Dziewczynka z ciasteczkami ebook i audiobook

Dla Zuzanny, dziecka,

które nawet w najbardziej pochmurny dzień

jest dla wszystkich pięknym promykiem słońca.

PROLOG

Gdańsk, rok 1944

Zima w tym roku obficie przybieliła miasto, bajkowo przykrywając wszystko mięciutką pierzynką. W niektórych oknach, ale tylko w tych niezbyt dokładnie zacienionych, przez szczeliny w kotarach radośnie migały świeczki. Wprawny obserwator, gdyby się uważnie przyjrzał, rozpoznałby, które okna należą do rodzin niemieckich, a które do polskich. I chociaż jedni i drudzy przygotowywali się do świąt na swój sposób, to chyba w polskich rodzinach nie widać było tak szczerej radości jak w niemieckich. Chociaż… tych drugich było już w mieście coraz mniej. Niemcy się wyprowadzali, uciekali.

Dokąd?

Wolne Miasto Gdańsk obwieszone niemieckimi flagami w ostatnich latach bardziej było niemieckie niż „wolne”.

Ingrid Schwartz podeszła do okna i spojrzała na ulicę. Po chodnikach pospiesznie przechodzili ludzie, zarówno cywile, jak i wojskowi. Jej dorosły już syn przebywał gdzieś daleko na froncie i nikła była szansa na to, że tegoroczne święta spędzi w rodzinnym domu. Kobieta miała nadzieję, że jej dziec­ko nadal żyje, bo żadna informacja o jego śmierci do nich nie dotarła.

– Inge! Pić! – Z pokoju dobiegł drżący, cichy, ale władczy głos Helmuta. Postępująca choroba nie pozwoliła mu już na swobodne poruszanie się nawet po mieszkaniu. Siedział otulony ciepłym pledem i nadal wydawał rozkazy. Były wojskowy, kiedyś mężczyzna silny, apodyktyczny i pewny siebie, nagle zaczął się zamieniać w słabego staruszka.

Ingrid podeszła do męża i podała mu kubek z wystygłą już nieco herbatą. Przytrzymała go, aby Helmut wypił odpowiednią ilość, i odstawiwszy naczynie na stolik, wróciła do swojego punktu obserwacyjnego w oknie.

W tym roku mieszkanie rodziny Schwartzów nie było jeszcze przystrojone na święta. Ingrid nie miała ochoty na kolorowe świecidełka, które miały być kamuflażem dla szarej, mrocznej, wojennej rzeczywistości. Nie było nawet wieńca, który zawsze w pierwszą niedzielę adwentu dumnie stawiała na środku dużego dębowego stołu, zapalając pierwszą z czterech świec. Jak można się cieszyć świętami, kiedy tylu ludzi walczy przeciwko sobie na rozkaz chorego człowieka, któremu marzy się czysto aryjski świat?

Ingrid spojrzała na ulicę i zobaczyła małą dziewczynkę. Nie widziała jej wcześniej, musiała być z innej dzielnicy, bo przecież gdyby mieszkała blisko, to Ingrid znałaby ją chociaż z widzenia. Dziewczynka była drobna, chociaż zbyt obszerne palto okrywające jej chude ciałko i duża, workowata chusta zakrywająca głowę powodowały wrażenie, że jest nieco pulchniejsza. Na szyi miała przewieszony koszyczek, w którym trzymała coś, co próbowała sprzedać przechodniom. Jej rumiane od mrozu policzki boleśnie kontrastowały z bielą śniegu. Podchodziła do ludzi i coś im proponowała. Jedni brali, wyciągając z kieszeni lub z pugilaresów jakieś drobne, które ona natychmiast chowała w fałdach palta, a inni odchodzili, ignorując jej obecność. Pewien starszy, elegancko ubrany mężczyzna nerwowo odepchnął ją tak, że omal nie upadła. Ingrid obserwowała ją coraz bardziej ciekawa tego, co oferuje.

Zapadał zmierzch, ulice pustoszały, a dziewczynka wciąż chodziła ze swoim koszyczkiem. Zbliżała się godzina policyjna i Ingrid poczuła lęk, że mała nie zdąży wrócić do swojego domu, zanim miasto pogrąży się w całkowitej ciemności nocy. „Czy ona nie wie, że jest wojna?” – pomyślała i nim dotarło do niej, co robi, narzuciła na siebie gruby wełniany płaszcz, włożyła kapelusz i wyszła z domu. Już za drzwiami usłyszała głos męża:

– Dokąd idziesz o tej porze, kobieto?

Na zewnątrz uderzyło w nią mroźne powietrze, a nagły podmuch wiatru sypnął jej w oczy mokrym śniegiem. Dopiero teraz zauważyła, że pada mocniej. Duże puszyste płatki błyskawicznie zaczęły przyklejać się do jej twarzy i płaszcza. Stała chwilę, próbując zlokalizować dziewczynkę, ale nigdzie jej nie było. Przeszła kilka kroków w stronę przystanku tramwajowego, w którego okolicy ostatnio widziała małą, ale po dziecku nie było śladu.

– Dobry wieczór, Frau Schwartz, czy coś się stało? – Znajoma postać delikatnie dotknęła jej ramienia.

– Nie! Nic się nie stało, wyszłam tylko na spacer.

– Na spacer? W taką pogodę? – Kobieta w długim wełnianym palcie nie potrafiła ukryć zaskoczenia.

– A co, nie wolno? – Ingrid poczuła irytację na myśl o tym, że ciekawska sąsiadka następnego dnia poinformuje o jej niespodziewanym wyjściu resztę mieszkańców.

– Wolno, wolno, oczywiście, ale zaraz godzina policyjna, więc…

– Tak, wiem. Ma pani rację, lepiej wracać do domu, zanim nas zasypie. Pozwolisz, droga sąsiadko, że przytrzymam się pani ramienia. – Ingrid zmieniła ton, aby udobruchać wścibską kobietę. – Chyba to było nieco bezmyślne z mojej strony, ale musiałam się trochę przewietrzyć.

– Oczywiście, pomogę Frau Schwartz, bo trochę ślisko na chodniku – odparła i ruszyły pod ramię w stronę bramy starej niemieckiej kamienicy.

