Dzieci bez lęku. Jak budować odporność psychiczną na każdym etapie dorastania ebook

Tytuł oryginalny: Parenting Anxious Kids: Understanding Anxiety in Children by Age and Stage

Przekład: Małgorzata Małecka

Redakcja: Elżbieta Wojtalik-Soroczyńska

Korekta: Maria Żółcińska

Projekt okładki: Piotr Saduś

DTP okładki: Urszula Szkuta – Kruk 

Skład i łamanie: Amadeusz Targoński | targonski.pl

Opracowanie e-wydania: Karolina Kaiser |

Internal design by Tara Jaggers/­Sourcebooks

Internal images © Pikovit44/­Getty Images, Gurzzza/­Getty Images, elapela/­Getty Images

Sourcebooks and the colophon are registered trademarks of Sourcebooks.

Copyright © 2024 by Regine Galanti

Copyright © 2024 for this Polish edition by MT Biznes Ltd.

All rights reserved

Copyright © 2024 for this Polish translation by MT Biznes Ltd.

All rights reserved

Wydanie pierwsze

Warszawa 2024

Niniejsza publikacja ma na celu dostarczenie dokładnych i wiarygodnych informacji. Wydawca ani Autor nie świadczą profesjonalnych usługi ani pomocy psychologicznej. Jeśli wymagana jest porada prawna lub inna pomoc specjalistyczna, należy zwrócić się o pomoc do kompetentnej osoby.

Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując ją, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo!

Polska Izba Książki

Więcej o prawie autorskim na www.legalnakultura.pl.

Zezwalamy na udostępnianie okładki książki w internecie.

MT Biznes Sp. z o.o.

www.mtbiznes.pl

www.laurum.pl

[email protected]

ISBN 978-83-8231-570-7 (epub)

ISBN 978-83-8231-571-4 (mobi)

Wstęp

Czy moje dziecko za bardzo się martwi? Czy wykazuje wystarczającą empatię? Czy dostatecznie często bawi się z innymi dziećmi? Czy jest za bardzo towarzyskie? Czy wystarczająco je dyscyplinuję? Czy zbyt wiele chwalę? A może za mało? Czy daję mu zbyt dużo niezależności? Czy powinno się mu dać więcej niezależności?

Jeśli wychowujecie dziecko, ta niepełna lista potencjalnych obaw i zmartwień może brzmieć znajomo. Martwienie się o własne dziecko to jeden z nieodłącznych elementów wychowania! Skąd macie wiedzieć, co jest normalne, a co nie, szczególnie w kwestii dziecięcych emocji, skoro nie macie rozległego wykształcenia w dziedzinie psychologii rozwojowej czy pediatrii? Jeśli chodzi o zdrowie fizyczne czy rozwój dziecka, macie przynajmniej okazję spotykać się z pediatrą na regularnych kontrolach, co pozwala uzyskać informacje. Nikt nie spotyka się z wami co roku, aby odpowiedzieć na konkretne pytania o zdrowie emocjonalne syna czy strach córki przed ciemnością.

Jako psycholog kliniczna specjalizuję się w leczeniu dzieci oraz nastolatków z lękami i zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi (OCD). Przez minione piętnaście lat pomagałam rodzicom odróżnić normalny, naturalny lęk, stanowiący element ludzkiego doświadczenia, od bardziej problematycznego lęku, zakłócającego rozwój i dobrostan dziecka.

Specjalizuję się w terapii poznawczo-behawioralnej (CBT), której skuteczność została udowodniona na podstawie pięćdziesięciu lat badań. W analizach porównujących CBT z innymi podejściami terapeutycznymi, lekami oraz zwykłą rozmową terapeutyczną wykazano, że terapia poznawczo-behawioralna zmniejsza lęk u dzieci[1]. Działa poprzez uczenie dzieci oraz nastolatków umiejętności potrzebnych do odniesienia sukcesu. Techniki te pomagają zmieniać negatywne myśli oraz szkodliwe zachowania i są zaprojektowane tak, aby ostatecznie to dziecko mogło stać się swoim własnym terapeutą. To niczym wręczenie dzieciom wędki i nauczenie ich, jak łowić ryby. Gdy już poznają podstawy, mogą iść w świat i korzystać z nich, kiedy tylko będzie to potrzebne.

