Gender. Przewodnik Krytyki Politycznej ebook

WSTĘP

Sławo­mir Sie­ra­kow­ski GEN­DER KOŚCIOŁA POL­SKIE­GO

Słowem roku 2013 w Pol­sce wy­bra­ne zo­stało „gen­der”. Se­lek­cji do­ko­na­li na­ukow­cy z Uni­wer­sy­te­tu War­szaw­skie­go oraz Fun­da­cji Języka Pol­skie­go, kie­rując się tym, o czym najczęściej dys­ku­to­wa­no w de­ba­cie pu­blicz­nej. Gen­der wy­prze­dziło między in­ny­mi „podsłuch” i „Eu­ro­maj­dan”. Zwy­cięskie pojęcie weszło do użycia w Pol­sce po upad­ku ko­mu­ni­zmu wraz z in­te­gracją z Za­cho­dem i roz­wo­jem ru­chu fe­mi­ni­stycz­ne­go oraz LGT­BQ. Na wie­lu uni­wer­sy­te­tach ist­nieją gen­der stu­dies, wyszło spo­ro książek na ten te­mat. Pol­ska jako kraj Unii Eu­ro­pej­skiej zo­bo­wiązana jest do pro­wa­dze­nia po­li­ty­ki gen­der ma­in­stre­amin­gu. Z pew­nością gen­der nie jest żadną no­winką, dla­cze­go więc do­pie­ro te­raz stało się naj­większą sen­sacją de­ba­ty pu­blicz­nej?

Pierw­sze in­for­ma­cje w pol­skich me­diach, że coś dziw­ne­go się dzie­je, po­ja­wiły się w okre­sie wa­ka­cyj­nym pod­czas fe­sti­wa­lu Ka­ru­ze­la Co­ol­tu­ry. Tak się składa, że do­ty­czyły aku­rat de­ba­ty, w której brałem udział ra­zem z jed­nym z naj­bar­dziej zna­nych bi­skupów Ta­de­uszem Pie­ron­kiem1. Ni stąd, ni zowąd bi­skup Pie­ro­nek wy­pa­lił na­gle: „Chciałbym jesz­cze dodać, że ide­olo­gia gen­der to za­grożenie gor­sze od na­zi­zmu i ko­mu­ni­zmu ra­zem wziętych”. Za­brzmiało to jak wy­uczo­na for­mułka, której zna­cze­nia bi­skup dokład­nie nie ro­zu­miał, a w każdym ra­zie nie bar­dzo po­tra­fił o niej roz­ma­wiać. Na­zwisk ofiar lub licz­by za­bi­tych i oka­le­czo­nych przez gen­der również nie po­tra­fił podać. Po­tra­fił za to for­mułkę powyższą powtórzyć. I dodać, że gen­der stoi w sprzecz­ności z na­turą.

Nie wie­dzieć cze­mu, za­wsze w spo­rach świa­to­poglądo­wych księża głoszą, że zga­dzając się na in vi­tro, aborcję, an­ty­kon­cepcję, związki part­ner­skie albo ucząc wy­cho­wa­nia sek­su­al­ne­go, postępu­je­my nie­zgod­nie z na­turą. Tak jak­by ob­ja­wie­nie albo sami księża ra­zem z obo­wiązującym ich ce­li­ba­tem byli podręczni­ko­wy­mi przykłada­mi ewo­lu­cji.

Po­nie­waż w Pol­sce po­li­ty­cy boją się Kościoła, to pra­wie wszyst­kie z wy­mie­nio­nych za­cho­wań są w pra­wie za­ka­za­ne albo nie ist­nieją, choć ist­nieją w życiu w ska­li mniej więcej tej sa­mej co w każdym za­chod­nim społeczeństwie. W ten sposób w Pol­sce wol­ność spry­wa­ty­zo­wa­no i dostęp do niej zależy od kla­sy społecz­nej.

Od cza­su wystąpie­nia Pie­ron­ka ru­szyła se­ria co­raz bar­dziej za­dzi­wiających wy­po­wie­dzi pol­skich hie­rarchów i co­raz dziw­niej­sze rze­czy zaczęły się w Pol­sce dziać.

W szkołach zaczęły po­ja­wiać się pla­ka­ty: „Chroń dziec­ko przed gen­der”, dzie­ci zaczęły pytać ro­dziców o szcze­pionkę. Nie­mal co­dzien­nie po­ja­wiają się wy­po­wie­dzi księży lub po­li­tyków prze­strze­gające przed gen­der, który: „pro­wa­dzi do de­wa­sta­cji ro­dzi­ny, wiąże się z ra­dy­kal­nym fe­mi­ni­zmem, który opo­wia­da się za aborcją, za­trud­nia­niem ko­biet i prze­trzy­my­wa­niem dzie­ci w przed­szko­lach”. W związku z aż ta­kim za­grożeniem po­li­ty­cy powołali zespół par­la­men­tar­ny „Stop ide­olo­gii gen­der” (w składzie jed­na ko­bieta i piętna­stu mężczyzn).

W końcu Kościół ka­to­lic­ki ofi­cjal­nie za­brał głos w liście pa­ster­skim pod tytułem Za­grożenia ro­dzi­ny płynące z ide­olo­gii gen­der: „Ce­lem edu­ka­cji gen­de­ro­wej jest w grun­cie rze­czy sek­su­ali­za­cja dzie­ci i młodzieży”. Według pol­skie­go Kościoła Kon­wen­cja Rady Eu­ro­py prze­ciw­ko prze­mo­cy wo­bec ko­biet na­prawdę pro­mu­je „nie­ste­re­oty­po­we role sek­su­al­ne” i roz­bi­ja sys­tem wy­cho­waw­czy, nakładając obo­wiązek edu­ka­cji homosek­su­al­nej i transsek­su­al­nej. Zda­niem bi­skupów Świa­to­wa Or­ga­ni­za­cja Zdro­wia „pro­mu­je między in­ny­mi ma­stur­bację dzie­ci w wie­ku przed­szkol­nym oraz od­kry­wa­nie przez nie radości i przy­jem­ności z do­ty­ka­nia zarówno własne­go ciała, jak i ciała rówieśników”. Bi­sku­pi alar­mują, że „w następstwie wy­cho­wa­nia re­ali­zo­wa­ne­go przez młodzieżowych edu­ka­torów sek­su­al­nych młody człowiek sta­je się stałym klien­tem kon­cernów far­ma­ceu­tycz­nych, ero­tycz­nych, por­no­gra­ficz­nych, pe­do­fil­skich i abor­cyj­nych”. Dodać należy, że po dwóch go­dzi­nach Kościół wy­mie­nił to oświad­cze­nie na łagod­niej­sze, co nie zna­czy nie­ste­ty, że się z nie­go wy­co­fał. Kar­dy­nał Ka­zi­mierz Nycz wyjaśnił, że star­sza wer­sja jest dla księży, a now­sza dla wier­nych.

Dla­cze­go aku­rat te­raz Kościół ostrze­ga przed „ide­olo­gią gen­der”? Prze­cież gdy­by była aż tak apo­ka­lip­tycz­nym za­grożeniem, to po­win­na wybić już znaczącą część po­pu­la­cji do cza­su, gdy nasz nie­fra­so­bli­wy Kościół się wresz­cie obu­dził.

Obu­dził, ale chy­ba nie­zu­pełnie. Ory­gi­nal­nie „kościół” jest prze­cież ro­dza­ju żeńskie­go (w gre­ce ec­c­le­sia [ἐκκλησία]). I tra­dy­cyj­nie w sztu­ce sa­kral­nej uosa­bia­ny jest przez wi­ze­ru­nek ko­bie­ty. Tym­cza­sem w pol­skiej kul­tu­rze to samo słowo jest ro­dza­ju męskie­go, więc na­wet Kościół ka­to­lic­ki ma gen­der – płeć kul­tu­rową!

Sama kam­pa­nia Kościoła wygląda na za­pla­no­waną. Wcześniej nie wy­ka­zy­wał nie­mal żad­ne­go za­in­te­re­so­wa­nia „ide­olo­gią gen­der”, aż na­gle pew­ne­go dnia zaczął mówić pra­wie wyłącznie o tym. Po­wodów tak zor­kie­stro­wa­nych działań szu­kać należy w ostat­nich pro­ble­mach Kościoła. Po­laków w ostat­nich la­tach zbul­wer­so­wały wy­chodzące na światło dzien­ne ogrom­ne mal­wer­sa­cje fi­nan­so­we ko­mi­sji re­pry­wa­ty­zującej ode­bra­ny przez ko­mu­nistów majątek Kościoła. Społeczeństwu nie mogły spodo­bać się także co­raz częściej ujaw­nia­ne przy­pad­ki pe­do­fi­lii. Czym jest po­li­ty­ka, aku­rat Kościoła pol­skie­go uczyć nie trze­ba. A w obec­nej po­li­ty­ce, gdy par­tia wpa­da w ta­ra­pa­ty, próbuje na­tych­miast czymś je me­dial­nie przy­kryć.

Po­trze­ba matką wy­na­laz­ku i tak po­wstał naj­now­szy wy­mysł: „ide­olo­gia gen­der”. Na ra­zie działa fan­ta­stycz­nie, sko­ro w 2013 roku słowo gen­der stało się naj­po­pu­lar­niej­sze i znacząco wy­prze­dziło wy­ra­zy „pe­do­fi­lia” i „ko­mi­sja majątko­wa”.

1Kościół za­bra­nia ko­chać? Kłótnia z bi­sku­pem Pie­ron­kiem, http://bit.ly/1li­w4sN.

GEN­DER: CO TO JEST?

Ka­ro­li­na Kra­su­skaJAKI GEN­DER JEST, KAŻDY WI­DZI: POD­STA­WO­WE TER­MI­NY

Płeć społecz­no-kul­tu­ro­wa (ang. gen­der) – ze­staw zna­czeń i za­cho­wań kul­tu­ro­wo utożsa­mia­nych z „ko­bietą” i „mężczyzną” w da­nym miej­scu i cza­sie.

W Sta­nach Zjed­no­czo­nych w powyższym zna­cze­niu „gen­der” – wcześniej przede wszyst­kim ter­min gra­ma­tycz­ny – zo­stał wpro­wa­dzo­ny z la­tach 50. XX wie­ku przez sek­su­olo­ga Joh­na Mo­neya. Zaś po­pu­la­ry­za­cja i upo­li­tycz­nie­nie rozróżnie­nia na płeć społecz­no-kul­tu­rową (gen­der) i płeć bio­lo­giczną (sex) jest za­sad­ni­czym wkładem dru­giej fali fe­mi­ni­zmu w la­tach 70. XX wie­ku. Znaczącą rolę ode­grał tu ar­ty­kuł an­tro­po­lożki Gay­le Ru­bin Traf­fic in Wo­men: No­tes on the „Po­li­ti­cal Eco­no­my” of Sex (1975), w którym wpro­wa­dziła ona ter­min „sys­tem sex/gen­der”.

W myśle­niu po­tocz­nym płeć społecz­no-kul­tu­ro­wa w pro­sty i nie­ro­ze­rwal­ny sposób zle­wa się z płcią bio­lo­giczną (zob. płeć bio­lo­giczna), która ma być jej cie­le­snym „fun­da­men­tem”. Taki pogląd jest pod­stawą ste­reo­typów głoszących, że praw­dzi­wa ko­bie­ta jest prze­ci­wieństwem praw­dzi­we­go mężczy­zny: ona jest (i musi być) de­li­kat­na, a za to on jest (i musi być) twar­dzie­lem, co miałoby być dyk­to­wa­ne przez ich role re­pro­duk­cyj­ne. Wy­ni­ka z tego ob­raz nie­zmien­nej hi­sto­rycz­nie i geo­gra­ficz­nie „na­tu­ry” ko­biet i mężczyzn, która sta­je się obo­wiązującą normą za­cho­wań („mężczyźni nie płaczą”), pod­stawą or­ga­ni­za­cji życia społecz­ne­go (do­pie­ro nie­daw­ne wpro­wa­dze­nia urlopów ta­cie­rzyńskich) oraz pod­stawą dla uprze­dzeń i dys­kry­mi­na­cji (np. ko­biet na ryn­ku pra­cy). Milczącym założeniem tego myśle­nia jest również he­te­ro­sek­su­al­ność tak po­strze­ga­nej ko­biety i mężczy­zny (zob. he­te­ro­nor­ma­tyw­ność).

Jed­nak jeśli przyj­rzeć się dokład­niej – i to jest główne roz­po­zna­nie gen­der stu­dies (zob. gen­der stu­dies) – ro­zu­mie­nie tego, co jest uważane za „ko­bie­ce” i „męskie”, pod­le­ga ciągłym zmia­nom. Pomyślmy choćby o ide­ale ary­sto­kra­tycz­nych fran­cu­skich strojów męskich z XVII wie­ku albo o ob­ra­zach trak­to­rzy­stek w so­cre­ali­zmie: ich zna­cze­nia w od­nie­sie­niu do porządku płci mogą być do­brze zro­zu­mia­ne tyl­ko w kon­kret­nym kon­tekście. (Prócz tego, jak wska­zują ba­da­nia an­tro­po­lo­gicz­ne, w in­nych społeczeństwach niż za­chod­nie nie­kie­dy mamy do czy­nie­nia z tzw. trze­cią płcią). Po dru­gie, jeśli przyj­rzeć się kon­kret­nym ko­bie­tom i mężczy­znom w da­nym miej­scu i cza­sie, to występują między nimi znacz­ne różnice. Kon­kret­ne ko­bie­ty i kon­kret­ni mężczyźni kształto­wa­ni są nie tyl­ko po­przez obo­wiązujące nor­my płci społecz­no-kul­tu­ro­wej, lecz także przez inne ka­te­go­rie społecz­ne, ta­kie jak kla­sa, et­nicz­ność, rasa, sek­su­al­ność, wiek, (nie)pełno­spraw­ność i tak da­lej. Jeśli tyl­ko po­zo­stać przy przykładzie ary­sto­kra­cji fran­cu­skiej XVII wie­ku, to re­pre­zen­tu­je on uprzy­wi­le­jo­wa­ny ideał, który do­ty­czy tyl­ko wy­cin­ka społeczeństwa.