Ingrid jeszcze raz się odwróciła, aby sprawdzić, czy dziewczynka nadal chodzi po chodniku, ale śnieżna zasłona uniemożliwiła jej zobaczenie czegokolwiek. W domu szczelniej zasunęła kotary i usiadła w dużym fotelu naprzeciwko drzemiącego męża. Przypomniała sobie syna, kiedy był w wieku tego dziewczęcia. Teraz to już dorosły mężczyzna, jego córki są pewnie dużo starsze od tej małej z ulicy. Tęskniła za nimi, chociaż wiedziała, że ich również nie zobaczy w te święta. Synowa napisała, że spędzą je z jej rodzicami na południu Niemiec. No cóż, taka kolej rzeczy. Ingrid przymknęła oczy i przypomniała sobie, jak małemu Uwe czytała baśnie i bajki różnych autorów, zarówno niemieckich, jak i obcych. Uwe uwielbiał opowieści braci Grimm, ale ona chętnie czytała mu również piękne baśnie znanego Duńczyka – Andersena. Wspomnienie dziewczynki z ulicy przywiodło jej na myśl baśń o dziewczynce z zapałkami. Ingrid poczuła spływającą po policzku łzę i pomyślała, że może ta dziewczynka w o wiele za dużym płaszczyku również jest jak tamta sierotka sprzedająca zapałki. Postanowiła obserwować ulicę każdego dnia z nadzieją, że mała znów się pojawi. „Muszę się dowiedzieć, kim jest, zanim będzie dla niej za późno” – pomyślała i odpłynęła w sen.

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Zosia weszła do domu i rzuciła szkolny plecak na podłogę w przedpokoju. W kuchni pachniało zupą pomidorową, którą mama zdążyła ugotować przed drugą zmianą w pracy. Dziewczynka wiedziała, że zobaczy matkę dopiero rano, bo kiedy mama wróci, to ona będzie już spała. W pokoju panował idealny porządek. Mama nie lubiła bałaganu, ale to głównie Zosia sprzątała, żeby pomóc rodzicielce, która pracowała często nawet na dwie zmiany. Ojciec wyprowadził się dawno temu, zanim zaczęła kojarzyć, że ten mężczyzna pochylający się nad łóżeczkiem powinien być dla niej tak samo ważną osobą jak mama. Nie wiedziała, dlaczego tatuś odszedł, mama nigdy nie chciała rozmawiać na ten temat. Zawsze powtarzała, że jak dorośnie, to jej wszystko wytłumaczy.

Zosia zabrała z przedpokoju plecak z książkami i usiadła przy kuchennym stole. Wyjęła zeszyty i zaczęła odrabiać lekcje. Zawsze sama radziła sobie z zadaniami domowymi, bo kto jej miał pomóc, kiedy mamy prawie nigdy nie było, a gdy była, to… Dziewczynka poczuła ogromny smutek. Zauważyła stojącą między szafkami kuchennymi pustą brązową butelkę, sięgnęła po nią i z wściekłością wrzuciła do kubła na śmieci. Czyżby mama nie wiedziała, że ona zobaczy ją wszędzie? Nawet schowaną?

Zadanie domowe nie zajęło jej zbyt wiele czasu. Zosia podgrzała zupę i zjadła, połykając razem z nią spływające do gardła łzy. Kochała mamę całym swoim małym serduszkiem i bardzo chciałaby, aby w ich domu było normalnie, tak jak u koleżanek. Pragnęła, żeby mama chodziła z nią na sanki, do kina albo do cukierni, ale ona nigdy nie miała czasu, a gdy miała, to leżała na kanapie i mówiła, że jest zmęczona. Dziewczynka wiedziała jednak, że często to zmęczenie spowodowane było tym, co mama piła; co brzydko pachniało i po czym zasypiała nawet bez wieczornej toalety.

Zosia umyła talerz po zupie i schowała garnek do lodówki. Spakowała zeszyty i książki na następny dzień szkolny i postawiła plecak w przedpokoju. Przez dwa dni nie będzie myślała o szkole, bo w soboty i niedziele nie ma lekcji, a pani Ania życzyła im wesołego weekendu. Zosia słyszała, jak jej koleżanki chwaliły się na korytarzu, co będą robić w te dni, a ona zapytana o plany powiedziała z nieukrywaną dumą, że będzie z panią sąsiadką piekła świąteczne pierniki, bo to już przecież czas.

Święta zbliżały się wielkimi krokami. Niektórzy mieli już nawet przystrojone mieszkania, ale w jej domu nikt jeszcze nawet o tym nie pomyślał. Zosia włączyła telewizor i bezmyślnie zaczęła przerzucać kanały. Na jednym z dziecięcych programów pan i pani w przebraniu elfów uczyli dzieci wykonywać świąteczne ozdoby. Dziewczynka ucieszyła się, że może coś zrobić sama. Dla mamy i dla pani Krysi. Wyjęła kolorowy papier, farbki i kredki i zaczęła przygotowywać wycinanki. Pierwszy koszyczek wyszedł jej nieco koślawo, ale kolejne były już coraz lepsze. Potem na stole pojawił się aniołek z rolki po papierze toaletowym i kilka gwiazdek z kartek z bloku. Najlepiej jednak udał się Zosi łańcuch na choinkę, bo sklejanie wąskich pasków papieru było łatwe i przyjemne. Tylko czy będzie na czym go powiesić? Rok temu nie miały choinki, bo mama przyjaźniła się wtedy z pewnym panem, który mówił, że święta to wymysł głupich ludzi. Nie było więc ani drzewka, ani prezentów, ani nawet wigilii. Były tylko świąteczne pierniczki. Podarowała je Zosi pani Krysia, sąsiadka, która czasami opiekowała się nią, kiedy jeszcze była zbyt mała, żeby zostawać w domu sama. Zosia włożyła do woreczka kilka ozdób i postanowiła podarować je pani Krystynie. Dokładnie zamknęła mieszkanie i zeszła na parter.

– O! Dobry wieczór, słoneczko! – Starsza kobieta otworzyła drzwi i z nieukrywaną radością przywitała swoją małą sąsiadkę. – A cóż to, mamusia w pracy, że tak sama chodzisz po klatce schodowej?

– Przyniosłam pani prezent. – Zosia majestatycznie uśmiechnęła się do staruszki i podała jej woreczek z ozdobami.

– Wejdź do środka, kochana, bo od tych drzwi na dole strasznie wieje.

Krystyna ostrożnie odpakowała ozdoby i z zachwytu aż uniosła dłonie do ust.

– Jakie piękne! Sama zrobiłaś?

– Tak, dla pani. – Zosia poczuła rosnącą radość w sercu. – Nie mam komu robić prezentów, a pani… pani jest dla mnie jak… babcia.