Z czasem psychologowie zrozumieli, że umiejętności związane z CBT są przydatne nie tylko dzieciom. Możemy ich również używać, aby pomóc rodzicom czy opiekunom wspierać lękowe dzieci, ucząc dorosłych konkretnych umiejętności w wychowywaniu takich osób. Metoda ta stanowi nie tylko dodatkowe wsparcie, jeśli dziecko nie może lub nie chce uczestniczyć w terapii; to odrębny zestaw umiejętności, których powinni nauczyć się dorośli, aby stosować je w wychowywaniu lękowych dzieci. Lęk to stały element ludzkiego doświadczenia, ale jeśli możecie nauczyć się pomagać własnym dzieciom w radzeniu sobie z nim, ograniczycie jego niezdrowe objawy i nie dopuścicie, by negatywnie wpływał na ich życie.

Dla kogo jest ta książka

Często prowadzę dla rodziców wykład zatytułowany „Kiedy martwić się zmartwieniami swojego dziecka”, a następująca po nim sesja pytań i odpowiedzi mogłaby pewnie trwać całą noc. Jestem też mamą, więc rozumiem, że istnieje wiele powodów do niepokoju, jeśli chodzi o dzieci. Ta książka jest przewodnikiem dla rodziców zaniepokojonych potencjalnym lękiem u swoich dzieci. Jeśli wiecie, że wasze dziecko przejawia niepokój, a nie wiecie, co z tym zrobić, ta książka jest dla was. Jeśli chcecie się przygotować i mieć świadomość, jakich oznak lęku szukać u swoich dzieci w okresie rozwoju, również w tym mogę pomóc. A jeśli macie w domu nastolatka i właśnie zdaliście sobie sprawę, że jego zachowanie może być powodowane lękiem, nie jest za późno i możecie na mnie liczyć.

Ta książka nie ma na celu uczenia się, jak prowadzić terapię własnego dziecka. Jako terapeutka nie poddaję terapii własnych dzieci, a kiedy próbowałam, odniosłam spektakularną klęskę. Terapeuci nawiązują specyficzny rodzaj relacji z pacjentami, którzy postanowili się u nich pojawić i podjąć pracę nad zmianą, więc łączy ich wspólny cel. Jako rodzice nie zawsze podzielacie cele swoich dzieci. Ich celem może być żywienie się niezdrowym jedzeniem i oglądanie zbyt wielu programów telewizyjnych, a waszym, cóż, niedopuszczenie do tego. Jako rodzice musimy zatem często wykorzystywać swoją pozycję i zrobić to, co jest w najlepszym interesie dzieci, tylko dlatego, że jest to dla nich dobre. Ta książka nauczy was specjalnych technik wychowawczych przeznaczonych dla was – nie dla waszych dzieci – które mają wam pomóc zarządzać lękiem waszych pociech.

Jak korzystać z tej książki

Napisałam Dzieci bez lęku jako przewodnik, który może rozwijać się razem z wami i waszym dzieckiem na każdym etapie i w każdym wieku. Możecie wykorzystać go, aby dowiedzieć się więcej o lęku rozwojowym lub jako uzupełnienie innego podejścia, na przykład terapii dziecka. Chcę spotkać się z wami tam, gdzie znajdujecie się w swoim rodzicielstwie. Dzięki badaniom wiemy, że skuteczne rodzicielstwo może odegrać ogromną rolę w zapobieganiu problematycznemu lękowi u dzieci. Ta książka ma na celu dostarczyć wam umiejętności wychowawczych, potrzebnych, by skutecznie radzić sobie z lękowym dzieckiem. Możecie czytać ją od początku do końca, ale nie jest to jedyny sposób. Możecie ją zachować, by się do niej odwoływać w trakcie dorastania dzieci. Nie wszystkie wskazówki i strategie będą przydatne dla każdego przedziału wiekowego, więc zawsze możecie sięgnąć po tę książkę, jeśli zechcecie sobie odświeżyć wiadomości lub znaleźć radę na konkretny etap życia waszego dziecka.