Ta zmien­ność i wie­lość norm i przykładów tego, co „ko­bie­ce” oraz „męskie” kwe­stio­nu­je pojęcie „wiecz­nej ko­bie­cości” czy „praw­dzi­we­go mężczy­zny”, a także pro­wa­dzi do wnio­sku, że gen­der jest kon­struk­tem społecz­nym. W re­zul­ta­cie na sztukę, li­te­ra­turę, me­dia, kul­turę po­pu­larną, ale także na tek­sty re­li­gij­ne, edu­ka­cyj­ne, me­dycz­ne i praw­ne można pa­trzeć jako na za­pis kon­stru­owa­nia płci społecz­no-kul­turowej: two­rze­nia wi­ze­runków i wzorców, nada­wa­nia zna­czeń i sko­ja­rzeń, przy­dzie­la­nia ról i praw „ko­bie­cie” i „mężczyźnie”. W tym ujęciu wszy­scy w ciągły sposób są za­an­gażowa­ni w konstruowa­nie gen­der: jako od­bior­czy­nie/cy wie­lo­ra­kich tekstów kul­tu­ry przed­sta­wiających „ko­bietę” i „mężczyznę”, jako oso­by ko­piujące – mniej lub bar­dziej wier­nie – usta­no­wio­ne przez nie wzor­ce, i w końcu jako uczest­nicz­ki/cy roz­ma­itych prak­tyk społecz­nych często opar­tych na różnicy płci.

Płeć bio­lo­gicz­na (ang. sex) – pojęcie ka­te­go­ry­zujące (ludz­kie) ciała na pod­sta­wie cech ana­to­micz­nych, czyn­ników hor­mo­nal­nych i ge­ne­tycz­nych jako męskie, żeńskie oraz in­ter­sek­su­al­ne (po­sia­dające ce­chy zarówno żeńskie, jak i męskie).

W początko­wych de­ka­dach ist­nie­nia fe­mi­ni­zmu i stu­diów ko­bie­cych (zob. gen­der stu­dies) płeć bio­lo­gicz­na była uważana za stały rdzeń przy­porządko­wa­ny na­tu­rze, na który – jak na „wie­szak” – mogą być nakłada­ne zna­cze­nia społecz­no-kul­tu­ro­we. W tym ro­zu­mie­niu była często po­mi­ja­na w ba­da­niach. Nakłaniał do tego także zna­ny slo­gan fe­mi­ni­stycz­ny „Bio­lo­gia nie jest prze­zna­cze­niem” su­ge­rujący, że bio­lo­gia jest nie­tknięta przez kul­turę oraz ozna­czający, że „bio­lo­gia”, czy­li funk­cje re­pro­duk­cyj­ne nie muszą w żaden określony sposób de­cy­do­wać o or­ga­ni­za­cji społeczeństwa i wy­zna­czać za­kre­su możliwości ko­bie­ty i mężczy­zny w życiu in­dy­wi­du­al­nym, społecz­nym i kul­turowym.

Pod ko­niec lat 80. XX wie­ku pogląd ten zo­stał za­kwe­stio­no­wa­ny w teo­rii fe­mi­ni­stycz­nej (np. Ju­dith Bu­tler) i w fe­mi­ni­stycz­nej kry­ty­ce nauk przy­rod­ni­czych (np. Don­na Ha­ra­way, Eve­lyn Fox-Kel­ler). Hi­sto­rycz­ki/cy nauk przy­rod­ni­czych zwra­cały/li uwagę na nie­na­zwa­ne gen­de­ro­we założenia, które leżą u pod­staw pro­wa­dze­nia i opi­sy­wa­nia badań oraz uka­zały, że sposób poj­mo­wa­nia „płci bio­lo­gicz­nej” również ma swoją hi­sto­rię. Od tego cza­su można mówić o zwro­cie ku cie­le­sności: ana­li­zach norm płci bio­lo­gicz­nej, prze­mo­cy me­dycz­nej, ja­kiej pod­da­wa­ne były oso­by in­ter­sek­su­al­ne, za­gad­nień transpłcio­wości/trans­sek­su­al­ności.

Gen­der stu­dies – in­ter­dy­scy­pli­nar­na dzie­dzi­na badań na­uko­wych do­tycząca płci społecz­no-kul­tu­ro­wej (gen­der). Obec­nie ist­nie­je na świe­cie około 900 wy­działów i centrów, gdzie po­dej­mo­wa­ne są ba­da­nia gen­de­ro­we, pro­wa­dzo­ne zajęcia dla stu­dentów, przy­zna­wa­ne dy­plo­my – li­cen­cjac­kie, ma­gi­ster­skie, a także dok­tor­skie oraz cer­ty­fi­ka­ty ukończe­nia stu­diów w ra­mach pro­gramów gen­der stu­dies.

Gen­der stu­dies wy­wodzą się ze stu­diów ko­bie­cych (Wo­men’s Stu­dies), które to z ko­lei kształtowały się od lat 60. XX wie­ku pod wpływem dru­giej fali fe­mi­ni­zmu (pierw­szy kie­ru­nek stu­diów zo­stał utwo­rzo­ny w USA w roku 1970). Stu­dia ko­bie­ce można uznać za aka­de­micką re­ali­zację po­stu­latów fe­mi­ni­stycz­nych do­tyczących równo­upraw­nie­nia ko­biet po­przez ana­li­zy dys­kry­mi­na­cji ze względu na płeć (zob. sek­sizm), do­mi­na­cji mężczyzn (zob. pa­triar­chat) oraz milczących założeń kul­tu­ro­wych i społecz­nych czy­niących mężczyznę miarą wszyst­kich rze­czy (zob. an­dro­cen­tryzm). Stu­diom ko­bie­cym, czy też tak ro­zu­mia­nej per­spek­ty­wie fe­mi­ni­stycz­nej, za­wdzięcza­my od­kry­wa­nie i do­war­tościo­wy­wa­nie ob­szarów doświad­cze­nia tra­dy­cyj­nie ko­ja­rzo­nych z ko­bietami (np. ma­cie­rzyństwo) czy „od­da­wa­nie głosu” ko­bietom wcześniej po­mi­ja­nym w ba­da­niach (np. li­te­ra­tu­ra pi­sa­na przez ko­biety).

Gen­der stu­dies po­sze­rzają tę fe­mi­ni­styczną per­spek­tywę i wy­chodzą z założenia, że całość ludz­kie­go doświad­cze­nia kształto­wa­na jest przez płeć społecz­no-kul­tu­rową. Jeśli ce­lem stu­diów ko­bie­cych jest do­war­tościo­wa­nie tego, co tra­dy­cyj­nie ko­bie­ce (np. po­przez pi­sa­nie nie­raz od­dziel­nej hi­sto­rii ko­biet), am­bicją stu­diów gen­de­ro­wych jest włącze­nie ka­te­go­rii płci do ana­li­zy wszel­kich za­gad­nień, także tych uważanych za uni­wer­sal­ne czy tra­dy­cyj­nie męskie (np. stwo­rze­nie no­wej hi­sto­rii mi­li­tar­nej z per­spek­tywy gen­de­ro­wej). Ta zmia­na ak­centów w dys­cy­pli­nie wy­nikła również z kry­zy­su ka­te­go­rii „ko­biet” od lat 80. XX wie­ku w USA, te­raz co­raz częściej po­strze­ga­nej jako nie­jed­no­rod­na. Przed­mio­tem badań zaczęły być różnice między ko­bietami ze względu sek­su­al­ność, klasę społeczną, et­nicz­ność, rasę, wiek, (nie)pełno­spraw­ność (tak zwa­na ana­li­za in­ter­sek­cjo­nal­na); a także „męskość”, która również prze­stała być trakto­wa­na jako za­wsze jed­na i ta sama oraz au­to­ma­tycz­nie jako narzędzie pa­triar­cha­tu. Od tego cza­su niektóre star­sze pro­gra­my stu­diów ko­bie­cych zo­stały prze­mia­no­wa­ne na pro­gra­my gen­der stu­dies, nie­kie­dy również w połącze­niu z ba­da­nia­mi nad sek­su­al­nością (zob. qu­eer, he­te­ro­nor­ma­tyw­ność).

Qu­eer – ter­min od­noszący się do pro­jek­tu będącego kon­ty­nu­acją po­li­ty­ki i teo­rii ge­jow­sko-les­bij­skiej, lecz uka­zującego ich ogra­ni­cze­nia jako za­sa­dzających się na jed­no­znacz­nych tożsamościach sek­su­al­nych i sta­rających się w opar­ciu o nie po­dej­mo­wać działania eman­cy­pa­cyj­ne i równościo­we. Przed połową lat 80. XX wie­ku w USA ter­min obraźliwy, od­noszący się do osób homosek­su­al­nych, później od­zy­ska­ny i prze­war­tościo­wa­ny przez ak­ty­wist­ki/ów i teo­re­tycz­ki/ów. Używa­ny dziś nie­kie­dy jako zbior­cza ka­te­go­ria osób nieheterosek­su­al­nych oraz osób nie­wpi­sujących się w dwu­dziel­ny wzo­rzec płci (zob. płeć społecz­no-kul­tu­ro­wa).

Za początek użycia „qu­eer” w od­nie­sie­niu do aka­de­mic­kiej wer­sji tego pro­jek­tu (teo­rii qu­eer) uzna­je się wpro­wa­dza­nie Te­re­sy de Lau­re­tis do spe­cjal­ne­go nu­me­ru fe­mi­ni­stycz­ne­go pi­sma „dif­fe­ren­ces” w roku 1991. Teo­ria qu­eer nie uzna­je sek­su­al­ności za kwe­stię in­dy­wi­du­alną, lecz w pierw­szym rzędzie za ka­te­go­rię kształtującą i re­gu­lującą struk­tu­ry społecz­ne, de­cy­dującą o miej­scu i przy­wi­le­jach jed­nost­ki w społeczeństwie m.in. pod względem in­sty­tu­cjo­nal­nym, eko­no­micz­nym, praw­nym (np. brak możliwości le­ga­li­za­cji związków osób tej sa­mej płci). W tym kon­tekście za­sad­ni­czym pojęciem teo­rii qu­eer jest he­te­ro­nor­ma­tyw­ność (zob. he­te­ro­nor­ma­tyw­ność).Tek­sty teo­rii qu­eer kry­ty­kują również nie­kie­dy he­te­ro­nor­ma­tyw­ne założenia fe­mi­ni­zmu: prio­ry­te­tem sta­je się tu­taj nie po­dział na mężczyzn i ko­bie­ty, lecz na heterosek­su­al­ność i nieheterosek­su­al­ność.

He­te­ro­nor­ma­tyw­ność – pojęcie wska­zujące, że he­te­ro­sek­su­al­ność jest milczącym założeniem or­ga­ni­zującym porządek płci oraz, sze­rzej, kształtującym życie społecz­ne.

Ter­min użyty przez ame­ry­kańskie­go li­te­ra­tu­ro­znawcę i teo­re­ty­ka qu­eer Mi­cha­ela War­ne­ra na początku lat 90. XX wie­ku. Zbliżony jest do ta­kich wcześniej­szych pojęć jak „przy­mu­so­wa he­te­ro­sek­su­al­ność” Ad­rien­ne Rich czy „ma­try­ca he­te­ro­sek­su­al­na” Ju­dith Bu­tler.

He­te­ro­nor­ma­tyw­ność opie­ra się na wy­obrażeniu „praw­dzi­wej ko­bie­ty” i „praw­dzi­we­go mężczy­zny” przy­ciąga­nych do sie­bie – ni­czym prze­ciw­ległe bie­gu­ny – pożąda­niem zo­rien­to­wa­nym wyłącznie na „prze­ciwną płeć”. Kon­se­kwencją ta­kie­go obo­wiązującego bez­re­flek­syj­nie założenia, opar­te­go na lo­gi­ce re­pro­duk­cji, jest dys­kry­mi­na­cja osób, które nie wpi­sują się w ramy tak ro­zu­mia­nej he­te­ro­nor­ma­tyw­ności: ho­mo­sek­su­al­ność, bi­sek­su­al­ność, asek­su­al­ność, in­ter­sek­su­al­ność, transpłcio­wość znaj­dują się poza normą i są uzna­wa­ne za „wbrew na­tu­rze” czy za „cho­re”.

He­te­ro­nor­ma­tyw­ność wy­zna­cza również gra­ni­ce tego, co jest ak­cep­to­wa­ne, czy też ozna­czo­ne jako „mo­ral­ne”, w ra­mach he­te­ro­sek­su­al­ności: do­mnie­maną normą za­chod­nią są trwałe związki mo­no­ga­micz­ne czy też nie­raz następujące po so­bie, ale wciąż sto­sun­ko­wo trwałe związki mo­no­ga­micz­ne.

He­te­ro­nor­ma­tyw­ność kształtuje nie tyl­ko jed­nost­kową sek­su­al­ność, ale wpływa na wie­le ob­szarów życia co­dzien­ne­go. Za jej prze­jaw można uznać choćby od­dziel­ne dam­skie i męskie szat­nie i to­a­le­ty: po­dział taki ma kon­tro­lo­wać pożąda­nie oraz wspie­rać skrom­ność i „mo­ral­ność”, cele, które opie­rają się na założeniu tra­dy­cyj­nie ujętej, dwu­dziel­nej różnicy płci i heterosek­su­al­ności.

Pa­triar­chat – dosłownie „władza ojców”, porządek społecz­ny za­sa­dzający się na do­mi­na­cji mężczyzn – ojców rodu. Ter­min używa­ny przez ame­ry­kańskie­go an­tro­po­lo­ga Le­wi­sa Mor­ga­na jesz­cze w XIX wie­ku, ale przede wszyst­kim pojęcie za­sad­ni­cze dla dru­giej fali fe­mi­ni­zmu.

