna opieka żywieniowa oferowana przez kliniki onkologiczne skupia się głównie na łagodzeniu tych skutków ubocznych. Gdy weźmiemy pod uwagę, że co najmniej 70% aktywności immunologicznej ma związek z układem pokarmowym, otrzymamy wyraźny obraz efektu domina cechującego terapie konwencjonalne.

Chemio- i radioterapia w znacznym stopniu wzmagają reakcje zapalne. To dlatego w tak wielu przypadkach przed i po terapii stosuje się leki sterydowe łagodzące stany zapalne. Niestety hamują one również funkcje układu immunologicznego, a to bardzo niepożądany skutek uboczny obniżający odporność na codzienne infekcje. Co więcej, czasami profilaktycznie stosuje się także antybiotyki. Jak z pewnością wiesz, one również powodują skutki uboczne, na przykład działają destrukcyjnie na ochronną mikroflorę jelitową (unicestwiana jest także mikroflora pochwy, co zwiększa podatność kobiet na infekcje i powoduje konieczność dodatkowej opieki). Czy już dostrzegasz wyłaniający się z tego obrazu schemat?

Nie twierdzę, że nie mamy innego wyboru. Nie powinniśmy wybierać między alternatywnymi terapiami (takimi jak dieta czy nietoksyczne leki) a otrzymywaniem konwencjonalnej opieki zdrowotnej. W praktyce większość moich pacjentów, często z pomocą onkologów integracyjnych, skutecznie łączy oba podejścia, aby stworzyć spersonalizowany plan leczenia zapewniający lepsze rezultaty.

Insulinooporność dolewa oliwy do ognia

Gdy ponad 50% twojej diety składa się z produktów zawierających węglowodany, głównym paliwem dla twojego organizmu jest glukoza. Wzrost poziomu glukozy we krwi daje sygnał znajdującym się w trzustce komórkom beta do wydzielania insuliny. Duże ilości insuliny są potrzebne do wyprowadzenia glukozy z krwiobiegu do komórek. Z czasem utrzymujący się wysoki poziom glukozy i insuliny może doprowadzić do insulinooporności. Mówiąc prostymi słowami, twoje komórki (zwłaszcza w wątrobie, mięśniach i tkance tłuszczowej) stają się mniej wrażliwe na sygnały insulinowe proszące o wpuszczenie glukozy. W rezultacie poziom glukozy i insuliny we krwi pozostaje wysoki. Podwyższony poziom glukozy i insuliny we krwi to markery wykorzystywane przy diagnozowaniu chorób związanych z insulinoopornością, w tym stanu przedcukrzycowego, cukrzycy typu 2 i zespołu wielotorbielowatych jajników (PCOS). Te markery kojarzone są też z podwyższonym ryzykiem wystąpienia wielu rodzajów nowotworów.

Jednym z mechanizmów tłumaczących związek insulinooporności z rakiem jest fakt, że insulinooporne komórki tłuszczowe wydzielają prozapalne cytokiny (w tym te biorące udział w reakcji immunologicznej). Skutkuje to przewlekłymi stanami zapalnymi, które uszkadzają błony komórkowe i DNA oraz modyfikują typowe procesy zachodzące w mitochondriach, w tym sygnalizację komórkową i mechanizmy naprawcze. To stwarza kolejne okazje do rozwoju nowotworów.

Przechodząc na dietę ketogeniczną, eliminujemy większość źródeł węglowodanów. To zmienia nasz metabolizm tak, aby nie bazował na glukozie jako głównym źródle paliwa. Obniżony poziom glukozy zmniejsza też nagłe wzrosty poziomu insuliny, co z kolei przyspiesza lipolizę, czyli rozkład tłuszczu. Skutkiem tego paliwem dla organizmu staje się tłuszcz. Produktami ubocznymi metabolizmu tłuszczu (pod nieobecność węglowodanów) są ciała ketonowe. Są one spalane skuteczniej niż glukoza czy kwasy tłuszczowe i produkują o wiele mniej reaktywnych form tlenu. Badania wykazały wręcz, że ketony, nawet przyjmowane w formie suplementu, potrafią obniżyć wiele markerów stanu zapalnego, w tym poziom niektórych prozapalnych cytokin kojarzonych z rozwojem chorób nowotworowych. To wiąże się z szeregiem korzyści i przyczynia do złagodzenia reakcji zapalnych będących pożywką dla raka. Kolejną zaletą diety niskowęglowodanowej jest to, że z czasem nasze komórki częściowo lub nawet w całości odzyskują dawną wrażliwość na insulinę.