Książka jest podzielona na dwie części. Część pierwsza zawiera podstawowe informacje na temat lęku, w tym jak działa i jak wpływa na dzieci. Stanowią one fundament, którego potrzebujecie jako rodzice, aby zrozumieć opisane później strategie. Część druga jest podzielona ze względu na wiek oraz etapy rozwojowe, abyście mogli nauczyć się konkretnych strategii zarządzania lękiem dziecka w różnych okresach jego życia. Możecie odkryć, że umiejętność, która była skuteczna w przypadku czterolatków, nie sprawdza się u ośmioletnich dzieci. Gdy dzieci rosną i zmieniają się, ich lęki również mogą rosnąć i się zmieniać. Ta książka została pomyślana jako zestaw narzędzi przydatnych, gdy wasze sprawdzone umiejętności przestaną działać.

Krótka uwaga: dla ułatwienia będę używać słów „rodzice”, „mama” i „tata”, ale jeśli jesteście dorosłymi opiekunami dziecka, to bez względu na waszą relację czy strukturę rodzinną ta książka jest przeznaczona dla was.

Czego się spodziewać po tej książce

Ta książka ma być praktycznym przewodnikiem dotyczącym codziennego wychowywania lękowego dziecka. Ma dwa cele: pierwszym jest dostarczenie informacji. Chcę, abyście jako rodzice zrozumieli, co jest normalne dla dziecka na określonym etapie rozwoju, a co stanowi sygnał ostrzegawczy potencjalnego problemu. Drugim celem jest wyposażenie was w umiejętności oraz techniki do wypróbowania z dzieckiem. Przez całą książkę będę prezentowała konkretne ćwiczenia oznaczone takim oto piktogramem:. Są to ćwiczenia, które możecie (i powinniście!) wykorzystać do rozwijania konkretnej umiejętności. Nie wszystkie umiejętności sprawdzą się dla każdego, ale nie dowiecie się tego, dopóki ich nie wypróbujecie.

Oto kilka praktycznych porad: róbcie notatki. Samej trudno mi zapamiętać ważne informacje, jeśli ich nie zapiszę. Zapisujcie ćwiczenia, które chcecie wypróbować, lub określone umiejętności do wdrożenia. Róbcie notatki w telefonie lub fotografujcie konkretne akapity. To nie jest książka, którą można po prostu przeczytać, zrozumieć jej treść i przejść dalej. Aby zaprezentowane umiejętności działały, będziecie potrzebowali nieco praktyki. A pisząc „nieco”, mam na myśli dużo praktyki. Gdy w moim gabinecie pojawia się dziecko, zazwyczaj ustalamy cotygodniowe zadania. Czasami nawet nazywamy je pracą domową (o zgrozo!). Powód jest dość prosty – trudno nauczyć się czegokolwiek bez ćwiczeń. Ustalcie sobie co tydzień czas, kiedy zaplanujecie umiejętności do przećwiczenia, a w kolejnym tygodniu sprawdźcie, jak wam idzie.

Jeśli regularność i praktyka zagoszczą w waszym harmonogramie, naturalne stanie się używanie tych umiejętności i większy będzie ich wpływ na zachowanie waszego dziecka. Często pytam ludzi, czego potrzeba, żeby stać się ekspertem w danej umiejętności – takim na poziomie olimpijskim. Nie wystarczy kilka razy spróbować. To nieustanne powtarzanie wysiłków i uczenie się umiejętności do momentu, w którym staną się niemal automatyczne, aby można ich użyć w trudnych sytuacjach. Niektórzy w sytuacji kryzysowej potrafią wykorzystać umiejętność, której niedawno się nauczyli. Fantastycznie, że to się sprawdza w ich przypadku. Ale dla większości posiłkowanie się nową techniką może zawieść, ponieważ niełatwo jej użyć w trudnej sytuacji. Ogólna zasada głosi, że jeśli będziecie próbować czegoś codziennie przez dwa tygodnie i nie zadziała, może to nie jest dla was. Wypróbujcie nową umiejętność dziesięć do czternastu razy, nim zdecydujecie się z niej zrezygnować. Czasami umiejętności, które się sprawdzają, mogą nas zaskoczyć. Spróbujcie zachować otwartość umysłu i wyznaczcie sobie cotygodniowy czas na ćwiczenia, a wspólnie będziemy dążyć do wprowadzania zmian dla was i waszych dzieci. Zaczynajmy!