U jego pod­staw leży przeświad­cze­nie o hie­rar­chicz­nym „na­tu­ral­nym” porządku płci opar­tym na funk­cjach re­pro­duk­cyj­nych, które są przez „ojców” kon­tro­lo­wa­ne (zob. płeć społecz­no-kul­tu­ro­wa). Łączy się to z de­wa­lu­acją tego, co przy­pi­sy­wa­ne ko­bie­tom i ich dys­kry­mi­nacją (zob. sek­sizm) i do­war­tościo­wa­niem tego, co przy­pi­sy­wa­ne mężczy­znom (zob. an­dro­cen­tryzm). Jeśli w ra­mach pa­triar­cha­tu normą sta­je się he­te­ro­sek­su­al­ny mężczy­zna, to pociąga to za sobą wro­gość i dys­kry­mi­nację mężczyzn niehe­te­ro­sek­su­al­nych (na­wet jeśli związki ho­mo­sek­su­al­ne są w da­nym społeczeństwie zin­sty­tu­cjo­na­li­zo­wa­ne). Pod­sta­wową za­sadą porządku pa­triar­chal­ne­go jest za­tem he­te­ro­nor­ma­tyw­ność.

An­dro­cen­tryzm – założenia kul­tu­ry trak­tujące mężczyznę jako wy­znacz­nik stan­dardów, miarę wszyst­kich rze­czy, jako to, co neu­tral­ne. W tym sen­sie to ko­bie­ta „ma płeć”, pod­czas gdy mężczy­zna utożsa­mia­my jest z istotą ludzką. An­dro­cen­tryzm jest za­sad­ni­czym skład­ni­kiem pa­triar­cha­tu i ma­ni­fe­stacją sek­si­zmu.

Do­brym przykładem jest funk­cjo­no­wa­nie języka pol­skie­go, gdzie ro­dzaj męski rze­czow­ników bywa uzna­wa­ny za od­noszący się do ko­biet i mężczyzn. Na przykład zda­nie z hasła „płeć społecz­no-kul­tu­ro­wa” w tym słownicz­ku w następującym zmie­nio­nym brzmie­niu można uznać za an­dro­cen­trycz­ne: „W tym ujęciu  k a ż d y  w ciągły sposób jest za­an­gażowa­ny w kon­stru­owa­nie gen­der: jako  o d b i o r c a  wie­lo­ra­kich tekstów kul­tu­ry przed­sta­wiających „ko­bietę” i „mężczyznę”, jako oso­ba ko­piująca – mniej lub bar­dziej wier­nie – usta­no­wio­ne przez nie wzor­ce, i w końcu jako  u c z e s t n i k  roz­ma­itych prak­tyk społecz­nych często opar­tych na różnicy płci”.

Sek­sizm – dys­kry­mi­na­cja ze względu na płeć do­tycząca przede wszyst­kim ko­biet. Opie­ra się na ste­reo­ty­pach przy­pi­sy­wa­nych „praw­dzi­wej ko­bie­cie” i „praw­dzi­we­mu mężczyźnie” (zob. płeć społecz­no-kul­tu­ro­wa) i w ten sposób po­ma­ga pod­trzy­my­wać nierówność płci (zob. pa­triar­chat).

Dla­cze­go otwie­ra­nie i prze­pusz­cza­nie ko­bie­ty w drzwiach jest sek­si­stow­skie? Bo su­ge­ru­je, że sama nie umie ich otwo­rzyć. In­ter­pre­ta­cja ta może wy­da­wać się skraj­na, ale właśnie na ta­kim myśle­niu opie­rają się po­pu­lar­ne dow­ci­py o „blon­dyn­kach”, czy­li ide­ale pa­triar­cha­tu – ko­bie­tach atrak­cyj­nych, ale głupich.

Sek­sizm bywa z po­zo­ru miły i nie­groźny: ile razy pod­czas kam­pa­nii wy­bor­czych ko­biet me­dia roz­pi­sują się na te­mat ich stro­ju i fry­zu­ry, a nie prze­ko­nań, nie trak­tując w ten sposób po­li­ty­czek na równi z po­li­ty­ka­mi? Z dru­giej stro­ny: dla­cze­go tak łatwo przy­cho­dzi na­zy­wa­nie aser­tyw­nej ko­biety „jędzą”? Dla­cze­go spo­ty­ka­my py­ta­nia, czy oj­ciec na ta­cie­rzyńskim nie tra­ci na męskości? Otóż sek­sizm wy­zna­cza i po­zwa­la na podwójne stan­dar­dy: inną ocenę i war­tościo­wa­nie ta­kie­go sa­me­go za­cho­wa­nia u ko­biet i mężczyzn.

Sek­sizm ma cha­rak­ter struk­tu­ral­ny – jest wpi­sa­ny w in­sty­tu­cje społecz­ne i nor­my kul­tu­ro­we. Brak przykładów w życiu po­je­dyn­czych osób (częste: „Nig­dy nie spo­tkałam się z dys­kry­mi­nacją”) nie ozna­cza, że sek­sizm nie ist­nie­je. Stwier­dze­nie ta­kie daje ra­czej do zro­zu­mie­nia, że sek­sizm jest tak roz­po­wszech­nio­ny, tak „nor­mal­ny”, że sta­je się nie­zau­ważalny. Dla­te­go tak istot­nym narzędziem jest edu­ka­cja an­ty­dy­skry­mi­na­cyj­na uwrażli­wiająca na ten nie­raz nie­zau­ważalny, a prze­możny wpływ, jaki na życie co­dzien­ne mają ste­reo­ty­py do­tyczące płci.

Kin­ga Du­nin CZY „GEN­DER” NISZ­CZY RO­DZI­NY? NAJCZĘŚCIEJ ZA­DA­WA­NE PY­TA­NIA

Czy gen­der to ide­olo­gia?

Gen­der to ter­min opi­so­wy sto­so­wa­ny w na­ukach społecz­nych, bez­pośred­nio nie wy­ni­ka z nie­go żadna ide­olo­gia. Każdy wie, że ist­nie­je. Kie­dy ksiądz Oko mówi, że mo­no­ga­micz­ne małżeństwo ko­bie­ty i mężczy­zny jest naj­wyższą formą cy­wi­li­za­cji – mówi prozą, gen­de­rem. Oraz jest ide­olo­giem – przedkłada jedną formę kul­tu­rową nad inne.

Nie mu­si­my się z nim zga­dzać. Uznając, po­dob­nie jak ksiądz Oko, że gen­der jest formą kul­tu­rową, w której prze­ja­wia się na­sza płeć i orien­ta­cja sek­su­al­na, wie­rzy­my, że możemy na nią wpływać tak, aby za­pew­nić lu­dziom więcej równości i szczęścia. W tym sen­sie jest to ide­olo­gia, będzie­my ją na­zy­wać „gen­der”, żeby nie myliła się z gen­der.

Czy „gen­der” nisz­czy ro­dzi­ny?

Nie sprzy­ja ro­dzi­nom opar­tym na prze­mo­cy i wy­zy­sku. Sta­ra się oprzeć je na part­ner­stwie. War­tością jest do­bra ro­dzi­na, a nie każda, byle do śmier­ci. Opo­wia­dając się za pra­wem osób ho­mo­sek­su­al­nych do zakłada­nia ro­dzi­ny, chce, żeby tych ro­dzin było jesz­cze więcej.

Czy możemy swoją tożsamość płciową do­wol­nie wy­bie­rać?

Tożsamość płcio­wa jest jed­nym z wy­miarów płci – obok płci bio­lo­gicz­nej, kul­tu­ro­wej i orien­ta­cji sek­su­al­nej. Tożsamość płcio­wa to na­sze najgłębsze prze­ko­na­nie, kim je­steśmy, ko­bie­ta­mi czy mężczy­zna­mi. Nie da się go zmie­nić, po­dob­nie jak orien­ta­cji sek­su­al­nej. Jeżeli tożsamość bio­lo­gicz­na nie zga­dza się z tożsamością płciową, współcze­sna me­dy­cy­na daje możliwość ko­rek­ty płci bio­lo­gicz­nej i do­sto­so­wa­nia jej do tożsamości.

Czy nie twier­dzi tak Ju­dy­ta Bu­tler?

Nie. Twierdząc, że płeć jest za­wsze kon­struk­tem, zwra­ca uwagę na oczy­wi­sty fakt, że człowiek nie ist­nie­je poza kul­turą. Na­sze wy­po­sażenie bio­lo­gicz­ne za­wsze wy­ma­ga kul­turowej opra­wy.

Czy „gen­der” dąży do znie­sie­nia różnicy między ko­bietą i mężczyzną?

Oczy­wiście. Do znie­sie­nia różnicy w do­cho­dach, udzia­le we władzy i sza­cun­ku społecz­nym.

Czy zwo­len­ni­cy per­spek­ty­wy „gen­der” po­mi­jają zupełnie bio­lo­gicz­ne aspek­ty płci?

Bio­lo­gii nie da się po­minąć. Nikt nie twier­dzi, że je­steśmy bez­cie­le­sny­mi du­cha­mi.

Czy za­cznie­my trak­to­wać re­lację ko­bie­ta – mężczy­zna w ka­te­go­riach mark­si­stow­skiej wal­ki kla­so­wej?

Na pew­no prze­sta­nie­my trak­to­wać ją jako re­lację między pa­nem i nie­wol­nicą.

Czy „gen­der” wskrze­sza En­gel­sa?

En­gel­sa mógłby wskrze­sić tyl­ko Je­zus Chry­stus, nam nie dana jest władza wskrze­sza­nia.

Czy „gen­der” nie kie­ru­je się porządkiem chrześcijańskim?

Jak naj­bar­dziej kie­ru­je. Wszy­scy możemy być braćmi i sio­stra­mi.

Czy „gen­der” ozna­cza to­tal­ne znisz­cze­nie tożsamości ludz­kiej?

Ozna­cza sza­cu­nek dla każdej nie­po­wta­rzal­nej tożsamości jed­nost­ko­wej. Ko­bie­ty, mężczy­zny, les­bij­ki, geja, trans­sek­su­ali­sty.

Czy miłość zgod­nie z „gen­der” sta­nie się prze­lotną roz­rywką, to­wa­rem pod­da­nym pra­wom ryn­ku, określa­nym przez po­li­tykę i ste­ro­waną odgórnie eko­no­mię?

Miłość sta­nie się tym, czym ze­chce­my i będzie­my po­tra­fi­li ją uczy­nić. Również dzięki temu, że będzie­my po­tra­fi­li po­znać wpływ me­cha­nizmów ryn­ko­wych i eko­no­micz­nych na na­sze za­cho­wa­nia.

Czy w per­spek­ty­wie „gen­der” płodność jest nie­po­trzeb­nym do­dat­kiem i prze­szkodą do re­ali­zo­wa­nia he­do­ni­stycz­nych planów?

Pra­wo do przeżywa­nia po swo­je­mu własnej płci i orien­ta­cji sek­su­al­nej to nie he­do­nizm, to pod­sta­wo­we pra­wo każdego człowie­ka.

Czy na­prawdę he­te­ro­sek­su­alizm i ho­mo­sek­su­alizm są równie war­tościo­we? Prze­cież ho­mo­sek­su­aliści nie mogą mieć dzie­ci.

Na­prawdę. Dziec­ko łatwo jest spłodzić, trud­niej wy­cho­wać. Po­dob­nie jak oso­by he­te­ro­sek­su­al­ne – jed­ni się do tego na­dają, inni nie. Jed­ni są wier­ni i lo­jal­ni, inni nie. Wszyst­kich obej­mują te same nor­my etycz­ne, a ja­kim kto będzie part­ne­rem, ro­dzi­cem człowie­kiem, tego nie da się prze­wi­dzieć na po­sta­wie orien­ta­cji sek­su­al­nej.

Czy za gen­der stoją mi­liar­dy Unii Eu­ro­pej­skiej, ONZ, naj­wyższej fi­nan­sje­ry?

To praw­da. UE ak­tyw­nie i fi­nan­so­wo wspie­ra gen­der ma­in­stre­aming, za­sadę wy­ma­gającą równe­go trak­to­wa­nia mężczyzn i ko­biet we wszel­kich przed­sięwzięciach. Kościół chętnie z tego ko­rzy­sta.

Czy ate­izm i po­gar­da dla god­ności ludz­kiej to ko­rze­nie „gen­der”?

Ko­rze­nia­mi „gen­der” jest oświe­ce­nio­wa wia­ra w równość, wol­ność i bra­ter­stwo/sio­strzeństwo.

Czy ce­lem „gen­der” jest uzna­nie małżeństwa, ro­dzi­ny i ma­cie­rzyństwa za ka­te­go­rie opre­syj­ne i dys­kry­mi­nujące?

Tak, ale tyl­ko wte­dy, kie­dy są opre­syj­ne i dys­kry­mi­nujące.

Czy „gen­der” to nic in­ne­go jak bez­kar­ne pro­pa­go­wa­nie śro­do­wisk ho­mo­sek­su­al­nych i ro­bie­nie grun­tu pod lob­by pe­do­fil­skie?

Pro­pa­go­wa­nie praw osób ho­mo­sek­su­al­nych jak dotąd nie jest uzna­wa­ne w Pol­sce za przestępstwo i ka­ra­ne. I niech tak zo­sta­nie, nie mu­si­my upo­dab­niać się do Ro­sji.

Do­brym grun­tem pod lob­by pe­do­fil­skie jest na­to­miast ukry­wająca swo­je ta­jem­ni­ce in­sty­tu­cja złożona z mężczyzn żyjących w ce­li­ba­cie i po­zo­stających w licz­nych zależnościach.

Czy edu­ka­cja równościo­wa ośmie­sza chłopców i dra­stycz­nie zmniej­sza u nich po­czu­cie własnej war­tości?

Dra­stycz­nie zwiększa po­czu­cie własnej war­tości dziew­czy­nek. Za­tem re­la­tyw­nie zmniej­sza chłopców.