– Bo ja jestem taką twoją przyszywaną babcią. – Kobieta uśmiechnęła się i pogłaskała Zosię po policzku. – Napijesz się kakao albo herbaty z cytryną? Upiekłam pyszne babeczki, zrobimy sobie podwieczorek.

Zosia skinęła głową i usiadła przy kuchennym stole. U pani Krysi zawsze ładnie pachniało i kiedy by nie przyszła, starsza pani zawsze miała dla niej coś dobrego. Zosia lubiła tę sąsiadkę najbardziej ze wszystkich mieszkających w tym budynku, bo nigdy nie została przez nią potraktowana źle. Inni czasami nawet nie odpowiadali na jej „dzień dobry”, a starszy pan z drugiego piętra patrzył na nią tak jakoś groźnie.

– Proszę. – Krystyna Wolicka postawiła przed małą kubek z parującym kakao i usiadła po drugiej stronie stołu. – Częstuj się. – Przesunęła w stronę dziewczynki talerz z babeczkami, które nie były pięknie udekorowane, ale wyglądały niezwykle ­apetycznie.

– A te ciasteczka to nie są przypadkiem na święta?

– Nie, kochanie. Jak zjemy je teraz, to upiekę następne. – Krystyna się roześmiała.

– Pani Krysiu, czy ja mogłabym z panią takie ciasteczka upiec… dla mamusi, na święta?

– Oczywiście, moje słoneczko. Przecież wcześniej chyba się nawet umawiałyśmy na wspólne pieczenie.

– Ale… – dziewczynka się zasmuciła – ale… ja nie mam pieniążków na mąkę i te inne rzeczy potrzebne do upieczenia, a nie wiem, czy mama mi da.

– Nic się nie martw, u mnie jest tego spory zapas, a jak czegoś zabraknie, to pobiegniesz do sklepu i kupisz.

Zosia kiwnęła głową zadowolona, że pani sąsiadka jej pomoże. Tak bardzo chciała zrobić mamie niespodziankę, żeby poczuła, jak jest dla niej ważna.

Zjadła kilka ciastek, chociaż miała ochotę na więcej, ale wiedziała, że nie może tak bezwstydnie objadać swojej starszej przyjaciółki. Tak, tak właśnie traktowała panią Krysię, nie jak zwykłą sąsiadkę, ale jak przyjaciółkę. W szkole nie miała prawdziwych koleżanek jak inne dziewczynki. Jej nikt nigdy nie zapraszał na żadne urodziny ani imieniny, bo ona też nikogo nie zapraszała. Koleżanki na korytarzu umawiały się ze sobą, czasami nawet na noc, ale jej nikt nigdy nie zaproponował czegoś takiego. Zresztą czy mama by się zgodziła?

– Pani Krysiu. – Odsunęła talerzyk z ciasteczkami, żeby jej więcej nie kusiły, i wstała z zamiarem powrotu do domu. – Czy ja mogę do pani mówić „babciu”?

Krystyna popatrzyła na małą i poczuła napływające do oczu łzy. Kochała tę dziewczynkę całym sercem, chociaż miała troje swoich wnucząt, ale tamte były daleko. A Zosia była tu, na miejscu, i tak właściwie miała z nią lepszy kontakt niż z rodzonymi wnukami, z którymi najczęściej rozmawiała tylko telefonicznie. Jej syn z rodziną mieszkał w Szwecji i nic nie wskazywało na to, aby chciał wrócić do Polski. Jego dzieci widniały na zdjęciach w całym domu, ale nie było ich fizycznie, nie mogła ich przytulić. Kiedy przyjeżdżali do Gdańska, to całe dnie spędzali na plaży albo odwiedzali znajomych, a do niej wracali tylko na noc. A dzieci? Dzieci nie lubiły, kiedy je przytulała, ich kontakt fizyczny był bardzo ograniczony. Nie mogła nawet z nimi normalnie porozmawiać, tak jak to robiła z Zosią, bo tamte bardziej ceniły sobie telewizję, tablety i telefony niż rozmowę ze starą babcią. Tęskniła za nimi, kochała je, ale one były takie inne, niby bardzo bliskie, ale trochę obce.

– Będzie mi bardzo miło, Zosieńko. – Podeszła do dziewczynki i przytuliła ją do siebie, z trudem panując nad wzruszeniem. – Jeżeli tylko twoja mama nie będzie miała nic przeciwko temu, możesz mnie nazywać babcią.

Zosia uśmiechnęła się i uniosła na palcach, żeby cmoknąć sąsiadkę w policzek.

– To ja jutro przyjdę na pieczenie ciasteczek. Dobrze, babciu?

Krystyna zamknęła za dziewczynką drzwi i dopiero wówczas pozwoliła sobie na łzy wzruszenia. Otarła dłonią mokry policzek i weszła do pokoju.

ROZDZIAŁ DRUGI

Zosia obudziła się wyjątkowo szczęśliwa. Śniła, że stoi w mieszkaniu sąsiadki nad stołem zapełnionym różnymi wzorami ciastek, a potem pięknie dekoruje je różnymi kolorowymi kuleczkami, białym lukrem i jeszcze czymś innym. Usiadła na łóżku i zasmuciła się. Skąd weźmie te kolorowe kuleczki? Przecież babcia Krysia – na myśl o tym, że pani Krystyna już nie jest panią, tylko babcią, poczuła przyjemne ciepło – z pewnością takich nie ma.

Pomaszerowała do kuchni i wyjęła z lodówki karton z mlekiem, a z szafki płatki kukurydziane. Na palcach weszła do pokoju mamy i z czułością popatrzyła na śpiącą rodzicielkę. Mama musiała niedawno wrócić do domu, bo w pokoju unosiła się jeszcze woń pachnącej wody, którą się spryskiwała, zwłaszcza kiedy wychodziła z pracy, żeby nie było czuć na niej zapachów restauracji. Na stole obok łóżka stała pusta szklanka. Zosia zabrała ją i wstawiła do zlewu z zamiarem umycia, ale najpierw postanowiła się ubrać i zjeść śniadanie. Wróciwszy do pokoju, okryła mamę kocem i z miłością spojrzała na zastygłą we śnie twarz. Przygotowała w kuchni kilka kanapek i przykryła je talerzykiem. „Mama się ucieszy, gdy zobaczy śniadanie” – pomyślała.