CZĘŚĆ ILęk i wychowanie

1Czym tak naprawdę jest lęk

Lęk jest normalny

Każdy czasem się boi. Ważne, aby to zrozumieć: to normalne, że niekiedy doświadczamy lęku. Jeśli jadący ulicą samochód przyspiesza, gdy przechodzicie przez przejście, serce zaczyna wam szybciej bić, mięśnie mogą się napiąć, a do głowy mogą przyjść myśli o strasznych rzeczach, które mogłyby się zdarzyć. Prawdopodobnie postaracie się jak najszybciej znaleźć po drugiej stronie ulicy. Możecie opisać własne emocje jako „przerażenie” lub „zaniepokojenie”. W tym przypadku ta emocja jest dobra, ponieważ lęk stanowi mechanizm biologiczny chroniący nas przed niebezpieczeństwem. Jeśli zobaczycie węża ukrytego w trawie, to strach sprawi, że się stamtąd oddalicie. Jeśli wasze dzieci znajdują się w niebezpieczeństwie, uruchamia się instynkt „matki niedźwiedzicy”: serce bije szybciej, zmuszając was do ratowania młodych przed zagrożeniem, ponieważ czujecie strach.

Moim celem nie jest – i nigdy nie będzie – życie wolne od lęku, bo to byłoby niebezpieczne. Bez niego nie rozpoznalibyście zwiastunów niebezpieczeństwa. Moglibyście wejść na jezdnię bez rozglądania się czy zbytnio zbliżyć do niebezpiecznego zwierzęcia. W mojej praktyce terapeutycznej zakładam od początku, że lęk stanowi naturalną, normalną część życia. Waszym celem jako rodziców nie jest pozbycie się lęku z życia waszego dziecka, ale pomoc, by radziło sobie z lękiem i osiągnęło pełnię swojego potencjału – nawet jeśli odczuwa lęk.

Kiedy lęk powoduje problemy, dzieje się tak dlatego, że odbieramy sygnały dotyczące niebezpieczeństwa w miejscach, które nam nie zagrażają, a potem nieszkodliwe sytuacje traktujemy tak, jakby były groźne. Zamiast zmieniać sytuację, która nie jest niebezpieczna, ale odbierana jako taka, chcę, aby rodzice zmienili własne reakcje. Ponieważ rodzice odgrywają tak ważną rolę w życiu dzieci, zmiana waszej reakcji zmieni także reakcję waszego dziecka na lęk.

Pomyślcie o lęku jako systemie ostrzegawczym ciała. Gdy wybucha pożar, spodziewamy się włączenia alarmu. Oczekujemy, że za chwilę zjawią się u naszych drzwi strażacy wyposażeni w sprzęt niezbędny do wykonania koniecznych działań. Jeśli jednak jesteście podobni do mnie, czasami alarm rozlega się, bo zapomnieliście o podgrzewanym na kuchence oleju. Taki sam hałas, ale inna przyczyna – w tym wypadku brak rzeczywistego zagrożenia. Nie chcecie, żeby w przypadku fałszywego alarmu ulicami gnały wozy strażackie i wyły syreny, ponieważ byłaby to przesadna reakcja na wydarzenie, które niczym nie grozi. Gdy ktoś dysponuje zdrowym poziomem lęku, potrafi odróżnić pożar od fałszywego alarmu, ale problemowy lęk często zaciera tę różnicę, więc możecie potraktować przypaloną patelnię tak samo jak szalejący pożar. Innymi słowy, czasami lęk wywołuje reakcję ciała w bezpiecznej sytuacji – na przykład podczas rozmowy ze znajomym – jakby rozmówca chciał nas okraść. Naszym celem jest wyregulowanie systemu ostrzegawczego, aby nie był tak wrażliwy i potrafił rozróżnić, co jest niebezpieczne, a co bezpieczne dla was i waszego dziecka.