Czy sek­su­ali­za­cja dzie­ci jest nie­odłącznym ele­men­tem edu­ka­cji sek­su­al­nej?

Dzie­ci nie trze­ba sek­su­ali­zo­wać, ro­dzi­my się jako isto­ty sek­su­al­ne. Oraz możemy spo­tkać na swo­jej dro­dze inne sek­su­al­ne isto­ty, nie za­wsze sym­pa­tycz­ne. Do­brze jest, żeby edu­ka­cja po­mogła na­zwać swoją sek­su­al­ność i nadać jej właściwą formę oraz na­uczyć bez­piecz­nych za­cho­wań.

Czy chłopcy będą się mu­sie­li prze­bie­rać w su­kien­ki?

A czy dziew­czyn­ki muszą nosić spodnie?

Czy dzie­ci będą zmu­sza­ne do ma­stur­ba­cji?

To, że prze­sta­nie się ona ko­ja­rzyć ze śmier­tel­nym grze­chem, nie ozna­cza przy­mu­su.

Czy eks­pe­ry­men­ty na na­szych dzie­ciach będą robić lu­dzie prak­tycz­nie bez żad­ne­go przy­go­to­wa­nia?

Z przy­go­to­wa­niem, które można przy­najm­niej spraw­dzić, w prze­ci­wieństwie do przy­go­to­wa­nia ka­te­chetów.

Dla­cze­go nikt nie bro­ni pol­skich dzie­ci? Gdzie jest rząd? Gdzie jest Rzecz­nik Praw Dziec­ka? Gdzie jest MEN?

Ad­re­sy można zna­leźć w in­ter­ne­cie.

Czy „gen­der” kłóci się z Kon­sty­tucją RP, która gwa­ran­tu­je nam, ro­dzi­com, pra­wo do wy­cho­wa­nia dzie­ci zgod­nie z wy­zna­wa­ny­mi war­tościa­mi?

A kto może być prze­ciw­ny równości i szczęściu?

Czy „gen­der” jest wpro­wa­dza­ne bocz­nym wejściem czy tyl­ny­mi drzwia­mi?

Jak wy­rzu­ci się go drzwia­mi, wej­dzie oknem.

List otwar­ty śro­do­wi­ska na­uko­we­go pe­da­gogów zaj­mujących się pro­ble­ma­tyką gen­der

Od po­nad dwu­dzie­stu lat pro­wa­dzo­ne są w Pol­sce ba­da­nia i ana­li­zy na­uko­we na te­mat płci społecz­no-kul­tu­ro­wej, także w obrębie pe­da­go­gi­ki. Do­ro­bek w tej dzie­dzi­nie przed­sta­wia­ny w licz­nych pu­bli­ka­cjach do tej pory nie wzbu­dzał szczególne­go za­in­te­re­so­wa­nia w po­za­aka­de­mic­kich kręgach, co utrud­niało wpro­wa­dza­nie pro­ble­ma­ty­ki gen­der zarówno do świa­do­mości społecz­nej, jak i prak­ty­ki pe­da­go­gicz­nej. W związku z tym, mimo iż państwo pol­skie zo­bo­wiązało się zarówno w Kon­sty­tu­cji RP, jak i w in­nych do­ku­men­tach kra­jo­wych i między­na­ro­do­wych nie tyl­ko do prze­strze­ga­nia za­sa­dy równości ko­biet i mężczyzn, ale i do po­dej­mo­wa­nia działań, które by tę równość rze­czy­wiście gwa­ran­to­wały, nadal za­uważalna jest dys­kry­mi­na­cja ze względu na płeć w wie­lu ob­sza­rach życia społecz­ne­go. Osiągnięcie pełnego równo­upraw­nie­nia ko­biet i mężczyzn wy­ma­ga zmia­ny świa­do­mości społecz­nej, a ta możliwa jest dzięki edu­ka­cji na każdym po­zio­mie kształce­nia i wy­cho­wa­nia – od przed­szko­li po uni­wer­sy­te­ty. Wypełnia­nie tych zo­bo­wiązań w prak­ty­ce edu­ka­cyj­nej jest złożonym pro­ce­sem, opar­tym na współpra­cy śro­do­wi­ska na­uko­we­go, na­uczy­cie­li, ro­dziców, przed­sta­wi­cie­li władz lo­kal­nych i oświa­to­wych, a także or­ga­ni­za­cji po­zarządo­wych.

Dla wszyst­kich tych pod­miotów jest to trud­ne za­da­nie, po­nie­waż wiąże się ze zmianą społeczną, a ta wy­ma­ga przełama­nia do­tych­cza­so­wych przy­zwy­cza­jeń i ste­reo­typów. Dla­te­go ważne jest bu­do­wa­nie po­zy­tyw­ne­go kli­ma­tu w prze­strze­ni społecz­nej, me­dial­nej i po­li­tycz­nej dla działań po­dej­mo­wa­nych w tro­sce o de­mo­kra­tycz­ny i ega­li­tar­ny cha­rak­ter pol­skiej szkoły, a w kon­se­kwen­cji – pol­skie­go społeczeństwa. Ce­lom tym nie służy kam­pa­nia prze­ciw idei gen­der pro­wa­dzo­na przez niektórych po­li­tyków i księży. Dla­te­go my, niżej pod­pi­sa­ni, pe­da­gożki i pe­da­godzy na­uko­wo zaj­mujący się edu­kacją równościową i an­ty­dy­skry­mi­na­cyjną oraz pro­ble­ma­tyką gen­der, wyrażamy sprze­ciw wo­bec roz­po­wszech­nia­nia nie­praw­dzi­wych i nie­zgod­nych ze sta­nem wie­dzy prze­kazów do­tyczących gen­der.

Gen­der (ro­dzaj) w odróżnie­niu od płci bio­lo­gicz­nej (sex) ozna­cza płeć społecz­no-kul­tu­rową, czy­li to, ja­kie zna­cze­nie w da­nym społeczeństwie przy­pi­su­je się pojęciom ko­bie­cości i męskości, ja­kie role wy­zna­cza się jego człon­kom w zależności od ich płci bio­lo­gicz­nej oraz w jaki sposób się je war­tościu­je.

Płeć społecz­no-kul­tu­ro­wa występuje w każdym społeczeństwie, jed­nak to, jaką jest wypełnio­na treścią zależy od kul­tu­ry i zmie­nia się w cza­sie trwa­nia i roz­wo­ju społeczeństwa. Ide­olo­gi­zo­wa­nie pojęcia „gen­der” m.in. przez przy­pi­sy­wa­nie mu ob­szarów, które nie wchodzą w jego za­kres, czy­li edu­ka­cji i orien­ta­cji sek­su­al­nej oraz trans­sek­su­ali­zmu, a przede wszyst­kim ob­wi­nia­nie o por­no­gra­fię, roz­pustę i pe­do­fi­lię, jest nadużyciem nie tyl­ko in­te­lek­tu­al­nym, ale i mo­ral­nym. Zawłasz­cza­nie dys­kur­su pu­blicz­ne­go w tej kwe­stii po­przez igno­ro­wa­nie do­rob­ku nauk oraz faktów społecz­nych pro­wa­dzi do dez­in­for­ma­cji i two­rze­nia at­mos­fe­ry za­grożenia, unie­możli­wiając jed­no­cześnie rze­telną dys­kusję na te­mat możliwości prze­ciw­działania dys­kry­mi­na­cji. Działania edu­ka­cyj­ne ukie­run­ko­wa­ne na prze­ciw­działanie sek­si­zmo­wi nie mają nic wspólne­go ze zmia­na­mi w za­kre­sie iden­ty­fi­ka­cji z płcią bio­lo­giczną, a za­rzu­ca­nie na­uczy­ciel­kom re­ali­zującym ta­kie pro­jek­ty bra­ku kom­pe­ten­cji i po­czu­cia od­po­wie­dzial­ności jest wy­ra­zem nie­uf­ności wo­bec śro­do­wi­ska oświa­to­we­go. Kon­se­kwencją ta­kie­go na­sta­wie­nia może być całko­wi­te wy­co­fa­nie się z nieśmiałych i moc­no spóźnio­nych prób wpro­wa­dza­nia do edu­ka­cji prorównościo­wych działań, które po­win­ny być już daw­no w niej „za­do­mo­wio­ne”.

To nie ba­dacz­ki i ba­da­cze płci społecz­no-kul­tu­ro­wej, au­tor­ki pro­gramów edu­ka­cyj­nych czy na­uczy­ciel­ki i na­uczy­cie­le pro­wadzący zajęcia an­ty­dy­skry­mi­na­cyj­ne krzywdzą dzie­ci, ale ci, którzy blo­kując te działania, dążą do przywróce­nia XIX-wiecz­ne­go, pa­triar­chal­ne­go porządku społecz­ne­go.

Wy­cho­wa­nie utrwa­lające ana­chro­nicz­ne ste­reo­ty­py płci jest sprzecz­ne z za­sa­da­mi de­mo­kra­cji, pod­sta­wa­mi ak­sjo­lo­gicz­ny­mi pol­skie­go sys­te­mu edu­ka­cji, a przede wszyst­kim szko­dzi roz­wo­jo­wi młodych lu­dzi, po­nie­waż nie przy­go­to­wu­je ich do życia we współcze­snym świe­cie.

Prof. dr hab. Ma­rio­la Chom­czyńska-Ru­ba­cha z Uni­wer­sy­te­tu Mikołaja Ko­per­ni­ka w To­ru­niu

Prof. zw. dr hab. Ma­ria Cze­re­pa­niak-Wal­czak, z Uni­wer­sy­te­tu Szcze­cińskie­go

Prof. dr hab. Zbi­gniew Iz­deb­ski, prof. nadzw. z Uni­wer­sy­te­tu War­szaw­skie­go i Uni­wer­sy­te­tu Zie­lo­nogórskie­go

Prof. zw. dr hab. Zbi­gniew Kwie­ciński, członek rze­czy­wi­sty PAN, prze­wod­niczący Ko­mi­te­tu Roz­wo­ju Edu­ka­cji Na­ro­do­wej PAN, z Dol­nośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu i Uni­wer­sy­te­tu Mikołaja Ko­per­ni­ka w To­ru­niu

Dr hab. Hana Ce­rvin­ko­va, prof. nadzw. z Dol­nośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu

Dr hab. Elżbie­ta Górni­kow­ska-Zwo­lak, prof. nadzw. z Górnośląskiej Wyższej Szkoły Pe­da­go­gicz­nej w Mysłowi­cach

Dr hab. Mi­rosława No­wak-Dzie­mia­no­wicz, prof. nadzw. z Dol­nośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu

Dr hab. Jo­an­na Ostro­uch-Kamińska, prof. nadzw. z Uni­wer­sy­te­tu War­mińsko-Ma­zur­skie­go w Olsz­ty­nie

Dr hab. Do­ro­ta Pan­kow­ska, prof. nadzw. z Uni­wer­sy­te­tu Ma­rii Cu­rie-Skłodow­skiej w Lu­bli­nie

Dr hab. Iza­be­la Skórzyńska z Uni­wer­sy­te­tu Ada­ma Mic­kie­wi­cza w Po­zna­niu

Dr hab. Eva Za­moj­ska, prof. nadzw. z Uni­wer­sy­te­tu Ada­ma Mic­kie­wi­cza w Po­zna­niu

Dr Krzysz­tof Ar­ci­mo­wicz z Uni­wer­sy­te­tu w Białym­sto­ku

Dr To­masz Baj­kow­ski z Uni­wer­sy­te­tu w Białym­sto­ku

Dr Ewa Boch­no z Uni­wer­sy­te­tu Zie­lo­nogórskie­go

Dr Małgo­rza­ta Cac­kow­ska z Uni­wer­sy­te­tu Gdańskie­go

Dr Iwo­na Chmu­ra-Rut­kow­ska z Uni­wer­sy­te­tu Ada­ma Mic­kie­wi­cza w Po­zna­niu

Dr Małgo­rza­ta Cicz­kow­ska-Gie­dziun z Uni­wer­sy­te­tu War­mińsko-Ma­zur­skie­go w Olsz­ty­nie

Dr Iza­be­la De­spe­rak z Uni­wer­sy­te­tu Łódzkie­go

Dr Ma­ciej Duda z Uni­wer­sy­te­tu Ada­ma Mic­kie­wi­cza w Po­zna­niu

Dr Ka­ta­rzy­na Gaw­licz z Dol­nośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu

Dr Edy­ta Głowac­ka-So­biech z Uni­wer­sy­te­tu Ada­ma Mic­kie­wi­cza w Po­zna­niu

Dr Mo­ni­ka Gro­chal­ska z Uni­wer­sy­te­tu War­mińsko-Ma­zur­skie­go w Olsz­ty­nie

Dr Vio­let­ta Kopińska z Uni­wer­sy­te­tu Mikołaja Ko­per­ni­ka w To­ru­niu

Dr Na­ta­lia Mak­sy­mo­wicz z Uni­wer­sy­te­tu Szcze­cińskie­go

Dr Jo­lan­ta Mu­szyńska z Uni­wer­sy­te­tu w Białym­sto­ku

Dr Paweł Rybsz­le­ger z Uni­wer­sy­te­tu Ada­ma Mic­kie­wi­cza w Po­zna­niu

Dr Ka­ro­li­na Sta­re­go z Uni­wer­sy­te­tu Gdańskie­go

Dr Re­na­ta Szcze­pa­nik z Uni­wer­sy­te­tu Łódzkie­go

Dr Agniesz­ka Wa­len­dzik-Ostrow­ska z Wszech­ni­cy Święto­krzy­skiej w Kiel­cach

Dr Krzysz­tof Wąż z Uni­wer­sy­te­tu Zie­lo­nogórskie­go

Dr Mar­cin We­lenc z Uni­wer­sy­te­tu Gdańskie­go

Mgr Agniesz­ka Dzie­mia­no­wicz-Bąk z In­sty­tu­tu Badań Edu­ka­cyj­nych w War­sza­wie