Wskazówki zegara informowały, że jest bardzo wcześnie, dlatego Zosia z przykrością stwierdziła, że nie może iść do babci Krystyny, bo ta zapewne jeszcze śpi. Usiadła przy stole w kuchni i zaczęła rysować. Rysowanie i kolorowanie było jednym z tych zajęć, które uwielbiała. Rozsypane kredki były jak kwiaty w małym ogródku babci Krystyny. Znajdował się on bezpośrednio pod jej oknami, a starsza pani z miłością go pielęgnowała. Dziewczynka czasami pomagała jej wyrywać te niepotrzebne rośliny, które Krystyna nazywała chwastami, chociaż nie do końca rozumiała, dlaczego jedne kwiatki mogą rosnąć w ogródku, a inne nie, chociaż też są ładne.

– Ślicznie – usłyszała za sobą zaspany głos mamy. – Tęsknisz za latem, co? Ja też chciałabym, żeby już było ciepło, chociaż w sezonie letnim w naszej restauracji jest dużo więcej ludzi i więcej pracy. Ale lato to lato. – Mama zmierzwiła włosy na głowie córki i usiadła z parującym kubkiem czegoś, co ładnie pachniało. Podniosła talerzyk przykrywający kanapki i z zachwytem zaczęła jeść. – Dobrze, że mam taką córkę jak ty. Kto by mi zrobił tak pyszne śniadanie, gdybym ciebie nie miała?

Zosia popatrzyła na mamę i się uśmiechnęła. Lubiła jej sprawiać drobne przyjemności i zawsze była z siebie dumna, gdy udało jej się wywołać na twarzy rodzicielki chociaż mały uśmiech.

– Co masz dzisiaj w planach? – Izabela Górecka patrzyła na córkę smutnymi, zmęczonymi oczami.

– Umówiłam się z babcią Krysią na pieczenie ciasteczek. – Zosia zerknęła na zegar wiszący na ścianie w pokoju. Było jeszcze trochę wcześnie, a czas płynął zbyt wolno.

– Babcią Krysią? – Izabela uniosła brwi i się uśmiechnęła. – Fajnie. Dam ci kilka groszy, żebyś mogła kupić jakieś potrzebne produkty, gdyby wam zabrakło. – Wstała i podeszła do leżącej na fotelu torebki. Wyciągnęła ładny czerwony portfel i wysupłała z niego dwadzieścia złotych. – Więcej nie mogę ci dać, bo…

– Ale mamusiu! Nie trzeba, babcia Krysia powiedziała, że wszystko ma!

– To znaczy, że nie chcesz tych pieniędzy. – Izabela figlarnie spojrzała na córkę.

– No… może wezmę tak na wszelki wypadek? – Zosia wyciągnęła rączkę po banknot, który mama już chowała z powrotem do torebki. – Dziękuję! – Przytuliła ją. – Mamusiu, a dlaczego ty nigdy nie pieczesz ciasteczek na święta?

Izabela odsunęła córkę od siebie i głęboko spojrzała w małe, błyszczące oczka.

– Pewnie dlatego, że nie potrafię. Nikt mnie nigdy nie nauczył.

– Ja cię nauczę, ale najpierw muszę się nauczyć sama. Będę dokładnie się przyglądała, jak robi to babcia Krysia, a potem razem upieczemy więcej ciasteczek. Dobrze?

– Dobrze, dobrze. – Izabela potarmosiła włosy małej i sięgnęła po kubek z kawą. Zauważyła, że córka mówi o sąsiadce „babcia”, ale wcale jej to nie przeszkadzało. Cieszyła się, że mała ma tak dobry kontakt ze starszą panią. – Idę do pokoju jeszcze się trochę położyć. Gdybym zasnęła, to zamknij dokładnie drzwi na klucz, jak będziesz wychodziła.

Zosia usiadła na parapecie okna i zaczęła przyglądać się coraz bardziej zaludnionej ulicy. W nocy napadało jeszcze więcej śniegu i teraz chodniki przypominały tunele, bo duży samochód jadący ulicą zgarniał cały ten śnieg na pobocze. Dziewczynka chętnie poszłaby na sanki, ale po pierwsze, nie miała sanek, a po drugie, nie miała z kim iść. Przypomniała sobie, jak pewnej zimy wracała ze szkoły, jak zwykle sama, bo mama nigdy jej nie odbierała. Ale to nie był problem, bo szkoła znajdowała się tylko dwie przecznice od ich domu, a ona już była wtedy dużą dziewczynką. Wracała do domu powoli, bo nie miała się dokąd spieszyć. Mama była w pracy, a babcia Krysia, wtedy jeszcze pani Krysia, wyjechała gdzieś daleko, podobno aż za morze, i na bardzo długo. Zosia zboczyła z głównej drogi i postanowiła przejść przez park, gdzie były małe górki. Stała dłuższą chwilę i przyglądała się, jak dzieci zjeżdżają na sankach. Jedne same, inne z dorosłymi. Dzieci śmiały się w głos, a ona razem z nimi, chociaż trochę było jej smutno, że nie może tak poszaleć jak one.

Zeszła z parapetu i zajrzała do pokoju. Mama leżała na kanapie i cichutko pochrapywała. Zosia jeszcze raz popatrzyła na dwudziestozłotowy banknot, który wcześniej schowała do kieszeni spodni, i się uśmiechnęła. Najciszej, jak potrafiła, włożyła kurtkę i buty, dwa razy przekręciła klucz w zamku i zeszła do babci Krysi.

– O, już jesteś, moje słoneczko! – Starsza pani uradowała się na widok sąsiadki.

W kuchni na stole znajdowały się już potrzebne do robienia ciasteczek produkty.

– Ojej, jakie śliczne! – Zosia z zachwytem wzięła do ręki jedną z foremek w kształcie choinki. – Tym będziemy robić?

– Tak. Ale najpierw przygotujemy ciasto. – Babcia Krysia pogłaskała małą po główce. – Zobacz, po pierwsze trzeba utrzeć masło z cukrem na gładziutką masę. Proszę. – Podała Zosi drewnianą łyżkę i podsunęła wielką miskę, do której wsypała odpowiednią ilość cukru. Później dołożyła do niego dość miękkie masło. – Teraz mieszaj powoli i pamiętaj, w jednym kierunku.

– Dlaczego? – Dziewczynka popatrzyła na starszą panią.

– Nie wiem, ale tak zawsze robiła moja babcia i tak robiła moja mama. Mówiły, że ciasto nie lubi zbytniego bałaganu.