Objawy lęku

Większość dzieci czegoś się boi – głośnych dźwięków, ciemności, obcych lub zmian. Jest wiele rzeczy, których można się obawiać w trakcie dorastania! Rodzicom czasem trudno odróżnić, czy lęk stanowi normalną część rozwoju, czy też powinien być powodem do zmartwienia, tym bardziej że te znaki i symptomy zmieniają się wraz z wiekiem. Psychologowie dziecięcy uczą się rozpoznawać te oznaki, zatem wy również możecie nauczyć się odróżniać typowy lęk od problemowego.

Oto kilka kwestii, które najprawdopodobniej mogą wywoływać lęki u dorastających dzieci:

Ogromna rzesza dzieci boryka się z lękiem. Badania pokazują, że u około trzydziestu procent dzieci przed osiągnięciem osiemnastego roku życia zostanie zdiagnozowane zaburzenie lękowe[2]. Problemy z lękiem również zaczynają się wcześnie – często około szóstego roku życia – ale mogą pojawić się nawet u dzieci, które nie chodzą jeszcze do przedszkola. Niektórzy rodzice mówią, że zawsze wiedzieli, iż ich dziecko jest lękowe, ale mieli nadzieję, że z tego wyrośnie. Inni rozpoznają lęk dopiero później. Napisałam tę książkę dla obu grup rodziców: aby pomóc wam odnaleźć kierunek i odróżnić typowy lęk od problemowego. Dobrze jest mieć świadomość, jakie są typowe lęki związane z wiekiem dziecka. To normalne, że pięciolatek boi się smoków w pokoju, ale byłabym znacznie bardziej zaniepokojona, gdyby ten strach pojawił się u piętnastolatka.

Aby wykryć lęk problemowy, psychologowie szukają określonego wzorca reakcji fizycznych, myśli lub zachowań. Niestety nie istnieje jeden sygnał ostrzegawczy czy konkretny objaw, który zwiastowałby pojawienie się problematycznego lęku. Zamiast tego szukamy zestawu współistniejących objawów. Niektóre dzieci skarżą się na ból jako przejaw lęku – mogą to być powracające bóle brzucha, głowy lub napięcie mięśni, których nie da się połączyć z żadnym schorzeniem. Inne dzieci to klasyczni zamartwiacze. Mogą się martwić o własne zdrowie, zdrowie osób z ich otoczenia lub nieprzyjemne wydarzenia w sposób nieproporcjonalny do rzeczywistego ryzyka. Inne dzieci z powodu lęku mogą zachowywać się w sposób agresywny i zyskać łatkę problematycznych w szkole lub w domu. Często są to jednostki dobrze wychowane, które, poproszone o zrobienie czegoś, co wyzwala w nich lęk, doświadczają trudnych emocji i robią awantury. Jeszcze inne dzieci mogą wyrażać własny lęk poprzez unikanie. Nie wyglądają na zestresowane, ale odmawiają uczestnictwa w zabawach, przyjęciach urodzinowych czy nocowaniu u rówieśników.

Objawy lęku (niepełna lista)