Mgr Pa­try­cja Je­zio­row­ska z Uni­wer­sy­te­tu Szcze­cińskie­go

Mgr Ma­ria Se­ra­fi­no­wicz z Uni­wer­sy­te­tu Szcze­cińskie­go

Pro­gram Ope­ra­cyj­ny Wie­dza Edu­ka­cja Rozwój 2014–2020 (frag­ment)1

RÓWNOŚĆ SZANS I ZA­PO­BIE­GA­NIE DYS­KRY­MI­NA­CJI

Zgod­nie z re­gu­la­cja­mi wspólno­to­wy­mi dla po­li­ty­ki spójności, państwa człon­kow­skie i Ko­mi­sja po­dej­mują od­po­wied­nie kro­ki w celu za­po­bie­ga­nia wszel­kiej dys­kry­mi­na­cji ze względu na płeć, rasę lub po­cho­dze­nie et­nicz­ne, re­li­gię lub świa­to­pogląd, nie­pełno­spraw­ność, wiek lub orien­tację sek­su­alną pod­czas przy­go­to­wa­nia i re­ali­za­cji pro­gramów. Za­sa­da ta jest re­spek­to­wa­na w ra­mach Pro­gra­mu Ope­ra­cyj­ne­go Wie­dza Edu­ka­cja Rozwój oraz w in­nych do­ku­men­tach służących jego re­ali­za­cji. Jest uwzględnia­na zarówno na eta­pie przy­go­to­wa­nia pro­gramu i do­ku­mentów im­ple­men­ta­cyj­nych, jak również na eta­pie wdrażania pro­gramu. Re­ali­za­cja opi­sy­wa­nej za­sa­dy na eta­pie przy­go­to­wa­nia pro­gramu zo­stała za­pew­nio­na m.in. po­przez włącze­nie w pra­ce nad Pro­gra­mem oraz w pro­ces kon­sul­ta­cji społecz­nych przed­sta­wi­cie­li pod­miotów zaj­mujących się pro­ble­ma­tyką niedys­kry­mi­na­cji, nie­pełno­spraw­ności i równości płci. Przed­sta­wi­cie­le tych in­sty­tu­cji będą także angażowa­ni w pra­ce nad szczegółowy­mi do­ku­mentami im­ple­men­ta­cyj­ny­mi i roz­wiąza­nia­mi za­pew­niającymi równość szans, nie­dy­skry­mi­nację, dostępność i pełne uczest­nic­two w pro­gramie wszyst­kich osób bez względu na płeć, rasę lub po­cho­dze­nie et­nicz­ne, re­li­gię lub świa­to­pogląd, nie­pełno­spraw­ność, wiek lub orien­tację sek­su­alną. Za­sa­da niedys­kry­mi­na­cji obo­wiązuje także przy re­ali­za­cji pro­gramu, w szczególności przy oce­nie i wy­bo­rze pro­jektów w PO WER, zwłasz­cza ma zastosowa­nie w od­nie­sie­niu do przed­sięwzięć, których ce­lem jest bez­pośred­nie wspar­cie dla osób, a więc w osiach prio­ry­te­to­wych II Szkol­nic­two wyższe dla go­spo­dar­ki i roz­wo­ju i IV Oso­by młode na ryn­ku pra­cy. W ra­mach pro­jektów ad­re­so­wa­nych do osób sto­so­wa­na będzie za­sa­da eli­mi­no­wa­nia dys­kry­mi­na­cji, za­pew­nia­nia dostępności, za­sto­so­wa­nia ra­cjo­nal­nych uspraw­nień i po­sza­no­wa­nia dla różno­rod­ności i od­mien­ności z po­wo­du płci, wie­ku, nie­pełno­spraw­ności, rasy lub po­cho­dze­nia et­nicz­ne­go, świa­to­poglądu lub re­li­gii. Za­sa­dy te będą sto­so­wa­ne także w osiach prio­ry­te­to­wych, w których zakłada się wspar­cie dla re­form w ob­sza­rach za­trud­nie­nia, edu­ka­cji, włącze­nia społecz­ne­go i zwal­cza­nia ubóstwa oraz ad­mi­ni­stra­cji, a także w osi prio­ry­te­to­wej do­tyczącej in­no­wa­cji społecz­nych. Re­gu­la­cje na po­zio­mie eu­ro­pej­skim szczególną uwagę poświęcają ko­niecz­ności za­pew­nie­nia dostępności pro­gramów ope­ra­cyj­nych dla osób nie­pełno­spraw­nych. […]

RÓWNOŚĆ PŁCI

Za­sa­da równości szans płci jest jedną z na­czel­nych po­li­tyk ho­ry­zon­tal­nych Unii Eu­ro­pej­skiej, której prze­strze­ga­nie gwa­ran­tu­je ko­bie­tom i mężczy­znom przy­pi­sa­nie równych praw i obo­wiązków, a także równy dostęp do za­sobów (środ­ki fi­nan­so­we, szan­se roz­wo­ju), z których mo­gli­by ko­rzy­stać. Ta­kie po­dejście zna­lazło swo­je od­zwier­cie­dle­nie w za­pi­sach re­gu­la­cji wspólno­to­wych dla po­li­tyki spójności, zgod­nie z którymi państwa człon­kow­skie zobo­wiązane są w ra­mach re­ali­zo­wa­nych pro­gramów ope­ra­cyj­nych do po­dejmowania działań na rzecz wyrówny­wa­nia szans płci i prze­ciw­działania wszel­kiej dys­kry­mi­na­cji w tym za­kre­sie. Tro­ska o prze­strze­ga­nie za­sa­dy równości szans płci oprócz obo­wiązku praw­ne­go przy­no­si również re­al­ne i rze­czy­wi­ste ko­rzyści eko­no­micz­no-społecz­ne, a także jest niezbędnym wa­run­kiem re­ali­za­cji celów stra­te­gicz­nych Eu­ro­pa 2020, do­tyczących stwo­rze­nia trwałego i zrówno­ważone­go wzro­stu go­spo­dar­cze­go i roz­wo­ju społecz­nego. W związku z powyższym, mając na uwa­dze ak­tu­al­ne wy­zwa­nia w ob­sza­rze równości szans płci w Pol­sce, a także uwzględniając sys­te­mo­wy cha­rak­ter działań pla­no­wa­nych do re­ali­za­cji w ra­mach Pro­gra­mu Ope­ra­cyj­ne­go Wie­dza Rozwój Edu­ka­cja 2014–2020, za klu­czo­we dla in­ter­wen­cji EFS w kon­tekście równości szans płci uzna­no:

– two­rze­nie od­po­wied­nich wa­runków po­zwa­lających na go­dze­nie życia za­wo­do­we­go z ro­dzin­nym, jako czyn­ni­ka niezbędne­go dla zwiększe­nia po­zio­mu ak­ty­wi­za­cji za­wo­do­wej – zwłasz­cza wśród ko­biet;

– two­rze­nie od­po­wied­nich wa­runków i oto­cze­nia praw­ne­go, sprzy­jających po­pra­wie dostępności i jakości opie­ki nad dziećmi i oso­ba­mi zależnymi;

– prze­ciw­działanie ste­reo­ty­pom związa­nym z płcią społecz­no-kul­tu­rową;

– wzmac­nia­nie nie­za­leżności eko­no­micz­nej i przed­siębior­czości zwłasz­cza wśród ko­biet;

– zwiększe­nie świa­do­mości na te­mat równości szans ko­biet i mężczyzn;

– bu­do­wa­nie i roz­wi­ja­nie roz­wiązań sys­te­mo­wych, do­tyczących oce­ny wpływu po­li­tyk pu­blicz­nych na rzecz po­pra­wy równości szans płci.

Działania zmie­rzające do osiągnięcia powyższych celów będą re­ali­zo­wa­ne w PO WER w opar­ciu o zin­te­gro­wa­ne po­dejście do równości szans tzw. dual ap­pro­ach, czy­li zarówno za­pla­no­wa­nie kon­kret­nych działań (spe­ci­fi­ca­tion) służących wyrówny­wa­niu szans, jak wdrażanie tej za­sa­dy w sposób prze­kro­jo­wy, po­przez uwzględnia­nie per­spek­ty­wy równości szans we wszyst­kich in­ter­wen­cjach z EFS. Przykładem kon­kret­nych działań będą in­ter­wen­cje opar­te o dwa prio­ry­te­ty in­we­sty­cyj­ne 8.8 i 9.3, ukie­run­ko­wa­ne na wspar­cie z za­kre­su go­dze­nia życia za­wo­do­we­go i pry­wat­ne­go, a także zwal­cza­nie dys­kry­mi­na­cji ze względu na różne przesłanki – w tym m.in. płeć. Za­pla­no­wa­na po­moc zo­sta­nie prze­zna­czo­na m.in. na stwo­rze­nie sys­te­mo­wych roz­wiązań w po­sta­ci pro­gramów prze­ciw­działania dys­kry­mi­na­cji w miej­scu pra­cy, w tym mo­ni­to­ro­wa­nia różnic wy­na­gro­dzeń, mo­de­li go­dze­nia życia za­wo­do­we­go z pry­wat­nym, czy zwiększe­nie świa­do­mości na te­mat różnych form dys­kry­mi­na­cji na ryn­ku pra­cy oraz pro­mo­wa­nie równości, dostępności i pełnego uczest­nic­twa w ryn­ku pra­cy. Ho­ry­zon­tal­ne po­dejście do za­sa­dy równości szans płci w Pro­gra­mie będzie opie­rać się głównie na za­pla­no­wa­niu działań w po­szczególnych ce­lach te­matycznych np. za­pew­nie­nia równe­go dostępu do do­brej jakości edu­ka­cji ele­men­tar­nej, kształce­nia pod­sta­wo­we­go i śred­nie­go czy po­pra­wy stan­dardów jakości usług opie­kuńczych na rzecz osób nie­sa­mo­dziel­nych w ra­mach ob­sza­ru te­matycznego do­tyczącego wy­klu­cze­nia społecz­ne­go. Oprócz wspo­mnia­ne­go po­dejścia dual ap­pro­ach, za­sa­da równości szans płci będzie wdrażana również (zgod­nie z pro­po­zycją za­pisów roz­porządze­nia ogólne­go) na każdym eta­pie re­ali­za­cji pro­gra­mu (gen­der ma­in­stre­aming). W przy­pad­ku wy­bo­ru pro­jektów zo­staną za­sto­so­wa­ne spe­cjal­ne kry­te­ria oce­ny w po­sta­ci li­sty pytań spraw­dzających, czy w ra­mach da­nej in­ter­wen­cji równość szans płci zo­stała za­cho­wa­na np. na eta­pie dia­gno­zy, działań, re­zul­tatów czy też spo­so­bu zarządza­nia pro­jektem. Na­to­miast sposób rze­czy­wi­stej re­ali­za­cji tej za­sa­dy w prak­ty­ce będzie również spraw­dza­ny na eta­pie re­ali­za­cji pro­jektu w pro­ce­sie mo­ni­to­rin­gu, ewa­lu­acji oraz kon­tro­li. Na eta­pie mo­ni­to­ro­wa­nia i spra­woz­daw­czości wszyst­kie wskaźniki re­ali­za­cji pro­jektu/pro­gra­mu do­tyczące licz­by osób będą zbie­ra­ne w po­dzia­le na płeć. Po­nad­to postęp we wdrażaniu równości szans płci, a także opis pro­blemów na­po­tka­nych w tym za­kre­sie i podjętych działań za­rad­czych, będzie przed­sta­wia­ny w ra­mach spra­woz­dań okre­so­wych. W sposób szczególny opis kon­kret­nych działań, mających na celu pro­mo­wa­nie równo­upraw­nie­nia płci oraz za­po­bie­ga­nie dys­kry­mi­na­cji, zo­stanie do­ko­na­ny w spra­woz­daw­czości w la­tach 2017 i 2019 (zgod­nie z za­pi­sa­mi roz­porządze­nia ogólne­go). W od­nie­sie­niu do pro­ce­su ewa­lu­acji za­pla­no­wa­ne zo­stanie ba­da­nie śródo­kre­so­we re­ali­za­cji za­sa­dy równości szans płci, które po­zwo­li In­sty­tu­cji Zarządzającej oce­nić sku­tecz­ność wdrażania tej za­sa­dy w pierw­szych la­tach re­ali­za­cji Pro­gra­mu. Skład Ko­mi­te­tu Mo­ni­to­rującego PO WER i wszyst­kich grup te­ma­tycz­nych działających przy KM będzie skon­stru­owa­ny w opar­ciu o po­trzebę za­cho­wa­nia różno­rod­ności ze względu na płeć, jak również z udziałem przed­sta­wi­cie­li śro­do­wisk działających na rzecz równości szans płci.

1 Do­ku­ment, który zo­stał przyjęty przez Radę Mi­nistrów 8 stycz­nia 2014 roku. Jest jed­nym z sześciu pro­gramów kra­jo­wych, ja­kie będą re­ali­zo­wa­ne w okre­sie 2014–2020. Fi­nan­so­wa­ny jest z Eu­ro­pej­skie­go Fun­du­szu Społecz­ne­go.