– A nie możemy tego zrobić taką maszynką, co sama kręci? Widziałam kiedyś u cioci Ani, jak robiła naleśniki, nie musiała się tak męczyć, tylko cyk do prądu i samo się kręciło.

– Mikserem? – Krystyna się roześmiała. – Oczywiście, że mogłybyśmy, ale powiem ci w sekrecie, że takie kręcone ręcznie są smaczniejsze. Daj, teraz ja trochę pomieszam, a ty w tym czasie przygotuj sitko i powolutku będziesz przesiewała przez nie mąkę z tych dwóch garnuszków, które wcześniej przygotowałam.

– A gdzie mam to… wsiewać?

– Nie wsiewać, tylko przesiewać. – Krystyna mrugnęła porozumiewawczo i wbiła do masy jajka. – Tutaj, do tej miski. No, zaczynaj, dokładnie i powolutku, a ja będę dalej mieszała.

Zosia zrobiła wszystko, jak nakazała babcia Krysia, ale widząc gęstniejącą masę, posmutniała. Zauważyła, że starszej pani coraz trudniej jest mieszać, jednak nic nie powiedziała. Kiedy cała mąka została przesypana do miski, Krystyna odłożyła drewnianą łyżkę i zaczęła wygniatać ciasto rękami.

– Chcesz spróbować? – zapytała, odłamując kulkę ciasta i podając ją dziewczynce.

Zosia ochoczo przystąpiła do dalszego etapu pracy, chociaż szybko stwierdziła, że to jednak trudne zadanie, bo rączki zaczęły ją trochę boleć.

– Dobrze. Teraz podaj mi tę folię. – Krystyna wskazała na srebrny rulon leżący na szafce. Zawinęła ciasto w folię spożywczą i wstawiła do lodówki. – Teraz pół godzinki sobie odpoczniemy.

– A ja myślałam, że ciastka piecze się w piekarniku, a nie wkłada do lodówki. – Zosia poczuła się trochę zawiedziona.

– Ależ, kochanie, my je będziemy piekły w piekarniku, ale najpierw ciasto musi się trochę schłodzić. Cierpliwości, moja mała kuchareczko. – Krystyna roześmiała się w głos. – Czy zapamiętałaś, co robiłyśmy po kolei?

Dziewczynka kiwnęła głową.

– Wiesz, pierwszy raz piekłam ciasteczka na święta, jak byłam taka mała jak ty. – Krystyna nalała do dwóch kubków gorącego kakao i usiadła wygodnie przy stole. – Ale to było trochę później. Najpierw… Była wojna, zbliżało się Boże Narodzenie, a ja bardzo chciałam kupić mojej mamusi i braciszkowi jakiś prezent. Pomagałam czasami w sklepie u pana Schultza, a on dawał mi za to kilka drobniaków. Chowałam je w woreczku, który wieszałam w szafie na grubym gwoździu. Mojego tatka już z nami nie było, zabrali go na wojnę, a mama, jak mogła, starała się, żebyśmy ­mieli w domu co jeść. Dużo pracowała, bo sprzątała w domu pewnej Niemki, przerabiała ubrania bogatym paniom, wieczorami też pomagała sprzątać w sklepie pana Schultza, a ja opiekowałam się młodszym braciszkiem. – Krystyna się zamyśliła. – Tamtej zimy mamusia zachorowała i widziałam, jak ma coraz mniej siły. Dużo kaszlała i rzadziej chodziła do pracy, a więcej przebywała w domu. Lekarz w ogóle zabronił jej wychodzić na dwór, ale przecież pieniądze na ulicy nie leżały i ktoś musiał je zarobić, żebyśmy mieli na jedzenie. W naszym domu mieszkało kilka rodzin niemieckich i nie mogę powiedzieć, niektóre panie były bardzo miłe i czasami przynosiły nam coś do jedzenia, czasami dały jakiś grosz. Ale… – Zosia zobaczyła, jak oczy Krystyny zaczęły się dziwnie świecić. Sąsiadka pociągnęła nosem i starając się zrobić to niezauważalnie, starła z policzka malutką łzę. Wyciągnęła z rękawa chusteczkę i mocno wydmuchała nos.

– I co z tymi ciasteczkami, które wtedy piekłaś, babciu?

– Z ciasteczkami? Jeszcze chwilkę muszą być w lodówce.

– Ale ja mówię o tych, co je piekłaś, jak byłaś mała, taka jak ja.

– A… Na czym to ja skończyłam? Ach, tak. Mamusia zachorowała i mieliśmy coraz mniej pieniędzy. Prawie codziennie wyciągałam z mojego woreczka jakiś grosz i kupowałam coś do jedzenia, żeby mama nie musiała się tak męczyć w pracy. Pewnego razu nasza sąsiadka, Polka, mieszkająca w drugiej klatce zawołała mnie przez okno. Kiedy podeszłam bliżej, poczułam cudowny zapach pieczonego ciasta. Byłam głodna, a ta woń spowodowała u mnie istny ślinotok. Starsza pani podała mi szmaciany woreczek, który pachniał… jak nie wiem co. – Krystyna się uśmiechnęła. – Kiedy przyszłam do domu, okazało się, że w środku były jeszcze ciepłe ciasteczka. Wyjęłam po dwa dla każdego z nas, a resztę schowałam. Mama i braciszek bardzo się ucieszyli z tych ciasteczek i chociaż Franuś prosił mnie, żebym mu jeszcze dała, ja się zaparłam i schowałam je do szafy. W nocy wpadł mi do głowy pomysł, żeby te ciasteczka sprzedać, a za zarobione pieniądze kupić kawałek mięsa albo chociażby kości i trochę marchewek, żeby mama mogła nagotować zupy. Wiesz, wtedy nie można było tak jak teraz po prostu iść do sklepu i kupić mięsa, bo sprzedawano je na kartki. Były kolejki i to, co najlepsze, zawsze dostawali Niemcy, a jak coś zostało, to dopiero wtedy Polacy mogli kupić. Ale znałam jednego chłopca, którego wuj przywoził mięso ze wsi i sprzedawał głównie Polakom, chociaż robił to po kryjomu. Na drugi dzień poszłam do sklepu pana Schultza i poprosiłam o trochę papieru, w który on pakował często swoim klientom towar. W domu każde ciasteczko zapakowałam osobno, zawiązałam pociętym na małe kawałki sznurkiem i wszystko to włożyłam do koszyka, który zazwyczaj brałam na zakupy. Pamiętam, że zima była wówczas tak śnieżna jak teraz. Nie było dnia i nocy, żeby nie padał śnieg. Następnego dnia postanowiłam pójść na Langgasse. Wiesz, gdzie to jest?