MYŚLI

SYGNAŁY FIZYCZNE

ZACHOWANIA

Przejmowanie się niebezpieczeństwem

Bóle brzucha przy braku chorób

Unikanie czynników wywołujących lęk

Przejmowanie się, że coś złego przydarzy się nam lub innym

Bóle głowy

Ucieczka od sytuacji wywołujących lęk

Myśli związane z perfekcjonizmem

Napięcie mięśni

Wybuchy złości, niewłaściwe zachowanie przy wystawieniu na wyzwalacze

Obawy dotyczące przyszłości

Szybkie bicie serca

Zadawanie rodzicom pytań mających przynieść ukojenie

Myśli powiązane z ocenianiem przez innych

Szybki, płytki oddech

Niska tolerancja frustracji

Należy podkreślić, że pojawienie się jakiegokolwiek z tych objawów nie oznacza koniecznie, że dziecko ma problem z lękiem. To normalne i spodziewane, że dziecko przejawia nasilenie objawów związanych z lękiem w okresach przejściowych lub dotkliwego stresu, jednak ustępują one, gdy stresujący czas dobiegnie końca. Stresory mogą obejmować spotkanie z nowymi opiekunami, rozpoczęcie szkoły, zmianę miejsca edukacji oraz duże zmiany rodzinne (np. nowe rodzeństwo, rozwód). Kiedy objawy te stanowią przeważający schemat, który nie występuje wyłącznie w okresie przejściowym i negatywnie wpływa na życie dziecka (a często i wasze) lub funkcjonowanie w dłuższej perspektywie czasowej, stają się niepokojące.

Czy lęk staje się coraz powszechniejszy?

Lęk jest czymś normalnym w dzieciństwie, ale ostatnio wydaje się pojawiać wszędzie. Istnieją bardzo rozsądne wyjaśienia wzrostu powszechności jego występowania. Nie da się obecnie pisać o lęku bez przynajmniej wzmianki o COVID-19. W 2020 roku, wśród globalnej pandemii, doświadczaliśmy, jak lockdown i nauka zdalna stawały się normą. Nie wiemy jeszcze, jaki ostatecznie wpływ miały wszystkie te działania powodowane pandemią na dzieci, ale zdajemy sobie sprawę, że wpłynęły na ich rozwój, na długie miesiące pozbawiając je normalnego rozwoju społecznego oraz edukacyjnego. Niektóre z tych problemów uregulują się z czasem i sytuacja wróci do „normalności”, ale istnieją aspekty, w których pandemia pogłębiła istniejące problemy ze zdrowiem psychicznym u dorosłych i dzieci, a wskaźniki lęku rosną przynajmniej od 2010 roku[3].

Niektórym rodzicom spędzanie takiej ilości czasu (w samotności i izolacji) z własnymi dziećmi pomogło zauważyć objawy lęku, na które nauczyciele wcześniej zwrócili uwagę, ale rodzice bagatelizowali je jako „nic wielkiego” lub „dziecinadę”. Dzieci, niezależnie od wieku, traciły doświadczenia rozwojowe. Te, które spędzałyby w żłobku czterdzieści godzin tygodniowo, radząc sobie z wyzwaniami dotyczącymi rozłąki, były szczęśliwe, że pozostają w domu z rodzicami, gdzie nie musiały uczyć się funkcjonować bez głównych opiekunów. Inne, które uczyłyby się funkcjonować w społecznej dynamice szkolnej stołówki, mogły wchodzić w interakcje jedynie z wybranymi przez siebie znajomymi. Brzmi świetnie, dopóki nie miną dwa lata i te same dzieci nie rozpoczną nauki w liceum, gdzie będą musiały radzić sobie z takimi samymi wyzwaniami społecznymi, obciążone ogromną luką w rozwoju umiejętności na tym polu.

Zbierzmy te czynniki: wysokie wskaźniki lęku, rosnące już przed 2020 rokiem, oraz globalna pandemia, pogłębiająca istniejące problemy, przez którą dzieci straciły ważne doświadczenia rozwojowe. To wszystko uwypukla problem lęku u dzieci, uświadamiając nam, jak jest ważny i jak bywa paraliżujący. W 2021 roku Amerykańska Akademia Pediatryczna posunęła się do tego, że ogłosiła stan wyjątkowy z powodu zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży[4]. Amerykańskim pediatrom zaleca się obecnie diagnozowanie dzieci w wieku od ośmiu do jedenastu lat pod kątem objawów lękowych. Badania wymagają czasu, więc nie znamy jeszcze pełnego zakresu nowego problemu, z którym mamy do czynienia, ale wiemy, że więcej dzieci niż kiedykolwiek wcześniej boryka się z lękiem. Wróćmy jednak do skupienia na dzieciach i na tym, jak możecie im pomóc.