Ju­dith Bu­tler KO­NIEC RÓŻNICY SEK­SU­AL­NEJ?1 (FRAG­MEN­TY)

[...] W swo­im ese­ju pro­po­nuję wziąć pod uwagę ze­staw pojęć, które zaczęły ze sobą ko­li­do­wać: różnicę sek­su­alną, płeć kul­tu­rową oraz sek­su­alność. Wy­bra­ny prze­ze mnie tytuł może su­ge­ro­wać, że ob­wiesz­czam ko­niec „różnicy sek­su­alnej” w całej jej do­mnie­ma­nej fak­tycz­ności albo też używam jej jako użytecz­ne­go teo­re­tycz­ne­go wpro­wa­dze­nia do pro­blemów fe­mi­ni­zmu. Tytuł ten istot­nie za­mie­rzyłam so­bie jako cy­tat ze scep­tycz­ne­go py­ta­nia, które często za­da­je się teo­re­tycz­kom i teo­re­ty­kom ba­dającym płeć kul­tu­rową czy sek­su­alność: to wy­zwa­nie, które pragnę zro­zu­mieć, ale też ta­kie, na które chcę od­po­wie­dzieć. Moim ce­lem nie jest wy­gra­nie de­ba­ty, a próba zro­zu­mienia, dla­cze­go oso­by, które używają wspo­mnia­nych ter­minów, przy­wiązują do nich taką wagę, oraz zna­le­zie­nie od­po­wie­dzi na py­ta­nie, jak można po­go­dzić ów zbiór od­czu­wal­nych niezbędników, które ście­rają się ze sobą w kon­flik­cie. In­te­re­sują mnie w równej mie­rze teo­re­tycz­ne przy­czy­ny sto­so­wa­nia jed­ne­go pa­ra­dyg­ma­tu kosz­tem in­nych, jak i in­sty­tu­cjo­nal­na możliwość, że pojęcia te na zmianę otwie­rają się i wza­jem­nie wy­klu­czają w zależności od roz­ma­itych kon­tekstów. [...]

Iri­ga­ray nie po­zo­sta­wia żad­nych wątpli­wości, że różnica sek­su­al­na nie jest żad­nym fak­tem ani też żad­nym fun­da­men­tem czy krnąbrnym „Re­al­nym” z La­ca­now­skie­go słowni­ka. Jako py­ta­nie po­zo­sta­je nie­roz­strzy­gniętą i nie­roz­wiązaną kwe­stią, która nie do­cze­kała się jesz­cze lub też nie do­cze­ka się w ogóle sfor­mułowa­nia w ka­te­go­riach twier­dze­nia. Wręcz prze­ciw­nie, różnica sek­su­al­na to py­ta­nie, py­ta­nie na­szych czasów. Jej obec­ność nie przyj­mu­je po­sta­ci faktów i struk­tur, ale trwa jako to, co wpra­wia nas w zdzi­wie­nie, co po­zo­sta­je nie do końca wyjaśnio­ne i nie­wytłuma­czal­ne. Jeżeli py­ta­nie o różnicę sek­su­alną to tak na­prawdę py­ta­nie sta­wia­ne na­szym cza­som, co Iri­ga­ray pod­kreśla w An Ethics of Se­xu­al Dif­fe­ren­ce2, to nie jest to jed­no z wie­lu pytań, a ra­czej szczególnie gęsty mo­ment nie­zde­cy­do­wa­nia w obrębie języka, który wy­zna­cza współcze­sny ho­ry­zont języka jako cze­goś, co po­zo­sta­je na­sze. Po­dob­nie jak Dru­cil­la Cor­nell, Iri­ga­ray ma na myśli etykę, która nie wy­ni­ka z różnicy sek­su­al­nej, a jest py­ta­niem sta­wia­nym przez samą ka­te­go­rię: w jaki sposób po­ko­nać ową odrębność? Jak po­ko­nać ją bez jej po­ko­nania, bez udo­mo­wie­nia jej uwa­run­ko­wań? W jaki sposób można do­stra­jać się do tego, co w owym py­ta­niu po­zo­sta­je trwa­le nie­pew­ne?

W związku z powyższym Iri­ga­ray nie wy­su­wa ar­gu­mentów za różnicą sek­su­alną lub prze­ciw niej, a ofe­ru­je w za­mian pe­wien sposób myśle­nia o py­ta­niu, które sta­wia różnica sek­su­alna, czy może o py­ta­niu, którym różnica sek­su­alna jest; to py­ta­nie, którego nie­roz­strzy­gal­ność two­rzy dla nas pewną hi­sto­ryczną tra­jek­to­rię: przez „nas” ro­zu­miem wszyst­kich tych i wszyst­kie te, którzy/które przyłapują się na za­da­wa­niu tego py­ta­nia, a których py­ta­nie to do­ty­czy, bo to wo­bec nich jest sta­wia­ne. Ar­gu­men­ty za różnicą sek­su­alną i prze­ciw­ko niej ry­sują się przez to jako nie­zli­czo­ne zna­ki wska­zujące na trwa­nie owe­go py­ta­nia: to trwa­nie, które nie ma wie­czy­ste­go sta­tu­su, a które, jak stwier­dza Iri­ga­ray, przy­na­leży do tych czasów.

Za­czy­nam od Iri­ga­ray, po­nie­waż uważam, że przy­wołanie przez nią różnicy sek­su­al­nej nie ma cha­rak­te­ru fun­da­cyj­ne­go. Różnica sek­su­al­na nie jest nam dana raz na za­wsze, nie sta­no­wi założenia ani pod­sta­wy, na której wzno­si się gmach fe­mi­ni­zmu; nie jest tym, z czym się już ze­tknęłyśmy i ze­tknęliśmy, i co już do­brze zna­my, a ra­czej sta­no­wi py­ta­nie, którego nie da się po­sta­wić de­fi­ni­tyw­nie, które sta­no­wi kłopot dla gra­ma­ty­ki oznaj­mie­nia, które po­zo­sta­je przy tym mniej lub bar­dziej nie­zmien­nie py­ta­niem do za­da­wa­nia i roztrząsa­nia.

Kie­dy Iri­ga­ray od­no­si się do py­ta­nia o różnicę sek­su­alną jako do py­ta­nia na­szych czasów, zda­je się odwoływać do no­wo­cze­sności. Przy­znaję, że nie wiem, czym jest no­wo­cze­sność, ale wia­do­mo mi, iż wie­lu in­te­lek­tu­alistów eks­cy­tu­je się tym pojęciem, bro­niąc go lub je ata­kując. Ci, których uważa się za prze­ciw­ników no­wo­cze­sności lub za post­mo­der­nistów, są opi­sy­wa­ni następująco: to oso­by, które „sta­wiają pod zna­kiem zapy­ta­nia lub oba­lają pojęcia ta­kie jak ro­zum, pod­miot, au­ten­tycz­ność, uni­wer­sal­ność czy pro­gre­syw­ne po­dejście do hi­sto­rii”. W uogólnie­niach tego ro­dza­ju za­wsze ude­rza mnie to, że sta­wia się znak równości między „sta­wianiem pod zna­kiem zapy­ta­nia” i „oba­la­niem” (za­miast, po­wiedz­my, „do­da­wa­niem wi­go­ru”), a sta­tus sa­me­go py­ta­nia nig­dy nie sta­je się po­lem gry in­te­lek­tu­al­nej. Czy sta­wianie pojęć pod zna­kiem zapy­ta­nia ozna­cza, że nie można ich już więcej używać? Czy może po pro­stu zna­czy to, że pojęcia te nie funk­cjo­nują tak samo jak wcześniej? Czy spro­wa­dza się to do za­ka­zu używa­nia tych ter­minów przez nad-ja teo­re­tycz­ne­go post­mo­der­ni­zmu, a może do tego, że je­dy­nie ogłasza się ich wy­czer­pa­nie?

Kil­ka lat temu miałam okazję dys­ku­to­wać na te­mat książki Leo Ber­sa­nie­go Ho­mos. Zdałam so­bie sprawę z tego, że au­tor nie ma pew­ności, czy może twier­dzić, iż les­bij­ki są ko­bie­ta­mi, w związku z czym za­pew­niłam go, że nikt nie wydał za­ka­zu użycia tego słowa. Sama nie mam pro­ble­mu z posługi­wa­niem się pojęcia­mi tego typu, a w dal­szej części tego ese­ju opiszę, w jaki sposób można kwe­stio­no­wać uni­wer­sal­ne pojęcia, a za­ra­zem się nimi posługi­wać.

Zda­niem in­nych wszyst­kie pojęcia pod­sta­wo­we dla no­wo­cze­sności opie­rają się na wy­klu­cze­niu ko­biet i mniej­szości ra­so­wych, two­rzo­ne są według po­działów kla­so­wych i od­zwier­cie­dlają in­te­re­sy ko­lo­nial­ne. Należy jed­nak dodać, że wal­ka z wy­klu­cze­niem na­der często kończy się przejęciem od no­wo­cze­sności właści­wych jej ka­te­go­rii i przyjęciem ich za własne właśnie po to, by za­ini­cjo­wać wejście w no­wo­cze­sność, a za­ra­zem trans­for­mację jej kry­te­riów

W dokład­nie ten sam sposób, w jaki pojęcia właściwe wy­klu­czającej no­wo­cze­sności ule­gają przy­swo­je­niu i wy­ko­rzy­sta­niu w pro­gre­syw­nych ce­lach, pojęcia pro­gre­syw­ne mogą zo­stać wy­ko­rzy­sta­ne w ce­lach re­gre­syw­nych. Ter­mi­no­lo­gia, którą posługu­je­my się w działalności po­li­tycz­nej, a którą przej­mu­je pra­wi­ca lub mi­zo­gi­ni, wca­le nie sta­je się w związku z tym za­ka­za­na ze stra­te­gicz­ne­go punk­tu wi­dze­nia. Pojęcia nie są raz na za­wsze przy­wiązane do po­je­dyn­cze­go zna­cze­nia. Za­da­nie po­now­ne­go przejęcia pojęć po­le­ga na uka­za­niu wrażliwości, jaką owe na­der często skom­pro­mi­to­wa­ne ter­mi­ny wy­ka­zują wo­bec nie­ocze­ki­wa­nie pro­gre­syw­nego po­ten­cjału: te ka­te­go­rie nie należą do ni­ko­go, a na­bie­rają życia oraz zna­czeń, które wy­kra­czają poza do­tych­cza­so­we za­sto­so­wa­nia, w ja­kich świa­do­mie pojęcia te wy­ko­rzy­sty­wa­no.

Nie należy po­strze­gać ter­mi­no­lo­gii wyłącznie jako ze­psu­tych dóbr, które weszły w zbyt ścisły związek z hi­sto­rią opre­sji, ale też nie po­win­no się uważać, że po­sia­dają ja­kieś czy­ste zna­cze­nie, które można wy­ab­stra­ho­wać z ich funk­cjo­no­wa­nia w roz­ma­itych po­li­tycz­nych kon­tek­stach. Wy­da­je się, że praw­dzi­we za­da­nie po­le­ga tu­taj na przy­mu­sze­niu właści­wych no­wo­cze­sności ter­minów, by objęły swo­im zna­cze­niem to, co dotąd tra­dy­cyj­nie wy­klu­czały, a tam, gdzie owo po­sze­rza­nie zna­cze­nia nie działa, za­da­nie po­le­ga na udo­mo­wie­niu i neu­tra­li­za­cji nowo przyjętego pojęcia: określe­nia tego ro­dza­ju po­win­ny trwać jako pro­blem dla ist­niejącego pojęcia wspólno­ty, po­win­ny odsłaniać gra­ni­ce jej rosz­czeń do uni­wer­sal­ności i wy­mu­szać ra­dy­kalną zmianę myśle­nia na te­mat jej kry­te­riów. By pojęcie stało się częścią wspólno­ty, która je dotąd tra­dy­cyj­nie wy­klu­czała, musi po­ja­wić się jako za­grożenie dla jej spójności: wspólno­ta ta musi przy tym przeżyć owo za­grożenie bez znisz­cze­nia sa­me­go pojęcia. Tym sa­mym ter­min taki otwie­rałby przed wspólnotą od­mienną tem­po­ral­ność, usta­na­wiając dla niej nie­znaną przyszłość, wywołując nie­pokój w tych, którzy usiłują strzec jej kon­wen­cjo­nal­nych gra­nic. Jeżeli może ist­nieć no­wo­cze­sność bez fun­da­cjo­ni­zmu, będzie to no­wo­cze­sność, w której ter­miny klu­czo­we nie są odgórnie za­bez­pie­cza­ne, a która przyj­mu­je przyszłościową for­mułę po­li­ty­ki: po­li­ty­ki tej nie można w pełni prze­wi­dzieć, a jest to po­li­ty­ka na­dziei i nie­pokoju.