Zosia pokręciła przecząco głową.

– To ulica Długa, tam, gdzie mamy fontannę Neptuna. – Krystyna kiwnęła głową i popatrzyła w stronę zegara. – Jeszcze chwilka i będziemy wykrawać nasze ciasteczka. Wtedy, chociaż było bardzo zimno, a śnieg sypał w twarz tak, że niewiele widziałam, poszłam na Langgasse i pytałam ludzi, czy kupią ciasteczka. Kilka osób chętnie kupiło, dając mi jakieś drobniaki, ale byli i tacy, którzy odganiali mnie jak zapchlonego psa, a nawet straszyli policją. Do domu jednak przyniosłam parę monet. Cieszyłam się jak nie wiem co, chociaż później okazało się, że za te moje pieniądze niewiele kupię, bo żywność była wówczas bardzo droga. No dobrze, zabieramy się dalej za nasze ciasteczka. – Krystyna wyjęła z lodówki kule z ciastem i zaczęła wałkować, wcześniej posypawszy stół mąką. Kiedy placki miały po około pół centymetra grubości, wskazała Zosi foremki. – Teraz robota dla ciebie. Wycinaj dowolne kształty, a ja będę je przekładała na blachę, tylko najpierw muszę ją wyłożyć papierem. Do pieca też ja będę wkładała, bo przy temperaturze stu siedemdziesięciu stopni nie pozwolę ci się do niego zbliżyć.

Po dwudziestu minutach w kuchni pachniało już doskonale, a wyjęta z piekarnika pierwsza blacha prezentowała upieczone na złoty kolor ciasteczka. Krystyna wymieszała coś w rondelku i podała Zosi.

– A teraz maluj, kochana, białe wzorki, tak jakby zima je malowała. Maluj tak pięknie, jak tylko ty potrafisz. Jutro zrobimy kolejną porcję ciasteczek, ale innych, i te będziesz dekorowała posypką. ­Zgoda?

Zosia dawno nie czuła się tak szczęśliwa. Coś w środku brzucha ją mile łaskotało na samą myśl, jak mama się ucieszy, kiedy zobaczy ciasteczka. Krystyna jednak nie pozwoliła jej jeszcze wziąć wypieków do domu, chociaż nie miała nic przeciwko zjedzeniu kilku sztuk. Powiedziała, że Zosia zabierze je wówczas, gdy będą już wszystkie, a to oznaczało kolejne dwa dni pieczenia.

Następnego dnia było trochę trudniej, bo Krystyna przygotowała zupełnie inne produkty i większość robiła sama. Zosia siedziała przy stole, opowiadała o przygodach Muminków, o których przeczytała w książce wypożyczonej ze szkolnej biblioteki, i obserwowała. Sąsiadka najpierw podgrzała miód, do którego następnie kazała wsypywać dziewczynce przesianą mąkę, a sama w tym czasie dodała roztopione masło, potem cukier, jajka i jakieś inne składniki, które dziwnie pachniały.

– No i teraz ciasto myk na godzinkę do lodówki, a my mamy przerwę na kakao.

– Znowu? Nie rozumiem tego pieczenia ciastek, że one muszą najpierw iść do tej lodówki.

– Ale ciasto tego potrzebuje, Zosieńko. Zobaczysz, te dzisiejsze będą jeszcze pyszniejsze niż wczorajsze. – Krystyna mrugnęła okiem i podała Zosi kubek.

Czas z ciastem w lodówce strasznie się Zosi dłużył, ale na szczęście babcia Krysia wróciła do opowieści o ciasteczkach z czasów wojny.

– Pamiętasz, jak wczoraj ci opowiadałam o tym, jak próbowałam sprzedawać ciasteczka na ­Langgasse?

– Pamiętam, tylko wcześniej babcia mówiła, że piekła ciasteczka, jak była tak mała jak ja, a potem powiedziała, że dostała je od jakiejś pani.

– Bo te pierwsze dostałam od pani Kowalikowej i te które, udało mi się sprzedać, to sprzedałam, a resztą… no cóż, podzieliłam się z mamą i Franiem i zjedliśmy je, bo… pieniędzy na kupno innych produktów i tak było za mało. Do tego pani Schultz, żona naszego sklepikarza, powiedziała, że nie będzie mi już mogła płacić za pomoc w sklepie. Było mi z tego powodu bardzo smutno i nawet się rozpłakałam, ale wtedy pan Schultz powiedział, że może mi płacić produktami. Że teraz w jego sklepie częściej idzie handel wymienny. Nie rozumiałam wówczas, co to znaczy, ale się zgodziłam. I tak raz dostałam pół szklanki mąki za swoją pracę, raz trochę ryżu, a czasami jedno jajko, a nawet kilka jaj. Niewiele tego było, ale było. Któregoś dnia pani Kowalikowa widziała, jak pan Schultz daje mi naczynie z mlekiem, i na drugi dzień mnie zaczepiła. Zaproponowała, żebyśmy weszły we współpracę.

– Nie rozumiem, babciu, co to znaczy?

– Współpraca to jest to, co my teraz robimy z ciasteczkami. Czyli ty coś robisz i ja coś robię, a potem będziemy miały wspólne ciasteczka. ­Rozumiesz?

Zosia kiwnęła głową, chociaż tak do końca nadal nie pojmowała tego zbyt dobrze.

– Pani Kowalikowa powiedziała mi, żebym przynosiła do niej wszystko albo chociaż większość z tego, czym płacił mi pan Schultz, a ona w zamian nauczy mnie piec ciasteczka, które będę mogła sprzedać. Ponieważ ona sama do tych ciasteczek też coś dokładała, to ja miałam jej przynosić część pieniędzy, które za te ciasteczka dostanę. Zgodziłam się, bo wtedy wydawało mi się to dobre. I tak razem z panią Kowalikową co jakiś czas piekłyśmy te ciasteczka, ja potem pakowałam je w papier, który dostawałam od pana Schultza, i… próbowałam sprzedawać. Były dni, kiedy się to udawało, ale były też takie, kiedy ciasteczka były naszym jedynym posiłkiem, bo albo nie udało mi się ich sprzedać, albo pieniędzy nie było na tyle, aby kupić do jedzenia coś innego.

Zosia się zamyśliła.

– A ja też mogłabym sprzedawać ciasteczka?