Jak działa lęk

Wszystkie emocje istnieją z jakiejś przyczyny. Dostarczają nam informacji, nawet jeśli bywają dramatyczne w przekazywaniu tych wiadomości. Lęk próbuje was chronić, niezależnie od tego, czy naprawdę tego potrzebujecie. Czasami lęk przybiera formę ostrego, migającego światła z wyjącym alarmem zamiast subtelnego stuknięcia i słów: „Hej, może czas zacząć się zastanawiać, czy nie pora iść”. Sposób, w jaki CBT pomaga przetwarzać reakcję emocjonalną, to rozbicie jej na trzy części: myśli, reakcje fizyczne oraz zachowania. Skupiamy się na emocjach dziecięcych, ale system nie zmienia się wraz z wiekiem: emocje dorosłych działają tak samo. Gdy potraficie zrozumieć składowe, możecie lepiej zrozumieć doświadczenie swojego dziecka i dowiedzieć się, jak je zmienić. Weźmy następujący przykład:

Albert i jego mama idą ulicą, gdy nagle Albert zauważa pszczołę. Zanim mama zdąży zareagować, u Alberta włącza się tryb lęku. Zaczyna wrzeszczeć, chcąc NATYCHMIAST wracać do domu. Mama zauważa, że jego ciało się napina, a oddech przyspiesza. Albert ciągnie mamę w kierunku samochodu, krzycząc: „To pszczoła! Może użądlić!”.

Albert odczuwa lęk – to jego emocja. Doświadcza reakcji fizycznej (napięcie mięśni, szybki oddech), a także lękowych myśli („Pszczoła może mnie użądlić!”). Zachowuje się również lękowo – chce natychmiast wracać do domu i ciągnie mamę w kierunku samochodu. Te myśli, reakcje fizyczne i zachowania składają się na lęk, a także wzajemnie na siebie wpływają. Porozmawiajmy nieco szerzej o tych trzech elementach.

Reakcje fizyczne

Fizyczna reakcja na lęk pojawia się zawsze, czy jesteście tego świadomi, czy nie. Mama Alberta zauważyła u niego napięcie mięśni i szybki oddech. To klasyczna reakcja „walcz lub uciekaj”, którą być może pamiętacie z lekcji biologii. Gdy stajemy w obliczu sytuacji, która uruchamia w nas sygnał ostrzegawczy, reagują nie tylko nasze myśli; w naszych ciałach zachodzi automatyczna reakcja na strach. Przygotowuje nas ona do stawienia czoła niebezpieczeństwu poprzez ucieczkę lub walkę.

Wyobraźcie sobie, że stajecie twarzą w twarz z tygrysem, a wtedy wyciągacie długopis i papier, zastanawiając się, czy to naprawdę tygrys, czy jest niebezpieczny i czy akurat ten egzemplarz też jest groźny. Biorąc pod uwagę, że wasze zachowanie w tej sytuacji sprawiłoby, że skończycie jako przekąska, prawdopodobnie nie byłoby to zbyt mądre posunięcie. Dlatego nasze ciała w obliczu niebezpieczeństwa szybko reagują fizycznie. Oddech przyspiesza (aby dostarczyć nam więcej tlenu), tętno wzrasta (aby szybciej pompować krew i dodać nam energii), nasze duże mięśnie napinają się (aby przygotować nas do walki lub ucieczki – nie jesteśmy w stanie wykonywać żadnej z tych czynności z rozluźnionymi mięśniami). Niektórych zaczyna boleć głowa (ponieważ odpływa z nich krew – nie musimy przecież szczegółowo rozważać niebezpieczeństwa; po prostu musimy się od niego oddalić), a wykonanie drobnych czynności motorycznych może przysparzać trudności (nie będziemy przecież nic kaligrafować, tylko uciekać). Inni odczuwają nudności (ponieważ przyspiesza trawienie) lub nadmiernie się pocą. Te reakcje fizyczne są przydatne, gdy ściga nas groźny tygrys, ale mimo wszystkich swoich niezaprzeczalnie wspaniałych cech, ciało ludzkie nie radzi sobie zbyt dobrze z odróżnianiem rzeczywistych zagrożeń od fałszywych alarmów. Oznacza to, że wasze ciało reaguje w ten sam sposób, gdy jesteście podenerwowani rozmową z nieznajomym, jak i wtedy, gdy prosto na was zmierza rozpędzony samochód.