Sta­wia­nie pojęcia pod zna­kiem za­py­ta­nia i kwe­stio­no­wa­nie ter­mi­nu ta­kie­go jak fe­mi­nizm ozna­cza za­da­wa­nie py­ta­nia o spo­so­by jego działania, jego zo­bo­wiąza­nia, cele, ja­kie so­bie sta­wia i zmia­ny, ja­kim pod­le­ga. Zmien­ne funk­cjo­no­wa­nie tej ka­te­go­rii wca­le nie wy­klu­cza jej używa­nia. Czy sam fakt kwe­stio­no­wa­nia pojęcia musi ozna­czać, że nie można go więcej wy­ko­rzy­sty­wać i że możemy posługi­wać się wyłącznie ta­ki­mi ter­mi­na­mi, które już zna­my i wie­my, jak nad nimi za­pa­no­wać? Dla­cze­go cza­sem czu­je­my, że wy­rwa­nie pojęcia z jego pier­wot­ne­go kon­tek­stu po­wo­du­je, iż nie je­steśmy w sta­nie żyć, prze­trwać, używać języka, mówić w swo­im własnym imie­niu? Ja­kie­go ro­dza­ju gwa­ran­cji do­star­cza ten fun­da­men­tal­ny dy­le­mat, przed jaką grozą nas chro­ni? Czy cho­dzi o to, że w ta­kim try­bie pod­sta­wo­wym przyj­mu­je się pojęcia, ta­kie jak pod­miot i uni­wer­sal­ność, a sens, w ja­kim „trze­ba” je przyjąć, jest sen­sem mo­ral­nym, przy­bie­rającym po­stać im­pe­ra­ty­wu i, po­dob­nie jak niektóre za­ka­zy mo­ral­ne, sta­no­wi obronę przed tym, co nas naj­bar­dziej prze­raża? Czy nie pa­ra­liżuje nas ro­dzaj mo­ral­nego przy­mu­su, który nie po­zwa­la nam na kwe­stio­no­wa­nie pojęć, po­dej­mo­wa­nie ry­zy­ka życia pojęcia­mi, które sta­wia­my pod zna­kiem za­py­ta­nia?3

Mia­nem przykładu uka­zującego sposób, w jaki namiętności ota­czające założenia i me­to­dy cza­sem wchodzą w drogę ana­li­zie współcze­snej kul­tu­ry po­li­tycz­nej, pro­po­nuję przyj­rzeć się wysiłkom za­bez­pie­cza­nia bazy teo­re­tycz­nej dla wal­ki po­li­tycz­nej, które często od­czy­tu­je się dokład­nie wbrew kie­run­ko­wi wy­zna­cza­ne­mu przez ka­te­go­rie klu­czo­we dla współcze­snej kul­tu­ry po­li­tycz­nej. Naj­bar­dziej za­gma­twa­ny wy­da­je mi się sta­tus pojęcia „płeć kul­tu­ro­wa” w od­nie­sie­niu do fe­mi­ni­zmu z jed­nej stro­ny, a stu­diów les­bij­sko-ge­jow­skich z dru­giej. Moje, za­pew­ne na­iw­ne, zdzi­wie­nie wzbu­dziła in­for­ma­cja, jaką otrzy­małam od swo­ich zna­jo­mych zaj­mujących się qu­eer stu­dies, że me­to­do­lo­gia pro­po­no­wa­na dla stu­diów les­bij­sko-ge­jow­skich zakłada, iż przed­mio­tem badań fe­mi­ni­stycz­nych jest gen­der, na­to­miast „właści­wym” przed­mio­tem re­flek­sji qu­eer stu­dies są płeć bio­lo­gicz­na i sek­su­al­ność. Po­wia­da się nam, że płci kul­tu­ro­wej nie należy mylić z sek­su­al­nością, co pod pew­nym względem wy­da­je się całkiem słuszne: proszę jed­nak wy­obra­zić so­bie mój szok, kie­dy Wa­ty­kan oznaj­mił, że pojęcie płci kul­tu­ro­wej po­win­no zo­stać wy­kreślone z ONZ-owskiej plat­for­my or­ga­ni­za­cji po­zarządo­wych poświęco­nej sta­tu­so­wi ko­biet, po­nie­waż nie jest ono ni­czym in­nym, jak za­szy­fro­wa­nym określe­niem homosek­su­al­ności!4. Mój nie­pokój wzbu­dza również to, że niektóre z mo­ich naj­bliższych współpra­cow­ni­czek zaj­mujących się teo­ria­mi fe­mi­ni­stycz­ny­mi gardzą pojęciem płci kul­tu­ro­wej, twierdząc, że różnica sek­su­al­na to ter­min pre­fe­ro­wa­ny w sto­sun­ku do gen­de­ru, „różnica sek­su­al­na” wska­zu­je bo­wiem na ist­nie­nie fun­da­men­tal­nej różnicy, na­to­miast płeć kul­tu­ro­wa wska­zu­je je­dy­nie na jej kon­stru­owa­ny czy zmien­ny efekt.

Kon­fe­ren­cja Or­ga­ni­za­cji Na­rodów Zjed­no­czo­nych na rzecz Ko­biet, która odbyła się w 1995 roku w Pe­ki­nie, do­star­czyła ko­lej­ne­go wy­zwa­nia za­an­gażowa­nej re­flek­sji aka­de­mic­kiej. Cho­dzi tu­taj szczególnie o kwe­stię sta­tu­su uni­wer­sal­nych twier­dzeń w dzie­dzi­nie między­na­ro­do­wych praw człowie­ka. Cho­ciaż wie­le fe­mi­ni­stek do­cho­dzi do prze­ko­na­nia, że uni­wer­sal­ność nie­odmien­nie sta­no­wi przy­krywkę dla swo­iste­go im­pe­ria­li­zmu epi­ste­mo­lo­gicz­ne­go, który po­zo­sta­je nie­wrażliwy na odrębność i różnicę kul­tu­rową, re­to­rycz­na siła po­stu­lo­wa­nia pra­wa do sek­su­al­nej au­to­no­mii i po­krew­ne­go pra­wa do orien­ta­cji sek­su­al­nej wy­da­je się nie pod­le­gać dys­ku­sji w ra­mach między­na­ro­do­wych praw człowie­ka.

Przyj­rzyj­my się pierw­sze­mu nie­co­dzien­ne­mu wy­ko­rzy­sta­niu pojęcia płci kul­tu­ro­wej w kon­tekście ONZ. Wa­ty­kan nie tyl­ko potępił ten ter­min jako uta­jo­ny szyfr dla ho­mo­sek­su­al­ności, ale też na­le­gał, by język sto­so­wa­ny pod­czas szczy­tu powrócił do pojęcia płci bio­lo­gicz­nej, naj­wi­docz­niej po­dej­mując tym sa­mym próbę za­bez­pie­cze­nia związku między ko­bie­cością a ma­cie­rzyństwem jako na­tu­ral­nie i nadna­tu­ral­nie ugrun­to­waną ko­niecz­nością. Pod ko­niec kwiet­nia 1995, pod­czas przy­go­to­wań do spo­tka­nia or­ga­ni­za­cji po­zarządo­wych w Pe­ki­nie pro­wa­dzo­nych przez tak zwa­ny ko­mi­tet przy­go­to­wawczy, kil­ka państw człon­kow­skich pod egidą Kościoła ka­to­lic­kie­go usiłowało wy­ma­zać słowo gen­der z Plat­for­my Działania i zastąpić je określe­niem „płeć bio­lo­gicz­na”. Działania te część ko­mi­te­tu przy­go­to­waw­cze­go na­zwała „obraźliwą i poniżającą próbą obróce­nia wni­wecz ko­rzyści, ja­kie udało się wy­pra­co­wać ko­bie­tom, chęcią za­stra­sze­nia nas i za­blo­ko­wa­nia postępu”5. Ko­mi­tet pisał też: „Nie zo­sta­nie­my po­now­nie ze­pchnięte w ter­mi­no­lo­gię, w której «bio­lo­gia jest prze­zna­cze­niem», w pojęcie, które usiłuje zde­fi­nio­wać, ogra­ni­czyć i zre­du­ko­wać ko­bie­ty i dziewczęta do ich fi­zycz­nych, sek­su­al­nych cha­rak­te­ry­styk”6.

Pod­czas gdy pojęcie płci kul­tu­ro­wej na­bie­rało w ONZ-owskiej dys­ku­sji co­raz większe­go zna­cze­nia jako szyfr ho­mo­sek­su­al­ności, lo­kal­ne pola teo­rii qu­eer i fe­mi­ni­zmu przy­najm­niej po­zor­nie ciążyły w zupełnie in­nym kie­run­ku. Wy­da­je się, że wspo­mnia­na de­ba­ta jest bar­dzo od­legła od ana­lo­gii ofe­ro­wa­nej przez me­to­do­lo­gicz­nie usto­sun­ko­wa­nych teo­re­tyków i teo­re­tycz­ki qu­eer stu­dies, w której fe­mi­nizm ma się zaj­mo­wać płcią kul­tu­rową, na­to­miast stu­dia les­bij­sko-ge­jow­skie płcią bio­lo­giczną i sek­su­al­nością. Pew­ne zdzi­wie­nie bu­dzi jed­nak ob­ser­wa­cja, że w pierw­szym przy­pad­ku płeć kul­tu­ro­wa zda­je się sta­no­wić sy­no­nim homosek­su­al­ności, na­to­miast w tym dru­gim wy­da­je się za­cho­dzić sy­tu­acja całko­wi­cie od­wrot­na.

Nie cho­dzi mi tu­taj wca­le o to, że de­ba­ty aka­de­mic­kie wy­dają się przygnębiająco ode­rwa­ne od współcze­sne­go po­li­tycz­ne­go funk­cjo­no­wa­nia po­dob­nych ter­minów, ale o to, że wysiłek zdy­stan­so­wa­nia się od pojęcia płci kul­tu­ro­wej jest właściwy dwóm ru­chom po­li­tycz­nym, które pod wie­lo­ma różnymi względami są prze­ciw­staw­ne. W między­na­ro­do­wej de­ba­cie Wa­ty­kan potępia użycie ter­minu „płeć kul­tu­ro­wa”, po­nie­waż (1) jest on szy­frem ho­mo­sek­su­al­ności lub (2) pro­po­nu­je sposób ro­zu­mie­nia ho­mo­sek­su­al­ności jako jed­ne­go z wie­lu ro­dzajów płci kul­tu­ro­wej, który gro­zi zajęciem należnego mu miej­sca między ro­dzajem męskim, żeńskim, bi­sek­su­al­nym i trans­sek­su­al­nym lub, co bar­dziej praw­do­po­dob­ne, gro­zi całko­wi­tym wy­par­ciem ro­dzaju męskie­go i żeńskie­go. [...]

Co cie­ka­we, Wa­ty­kan wy­da­je się dzie­lić pew­ne określone założenie z aka­de­mi­ka­mi, którzy pragnęliby uczy­nić ze stu­diów qu­eero­wych me­to­do­lo­gię odrębną od fe­mi­ni­zmu: pod­czas gdy Wa­ty­kan oba­wia się, że sek­su­al­ność zastąpi płeć bio­lo­giczną ro­zu­mianą jako cel re­pro­duk­cyj­ny i nie­odzow­ność heterosek­su­al­ności, ci, którzy ak­cep­tują me­to­do­lo­giczny po­dział między teo­rią qu­eer a fe­mi­ni­zmem stoją na sta­no­wi­sku, że sek­su­al­ność może prze­kra­czać i zastępować płeć kul­tu­rową. Szczególnie homosek­su­al­ność od­cho­dzi od płci kul­tu­rowej. Jed­no i dru­gie nie tyl­ko sta­je się od­dziel­ne, ale trwa we wza­jem­nie wy­klu­czającym się napięciu, w którym qu­eero­we sek­su­al­ności aspi­rują do uto­pii życia poza gen­de­rem, jak mądrze za­uważyła Bid­dy Mar­tin7. Wa­ty­kan sta­ra się po­zbyć płci kul­tu­ro­wej, usiłując do­ko­nać re­ha­bi­li­ta­cji płci bio­lo­gicz­nej, na­to­miast zo­rien­to­wa­na na me­todę teo­ria qu­eer sta­ra się zni­we­lo­wać płeć kul­tu­rową, by na pierw­szy plan wy­do­być sek­su­al­ność. Wa­ty­kan oba­wia się od­dzie­le­nia sek­su­al­ności od płci bio­lo­gicz­nej, gdyż pociąga to za sobą pojęcie prak­ty­ki sek­su­al­nej, która nie jest ogra­ni­cza­na rze­ko­mo na­tu­ral­ny­mi ce­la­mi re­pro­duk­cyj­ny­mi. W tym sen­sie wy­da­je się, że oba­wiając się gen­de­ru, Wa­ty­kan oba­wia się od­dzie­le­nia sek­su­al­ności od płci bio­lo­gicz­nej, a co za tym idzie, oba­wia się teo­rii qu­eer. Me­to­do­lo­gia qu­eer ob­sta­je jed­nak przy sek­su­al­ności, a w The Les­bian and Gay Stu­dies Re­ader na­wet przy „sek­su­al­ności i płci bio­lo­gicz­nej”. Tego ro­dza­ju ro­zu­mie­nie również ni­we­lu­je płeć kul­tu­rową, ale tyl­ko dla­te­go, że sta­no­wi ona sy­no­nim fe­mi­ni­zmu wraz z jego do­mnie­maną heterosek­su­al­nością8.

W obu kon­tek­stach de­ba­ta miała cha­rak­ter ter­mi­no­lo­gicz­ny: do­ty­czyła tego, czy można dopuścić do użycia pojęcia „płci kul­tu­ro­wej” w języku Plat­for­my Działania, ja­kim miały się posługi­wać pod­czas kon­fe­ren­cji or­ga­ni­za­cje po­zarządowe, jak również tego, czy ter­min „orien­ta­cja sek­su­al­na” sta­nie się częścią końco­wych po­sta­no­wień kon­fe­ren­cji ONZ. (Od­po­wiedź na to pierw­sze py­ta­nie brzmi „tak”, na dru­gie „nie”, przy czym język do­tyczący au­to­no­mii sek­su­al­nej uzna­no za do­pusz­czal­ny). Pojęcia ta­kie jak płeć kul­tu­ro­wa, orien­ta­cja sek­su­al­na czy na­wet uni­wer­sal­ność pu­blicz­nie kon­te­sto­wa­no, sta­wiając ich zna­cze­nie pod zna­kiem za­py­ta­nia: w czerw­cu 1995 odbyło się spe­cjal­ne spo­tka­nie ONZ, pod­czas którego mia­no opra­co­wać de­fi­nicję „płci kul­tu­ro­wej”. Moim zda­niem żadna pro­sta de­fi­nicja płci kul­tu­ro­wej nie okaże się wy­star­czająca, a ważniej­sza od opra­co­wania dokład­nej i prak­tycz­nej ter­minologii jest zdol­ność tro­pie­nia wędrówki owe­go pojęcia w prze­strze­ni kul­tu­ry pu­blicz­nej. [...]