– Ale po co, dziecinko? Twoja mama pracuje i masz co jeść. A my pieczemy te nasze ciasteczka dla zabawy, żeby mieć w święta co pochrupać do mleka czy do herbaty. No dobrze, my tu gadu-gadu, a robota stoi. – Krystyna wyjęła ciasto z lodówki i rozwałkowała trochę cieniej niż poprzednie, oczywiście podsypując mąką. – Teraz twoja kolej. Wykrawaj pierniczki i układaj je na blasze wyłożonej papierem do pieczenia.

Kolejne ciasteczka piekły się nieco krócej i już po około dziesięciu minutach w kuchni rozchodził się przyjemny zapach. Krystyna wyjęła z szafki buteleczki z kolorową posypką i z uśmiechem na twarzy podsunęła Zosi.

– Dzisiaj ja będę lukrowała, a ty dekoruj.

Zosia klasnęła w dłonie, bo widok różnokolorowych kuleczek, minipatyczków i gwiazdek był dla niej czymś tak pięknym, że nie potrafiła zapanować nad radością. A zapach roznosił się nie tylko po mieszkaniu babci Krystyny. Czuć go było na całej klatce schodowej i każdy, kto przechodził, z tęsknotą spoglądał na drzwi starszej sąsiadki z parteru.

ROZDZIAŁ TRZECI

Zosia wróciła ze szkoły z humorem, jakiego nikt nie mógł jej pozazdrościć. Koleżanki na wszystkich przerwach opowiadały, gdzie były i co robiły przez te dwa dni wolne od nauki, a kiedy ona chciała pochwalić się pieczeniem ciasteczek, to zbywały ją i odpychały. Nawet Julka, która czasami bawiła się z nią na podwórku, powiedziała, że nikogo nie obchodzi, co ona robiła, i żeby się zamknęła. Zosi zrobiło się smutno, bo chciała przynieść do szkoły kilka ciasteczek i poczęstować nimi koleżanki, ale… skoro one nie chciały słuchać o tym, jak je piekła i z kim, to nie będą też ich jadły.

Zaczęła przetrząsać plecak w poszukiwaniu kluczy do mieszkania. Wysypała całą zawartość na podłogę, ale kluczy nie znalazła. Przypomniała sobie, że rano, kiedy wychodziła do szkoły, drzwi za nią zamknęła mama, mówiąc, że ma dzisiaj wolne, więc będzie w domu, gdy Zosia wróci. Niestety, mama pewnie musiała wyjść. Niewiele się zastanawiając, dziewczynka pozbierała zeszyty i książki, wepchnęła wszystko do plecaka i zeszła na parter do babci Krysi. Ale sąsiadki również nie było w domu. Zasmucona usiadła na schodach pod drzwiami swojego mieszkania i zaczęła czytać książkę wypożyczoną z biblioteki szkolnej.

– A co ona tu robi?! Na tej zimnej posadzce! Chce dostać wilka?! – Zanim dotarł do Zosi tubalny męski głos, poczuła na ramieniu lekkie uderzenie.

Podniosła głowę znad książki i przestraszyła się, widząc nad sobą groźną twarz sąsiada z drugiego ­piętra.

– Dzień dobry panu. – Skłoniła się grzecznie i przesunęła bliżej ściany, żeby sąsiad mógł swobodnie przejść schodami obok niej.

– Nie wiem, czy dobry, zależy dla kogo, dla niej chyba nie. Pytam, co ona tu robi.

Zosia rozejrzała się po korytarzu, ale oprócz niej i pana sąsiada nie zauważyła nikogo, więc ­domyśliła się, że starszy pan cały czas mówi do niej.

– Wilka dostanie i tyle będzie! Wstaje z tych zimnych schodów, ale już! – Zagrzmiał donośny głos, a mężczyzna dodatkowo szturchnął Zosię swoją drewnianą laską.

– Bardzo przepraszam, ale mama nie chce się zgodzić nawet na małego pieska, a co dopiero jakby się miała dowiedzieć, że dostanę od kogoś wilka. – Zosia uśmiechnęła się przymilnie i wstała, aby nie patrzeć na sąsiada cały czas z uniesioną głową.

– Co ona tu robi? Pytam po raz kolejny. – Mężczyzna nie odwzajemnił uśmiechu, ale na jego ­twarzy widać było bardziej zaniepokojenie niż złość.

Zosia nie mogła zrozumieć, dlaczego starszy pan mówi do niej „ona”, ale pomyślała, że to pewnie taka forma grzecznościowa.

– Ona czeka na mamę albo na babcię Krysię.

– Że co? Na kogo i dlaczego?

– Zapomniałam kluczy do mieszkania, ale tak właściwie to mama miała mieć dzisiaj wolne i mówiła, że jak wrócę ze szkoły, to będzie w domu, ale widocznie musiała pójść do sklepu albo w inne ważne miejsce. A pani Krysia z parteru, która do niedawna była tylko panią Krysią, a teraz jest moją babcią, pozwala mi czasami u niej być, jak mamy nie ma w domu, ale jej też teraz nie ma, bo pewnie musiała pójść do sklepu albo w inne ważne miejsce i dlatego… ona musi poczekać albo na mamę, albo na babcię Krysię na schodach, bo na dworze jest za zimno i…

– Stop! Stop! Stop! – zawołał mężczyzna. – Nakręciła ją jakaś maszyna, że tak terkocze? Jeszcze raz, ale powoli, bo prawie niczego z tego, co ona powiedziała, nie zrozumiałem.

Zosia już otwierała usta, aby zacząć tłumaczyć panu sąsiadowi jeszcze raz, kiedy ten nagle schylił się, złapał jej plecak i ruszył schodami w górę.

– Idzie za mną! Jezu! Co ona tam do tego tornistra napakowała? Kamienie czy beton jakiś?

Zosia z lekkim niepokojem popatrzyła za sąsiadem i się zawahała. Nie była pewna, czy może się udać z obcym mężczyzną do jego domu, ale z drugiej strony pomyślała, że przecież mieszka już tutaj tyle lat i ten sąsiad też, więc tak całkiem obcy to on nie jest. Kiedy weszli do mieszkania, Zosia szybko wyjęła z plecaka zeszyt, wyrwała z niego kartkę i dwa razy napisała na niej: „jestem u pana wejna. Zosia”. Rozdarła kartkę tak, aby dwie informacje były na osobnych częściach, i zbiegła najpierw piętro niżej, wsuwając karteczkę w drzwi swojego mieszkania, a następnie zrobiła to samo w drzwiach Krystyny Wolickiej.