Siła reakcji zależy od tego, na ile stresująca jest sytuacja. Podczas gdy niektóre spośród lękowych dzieci mogą prezentować w pełni rozwiniętą, fizyczną reakcję na wyzwalacz, taką jak atak paniki, inne mogą wykazywać tylko niektóre z tych objawów. Fizyczne reakcje na lęk są niekomfortowe, ale nie niebezpieczne. Ponieważ ich celem jest zmuszenie nas do ucieczki od przerażającej sytuacji, sygnały fizyczne nasilają się, jeśli nie opuścimy postrzeganej strefy niebezpieczeństwa.

Ważny wniosek jest taki, że lęk zawsze wiąże się z reakcją fizyczną. Zachęcam do eksperymentu, który możecie przeprowadzić, aby to sprawdzić: następnym razem, gdy będziecie zmartwieni lub zaniepokojeni, wsłuchajcie się w swoje ciało. Co czujecie? Czy wasze mięśnie są napięte? Czy oddychacie szybko? Dostrzeżenie tej reakcji w sobie może pomóc wam zrozumieć, co przeżywa wasze dziecko.

Myśli

Myśli stanowią drugą część doświadczenia emocjonalnego. Gdybyście byli bohaterami kreskówki, to właśnie te informacje znajdowałyby się w dymku narysowanym nad waszą głową. Co Albert myśli, gdy widzi pszczołę? W przypadku dzieci nie zawsze możemy być tego pewni, ponieważ metapoznanie – zdolność do myślenia o swoim myśleniu – to umiejętność rozwojowa, która w pełni rozwija się dopiero u nastolatków. Spróbujcie jako dorośli zastanowić się nad tą sytuacją: osoba, która boi się pszczół, widzi pszczołę. O czym mogłaby myśleć? Zazwyczaj o zagrożeniu, na przykład: „Ta pszczoła może mnie użądlić, co spowoduje u mnie groźną reakcję” lub „Może mnie naprawdę zaboleć”.

Myśli mają znaczenie, nawet jeśli dziecko nie potrafi ich dokładnie określić. Oto dlaczego. Pszczelarz na widok pszczoły może pomyśleć: „Hmm, ciekawe, gdzie jest ul?” lub „O, trzmiel sprawdza krzak róży”. Takie myśli nie prowadzą do lęku, ponieważ ich treść jest neutralna. Ja jednak nie jestem pszczelarką i kiedy w pobliżu dostrzegam pszczoły, moje myśli zwykle krążą wokół zagrożenia i bólu, co sprawia, że czuję się zaniepokojona lub przerażona. Myśli są niczym okulary przeciwsłoneczne: filtrują informacje przez soczewki. Kiedy zdejmiemy okulary, świat nabiera nieco innego odcienia. Myśli związane z niebezpieczeństwem zwykle sprawiają, że czujemy lęk, ale jeśli zmienimy myśli, możemy zmienić lęk, podobnie jak założenie okularów przeciwsłonecznych zmienia wygląd naszego otoczenia.

[1] Scott N. Compton i in., Child/­Adolescent Anxiety Multimodal Study (CAMS): Rationale, design, and methods, „Child and Adolescent Psychiatry and Mental Health” 2010, nr 1(4).

[2] Kathleen Ries Merikangas i in., Lifetime Prevalence of Mental Disorders in U.S. Adolescents: Results from the National Comorbidity Survey Replication – Adolescent Supplement (NCS-A), „Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry” 2010, nr 10(49), s. 980–989.

[3] Renee Goodwin i in., Trends in Anxiety among Adults in the United States, 2008–2018: Rapid Increases among Young Adults, „Journal of Psychiatric Research” 2020, nr 130 (November), s. 441–446.

[4] American Academy of Pediatrics, AAP-AACAP-CHA Declaration of a National Emergency in Child and Adolescent Mental Health, ostatnio zmodyfikowany: 19.10.2021, https://www.aap.org/­en/­advocacy/­child-and-adolescent-healthy-mental-development/­aap-aacap-cha-declaration-of-a-national-emergency-in-child-and-adolescent-mental-health [dostęp: 19.08.2024].