Terapia celowana

Do niedawna większość leków przeciwnowotworowych miała postać chemioterapii zmierzającej do zniszczenia szybko rozmnażających się komórek. Jak już pisałam, takie działania istotnie wpływały na zwykłe, zdrowe komórki. To sprawiło, że obietnica „terapii celowanych” w leczeniu nowotworów wydawała się bardzo atrakcyjna, jednak nie można pomijać ich ważnych ograniczeń i wad. W przeciwieństwie do zwykłego niszczenia komórek, inibitory kinazy białkowej, grupa leków wykorzystujących najnowsze zdobycze nauki w walce z rakiem, blokują pewne enzymy kojarzone z rozwojem określonych typów nowotworów. Do takich leków zaliczamy afatynib (Giotrif), który wpływa na receptor czynnika wzrostu (receptor nabłonkowego czynnika wzrostu – EGFR) w niedrobnokomórkowym raku płuc, oraz bewacyzumab (Avastin), który hamuje aktywność naczyniowo-śródbłonkowego czynnika wzrostu A (VEGF-A) charakteryzującego się nadekspresją w wielu rodzajach nowotworów.

Choć te leki przeciwnowotworowe powodują mniej stanów zapalnych niż chemio- i radioterapia, wywołują szereg istotnych krótkoterminowych skutków ubocznych. Długofalowe skutki uboczne nie są jeszcze w pełni zbadane – w jednej z prac (opisanej w ramce „Wpływ inhibitorów kinazy białkowej na metabolizm glukozy”, s. 38) naukowcy wspominają o negatywnych następstwach związanych z hormonami, w tym z zakłóconym funkcjonowaniem tarczycy, metabolizmem kostnym i czynnością nadnerczy. Jednak w kontekście niniejszej książki najważniejszy jest fakt, że wspomniane leki często wiążą się ze zmianami w metabolizmie glukozy, w tym z hiper- i hipoglikemią. Następstwa te nie muszą wynikać z oddziaływania tych leków, ale nie zostało to jeszcze zbadane.

Inhibitory kinazy białkowej są zaprojektowane tak, aby blokować konkretne szlaki metaboliczne raka (oraz kilku innych chorób), ale w żaden sposób nie eliminują przyczyn choroby. Rak to bardzo heterogeniczne zjawisko, co oznacza, że te z komórek rakowych, które nie mają defektów szlaku metabolicznego, pozostaną odporne na tak specyficznie działający lek (nie będzie miał on na nie wpływu). Poza tym komórki nowotworowe bardzo szybko ewoluują i mutują w celu przystosowania się do nowych warunków.

Kolejną wadą terapii za pomocą kinazy białkowej i innych współczesnych rodzajów terapii celowanej jest fakt, że – poza paroma wyjątkami – agresywne komórki nowotworowe wyglądem i zachowaniem często przypominają komórki macierzyste. Oznacza to, że wykształcają u siebie cechy zakłócające typowe mechanizmy kontroli rozwoju i namnażania komórek. Dzięki temu mogą rozwijać się bez żadnych przeszkód. Jak dotąd nie wynaleziono leku, który skutecznie pokonałby nowotworowe komórki macierzyste.

Może to jednak ulec zmianie za sprawą prowadzonych przez dra Seyfrieda przedklinicznych badań na myszach. Wyniki pokazują, że jednoczesne skoncentrowanie uwagi na glukozie i glutaminie to integralna część niezwykle skutecznej i stosunkowo nietoksycznej terapii metabolicznej wymierzonej przeciwko głównym szlakom energetycznym komórek rakowych i jednocześnie wspierającej wydajność energetyczną zdrowych komórek oraz tkanek. Podwójna korzyść w walce z rakiem! Niezwykle istotne prace dra Seyfrieda i jego kolegów opisano w czasopiśmie „Nutrition and Metabolism”10 z 2017 roku.