Kiedy wróciła, sąsiad stał w progu mieszkania i spoglądał na schody.

– Gdzie ona polazła? Czy ona nie wie, że takie bieganie po zimnym korytarzu może się skończyć chorobą?

– Ona tylko włożyła karteczki z informacją, gdzie jest, jakby wróciła mama albo babcia Krysia, żeby się o nią nie martwiły, panie Wejn.

Mężczyzna uniósł brwi i popatrzył na nią ciekawie.

– Mądrze, mądrze. – Pokiwał głową i wskazał jej drzwi do jakiegoś pomieszczenia. – Idzie ze mną do kuchni, zrobię gorącej herbaty i dam rosołu, to się rozgrzeje i nie zachoruje.

– Bardzo panu dziękuję, panie Wejn, ale nie chciałabym robić kłopotu. Ogrzeję się tylko chwilkę i pewnie zaraz mama albo babcia Krysia przyjdą po mnie. Ale jeżeli pan bardzo chce mnie ugościć, to nie będę się zbytnio stawiała, bo to nieładnie, jak…

– Chryste Panie! Ona zawsze tak dużo gada? Jak nakręcona katarynka? – Mężczyzna popatrzył na swoją małą sąsiadkę i pokręcił głową z dezaprobatą. – Ale, ale, dlaczego ona ciągle mówi do mnie pan Wejn?

– Bo jak babcia Krysia o panu coś mówi, to zawsze mówi Dżon Wejn. – Zosia uśmiechnęła się figlarnie. – A pan się tak nie nazywa?

Mężczyzna poczuł, jak dobry humor dziewczynki powoli zaczyna się udzielać również jemu.

– John Wayne? – Dziewczynka zauważyła, że na twarzy sąsiada pojawiło się coś w rodzaju dumy. – A ta babcia Krysia to jest ta wścibska starucha z parteru?

– Babcia Krysia nie jest ani wścibska, ani starucha! – Zosię oburzyły słowa sąsiada. – Babcia Krysia jest chyba taka jak pan, myślę, że… może mieć tyle samo lat. Pan też ma takie kreseczki na twarzy jak babcia, chociaż ona może ma ich trochę więcej, ale też macie podobne białe włosy i też tak samo powoli chodzicie. A panu nie byłoby miło, gdyby usłyszał pan, że ktoś mówi o panu złośliwy staruch. – Zosia zbyt późno zorientowała się, że ostatnie słowa wymsknęły się z jej ust całkiem ­niepostrzeżenie.

– Złośliwy staruch? – Mężczyzna usiadł po drugiej stronie stołu i popatrzył na dziewczynkę z ciekawością. – Może i mówią o mnie złośliwy staruch, bo nie utrzymuję z żadnym z sąsiadów przyjacielskich stosunków, ale chyba nikomu nie przeszkadzam tym, że lubię być sam. Może mam swoje powody, aby unikać ludzi, a ona jest chyba jeszcze za młoda, żeby oceniać innych.

– Nie rozumiem, co pan do mnie mówi, panie Wejn. Może i jestem za mała, ale nie musi pan obrażać kogoś, kogo ja lubię, a właśnie pan to przed chwilą zrobił, mówiąc o babci Krysi „wścibska starucha”. Nie podoba mi się to. Dziękuję panu za to, że poczęstował mnie pan dobrym rosołem, który mi naprawdę bardzo smakował, ale teraz już chyba sobie pójdę i poczekam jednak na mamę albo na babcię Krysię na schodach.

W chwili, w której mężczyzna otwierał usta, aby odpowiedzieć Zosi, oboje usłyszeli dzwonek u drzwi. Dziewczynka drgnęła z nadzieją, że to mama po nią przyszła, ale głosy z korytarza utwierdziły ją tylko w tym, że to sąsiadka z parteru.

– Twoja babcia przyszła. – Mężczyzna podał Zosi kurtkę i plecak i odwrócił się do niej plecami.

Dziewczynka zauważyła w jego oczach dziwny błysk. A jego policzki jakby się trochę zarumieniły. Wyszła do przedpokoju, gdzie czekała na nią Krystyna, i z lekkim ociąganiem zaczęła się ubierać. Kiedy wkładała drugi but, nagle jakby sobie coś przypomniała. Uśmiechnęła się do sąsiadki, zrzuciła botki i wróciła do kuchni.

– Czy mogę pana jeszcze kiedyś odwiedzić, panie Wejn?

Mężczyzna spojrzał na nią zaskoczony, ale kiwnął głową.

– Jeżeli ona będzie miała ochotę, to zapraszam.

– Dziękuję. – Zosia podeszła do niego i mocno przytuliła się do szorstkiego policzka.

– A… jak ona ma tak właściwie na imię?

– Zosia. Zosia Górecka jestem.

– A ja jestem Jurek. Jerzy Witenberg, ale jak ona chce, może na mnie mówić John Wayne. Nie wiem, kto mnie tak nazwał, ale nawet mi się to podoba[1].

Zosia wybiegła z domu pana Jerzego i pomagając babci Krysi pokonać schody, zeszła do jej mieszkania. Po drodze wyjęła karteczkę z drzwi, skreśliła „u pana wejna” i dopisała „u babci krysi” i ponownie ją wsunęła.

Ciąg dalszy w wersji pełnej

Copyright © by Ewa Formella, 2021

Copyright © by Wydawnictwo FILIA, 2021

Wszelkie prawa zastrzeżone

Żaden z fragmentów tej książki nie może być publikowany w jakiejkolwiek formie bez wcześniejszej pisemnej zgody Wydawcy. Dotyczy to także fotokopii i mikrofilmów oraz rozpowszechniania za pośrednictwem nośników elektronicznych.

Wydanie I, Poznań 2021

Projekt okładki: Emotion Media

Zdjęcie na okładce:

© Syda Productions/Adobe Stock

© AlexAnton/Adobe Stock

Redakcja i korekta: Sylwia Chojecka, odslowado.pl

Skład i łamanie: Tomasz Chojecki, odslowado.pl

Konwersja publikacji do wersji elektronicznej:

„DARKHART”

Dariusz Nowacki

[email protected]

eISBN: 978-83-8195-735-9

Wydawnictwo Filia

ul. Kleeberga 2

61-615 Poznań

wydawnictwofilia.pl

[email protected]

Wszelkie podobieństwo do prawdziwych postaci i zdarzeń jest przypadkowe