Jak gdy­by mało było wewnętrznych tarć na are­nie gen­de­ro­wej, wy­zwa­nie sta­wia­ne an­glo­eu­ro­pej­skiej per­spek­ty­wie w obrębie uni­wer­sy­te­tu rzu­ca cień wątpli­wości na war­tość owe­go nad­mier­nie zso­cjo­lo­gi­zo­wa­ne­go kon­struk­tu. W związku z tym pojęcie płci kul­tu­ro­wej spo­ty­ka się ze sprze­ci­wem w imię różnicy sek­su­al­nej właśnie dla­te­go, że gen­der pociąga za sobą społecz­nie kon­struk­ty­wi­stycz­ny pogląd na męskość i ko­bie­cość, do­ko­nując prze­miesz­cze­nia lub de­wa­lu­acji sym­bo­licz­ne­go sta­tu­su różnicy sek­su­al­nej i po­li­tycz­nie swo­iste­go cha­rak­te­ru tego, co ko­bie­ce. W tym miej­scu nawiązuję do kry­ty­ki, z jaką spo­tkał się ów ter­min ze stro­ny Na­omi Schor, Rosi Bra­idot­ti, Eli­za­beth Grosz i in­nych. W między­cza­sie różnica sek­su­al­na zde­cy­do­wa­nie nie jest w łaskach części pa­ra­dyg­matów do­mi­nujących w teo­rii qu­eer. W rze­czy­wi­stości, na­wet kie­dy teo­ria qu­eer usiłuje usta­no­wić ana­chro­nizm fe­mi­ni­zmu, fe­mi­nizm pod­le­ga opi­sa­niu jako pro­jekt jed­no­znacz­nie poświęcony płci kul­tu­ro­wej.

Czym jed­nak jest różnica sek­su­al­na? Nie można jej uznać za prostą fak­tycz­ność, ale nie sta­no­wi też je­dy­nie efek­tu fak­tycz­ności. Jeżeli ma cha­rak­ter psy­chicz­ny, ma również cha­rak­ter społecz­ny, w sen­sie, którego do­tych­czas jesz­cze nie zgłębio­no. Wie­le ak­tu­al­nie pro­wa­dzo­nych badań usiłuje wyjaśnić sposób, w jaki struk­tu­ry psy­chicz­ne wikłają się w dy­na­mikę władzy społecz­nej. Jak mamy ro­zu­mieć to zejście się – lub ro­zejście – i co ma ono wspólne­go z teo­re­tycz­nym myśle­niem o różnicy sek­su­al­nej?

Chcę za­su­ge­ro­wać, że u sed­na wszel­kich de­bat do­tyczących teo­re­tycz­nej nadrzędności różnicy sek­su­al­nej wo­bec płci kul­tu­ro­wej, płci kul­tu­ro­wej wo­bec sek­su­al­ności czy sek­su­al­ności wo­bec płci kul­tu­ro­wej znaj­du­je się zupełnie inny pro­blem – pro­blem, który sta­wia różnica sek­su­al­na. Cho­dzi o nie­usu­walną trud­ność usta­le­nia, gdzie się za­czy­na i kończy to, co bio­lo­gicz­ne, psy­chicz­ne, dys­kur­syw­ne czy społecz­ne. Jeśli Wa­ty­kan usiłuje zastąpić język płci kul­tu­ro­wej języ­kiem płci bio­lo­gicz­nej, dzie­je się tak dla­te­go, że Kościół pra­gnie re­bio­lo­gi­za­cji różnicy sek­su­al­nej, czy­li po­now­ne­go usta­no­wie­nia wąskiej z bio­lo­gicz­nego punk­tu wi­dze­nia kon­cep­cji re­pro­duk­cji jako społecz­nego prze­zna­cze­nia ko­bie­ty. A jed­nak, kie­dy na przykład Rosi Bra­idot­ti na­le­ga na powrót do różnicy sek­su­al­nej, jej nawoływa­nie ma co­kol­wiek od­mien­ny cha­rak­ter od wołania Wa­ty­kanu: jeżeli dla niej różnica sek­su­al­na jest różnicą, która nie daje się spro­wa­dzić do bio­lo­gii ani do kul­tu­ry, ani do kon­struk­tu społecz­nego, po­zo­sta­je pytać, w jaki sposób mamy ro­zu­mieć jej on­to­lo­gicz­ny re­jestr. Być może dzie­je się tak właśnie dla­te­go, że różnica sek­su­al­na wyraża się on­to­lo­gicz­nie w sposób, który oka­zu­je się per­ma­nent­nie trud­ny do do­określe­nia9. Różnica sek­su­al­na nie jest ani w pełni nada­na, ani w pełni kon­stru­owa­na, a po części i taka, i taka. Zna­cze­nie owej „części” opie­ra się ja­kie­mu­kol­wiek wyraźnemu „po­działowi”: co za tym idzie, różnica sek­su­al­na funk­cjo­nu­je jako chiazm, nie­mniej jed­nak męski czy żeński cha­rak­ter nakładających się na sie­bie i za­cie­rających się pojęć ma o wie­le mniej­sze zna­cze­nie niż pro­ble­ma­tycz­ny cha­rak­ter sa­mej kon­struk­cji: to, co pod­le­ga kon­stru­owa­niu, jest z ko­niecz­ności uprzed­nie wo­bec kon­struk­tu, na­wet jeśli zda­je się, że do owe­go wcześniej­sze­go mo­men­tu nie ma dostępu, wyjąwszy samą kon­strukcję.

W moim ro­zu­mie­niu różnica sek­su­al­na to miej­sce, w którym za­da­wa­ne jest wciąż od nowa py­ta­nie do­tyczące re­la­cji tego, co bio­lo­gicz­ne z tym, co kul­tu­ro­we; to miej­sce, w którym py­ta­nie to musi być sta­wia­ne wciąż od nowa, jed­nak nie może uzy­skać od­po­wie­dzi w ścisłym tego słowa zna­cze­niu. Różnica sek­su­al­na, ro­zu­mia­na jako pojęcie gra­nicz­ne, po­sia­da wy­miar psy­chicz­ny, so­ma­tycz­ny i społecz­ny, a żaden z nich nie po­kry­wa się całko­wi­cie z in­ny­mi, co wca­le jed­nak nie ozna­cza, że są one osta­tecz­nie odrębne. Czy różnica sek­su­al­na chwie­je się tu­taj jako ru­cho­ma gra­ni­ca, do­ma­gając się re­ar­ty­ku­la­cji pojęć bez ja­kie­go­kol­wiek po­czu­cia skończo­ności? Czy w związku z tym nie jest to ani rzecz, ani fakt, ani założenie, a ra­czej żąda­nie re­ar­ty­ku­la­cji, które nig­dy nie zni­ka, ale też nig­dy całkiem się nie ob­ja­wia?

Co ten sposób myśle­nia o różnicy sek­su­al­nej czy­ni z na­szym poj­mo­wa­niem płci kul­tu­ro­wej? Czy to, co określamy mia­nem płci kul­tu­ro­wej, sta­no­wi tę część różnicy sek­su­al­nej, która rze­czy­wiście zda­je się mieć cha­rak­ter społecz­ny (gen­der jawi się więc jako eks­tre­mum so­cjal­ności w obrębie różnicy sek­su­al­nej), pod­le­gający ne­go­cja­cjom i kon­stru­owa­ny, czy­li dokład­nie ten ele­ment, który Wa­ty­kan pra­gnie na powrót włączyć w pojęcie „płci bio­lo­gicz­nej”, a także miej­sce tego, co na­tu­ral­ne, gdzie to, co na­tu­ral­ne pod­le­ga ob­ra­zo­wa­niu jako rzecz nie­zmien­na i niepod­le­gająca ne­go­cja­cjom? Czy pro­jekt Wa­ty­kanu jest równie nie­możliwy do zre­ali­zo­wa­nia, jak pro­jekt stwo­rze­nia płci kul­tu­ro­wej ex ni­hi­lo czy to z za­sobów kul­tu­ry, czy w wy­ni­ku od­działywa­nia ja­kiejś baśnio­wej woli? Czy wysiłki teo­rii qu­eer zmie­rzające do wy­eli­mi­no­wa­nia płci kul­tu­ro­wej lub prze­nie­sie­nia jej w unie­ważnioną przeszłość jako przed­miot właściwy ja­kimś in­nym ba­da­niom, na ten przykład fe­mi­ni­stycz­nym, ale nig­dy tej właśnie dzie­dzi­nie stu­diów qu­eer? Czy nie jest to przy­pad­kiem wysiłek zmie­rzający do unie­ru­cho­mie­nia różnicy sek­su­al­nej jako tego, co jest ra­dy­kal­nie od­dziel­ne od sek­su­al­ności? Re­gu­la­cja płci kul­tu­ro­wej za­wsze była częścią działania nor­ma­tyw­ności heterosek­su­al­nej, a na­cisk na ra­dy­kal­ny po­dział płci kul­tu­ro­wej i sek­su­al­ności ozna­cza utratę oka­zji do prze­ana­li­zo­wa­nia tej kon­kret­nej ope­ra­cji, jaką posługu­je się władza ho­mo­fo­bicz­na10.

Na zupełnie odrębnych po­zy­cjach próba powiąza­nia gen­de­ru z nik­czem­ny­mi ce­la­mi fe­mi­ni­stycz­ny­mi prze­bie­ga wzdłuż in­nej tra­jek­to­rii. W swo­im nie­po­kojącym zapożycze­niu dys­kur­su an­ty­im­pe­ria­li­stycz­ne­go Wa­ty­kan po­sunął się tak da­le­ko, że zaczął su­ge­ro­wać, iż ka­te­go­ria płci kul­tu­ro­wej sta­no­wi im­port z de­ka­denc­kich odłamów fe­mi­ni­zmu za­chod­nie­go, który zo­stał na­rzu­co­ny „kra­jom Trze­cie­go Świa­ta” – a jest to ter­min, którego Kościół często używa wy­mien­nie z określe­niem „kra­je roz­wi­jające się”. Cho­ciaż nie ule­ga wątpli­wości, że pojęcie gen­de­ru rze­czy­wiście stało się przy­czyną wy­mia­ny zdań między fe­mi­nist­ka­mi or­ga­ni­zującymi się pod­czas kon­fe­ren­cji ONZ z 1995 roku, za­rze­wiem praw­dzi­we­go kon­flik­tu oka­zało się do­pie­ro, kie­dy gru­pa przed­sta­wi­cie­lek Hon­du­ra­su za­pro­te­sto­wała prze­ciw­ko mia­no­wa­niu ul­tra­kon­ser­wa­tyw­nej de­le­ga­cji chrześcijańskiej re­pre­zen­tacją rządu Hon­du­ra­su pod­czas wrześnio­wej kon­fe­ren­cji. De­le­ga­cja pod przywództwem Osca­ra Ro­dri­gu­eza, prze­wod­niczącego la­ty­no­ame­ry­kańskiej kon­fe­ren­cji epi­sko­pal­nej, podjęła próbę prze­ciw­sta­wie­nia się fe­mi­ni­zmo­wi, określa­ne­mu mia­nem „za­chod­nie­go”, ale na­po­tkała sprze­ciw ze stro­ny ruchów od­dol­nych w całym kra­ju, w tym głośnego Cen­trum Praw Ko­biet w Hon­du­ra­sie11. Pro­wa­dzi to jed­nak do wnio­sku, że apa­rat państwo­wy wspólnie z Kościołem przywłasz­cza so­bie an­ty­kul­tu­ro­wy, im­pe­ria­li­stycz­ny język, by po­zba­wić ko­bie­ty władzy we własnym kra­ju. Zwo­len­ni­cy owej wciąż jesz­cze nie­na­zwa­nej wer­sji fe­mi­ni­zmu nie tyl­ko twier­dzi­li, że Pe­kin będzie re­pre­zen­to­wać fe­mi­nizm, który jest „kul­turą śmier­ci”, uznającą „ma­cie­rzyństwo za nie­wolę”, ale do­szli również do wnio­sku, że za­gad­nie­nia po­ru­sza­ne pod­czas kon­fe­ren­cji w Pe­kinie są cha­rak­te­ry­stycz­ne dla fałszy­we­go fe­mi­ni­zmu. (W wy­sto­so­wa­nym przez sie­bie liście z prze­pro­si­na­mi za własny pa­triar­cha­lizm Sto­li­ca Apo­stol­ska także sta­rała się na­kreślić różnicę między fe­mi­nizmem, który po­zo­sta­wał przy­wiązany do isto­ty god­ności ko­bie­cej, a fe­mi­nizmem, który sta­wiał so­bie na celu znisz­cze­nie ma­cie­rzyństwa i różnicy sek­su­al­nej). Zarówno Ro­dri­gu­ez, jak i Wa­ty­kan ude­rzy­li przy tym w „nie­na­tu­ralną tożsamość gen­de­rową”, oso­by homo- i trans­sek­su­al­ne. Cen­trum Praw Ko­biet (CDM) od­po­wie­działo, że nie występuje prze­ciw­ko ma­cie­rzyństwu, chce na­to­miast wal­czyć z prze­mocą wo­bec ko­biet, a w szczególności ma­tek, i stwier­dziło przy tym, że kon­fe­ren­cja pekińska nie do­ty­czy „nie­na­tu­ralnej tożsamości gen­de­rowej”, a „efektów, ja­kie struk­tu­ral­ne pla­ny przy­sto­so­wa­nia wy­wie­rają na sta­tus eko­no­micz­ny ko­biet oraz prze­mocy wo­bec nich”. Co istot­ne, chrześcijańska gru­pa re­pre­zen­tująca Hon­du­ras również opo­wia­dała się prze­ciw­ko abor­cji i wpro­wa­dzała wyraźne rozróżnie­nie między tak zwa­ny­mi nie­na­tu­ralnymi ro­dza­ja­mi płci kul­turowej, nisz­cze­niem ma­cie­rzyństwa i pro­mo­wa­niem pra­wa do abor­cji.

Płci kul­tu­ro­wej osta­tecz­nie po­zwo­lo­no po­zo­stać w języku Plat­for­my Działania, ale już les­bij­skość mu­siała zo­stać ukry­ta, wzięta „w na­wias”, i to dosłownie: wi­działam niektóre de­le­gat­ki w San Fran­ci­sco, które na spo­tka­nia wkładały ko­szul­ki z na­pi­sem „les­bij­ka” w na­wiasie. Na­wia­sy mają oczy­wiście sy­gna­li­zo­wać, że mamy do czy­nie­nia z języ­kiem, który pod­le­ga dys­ku­sji, że nie ma zgo­dy na właściwe użycie wziętego w na­wias ter­mi­nu. Mimo że za­da­nie na­wiasów ma po­le­gać na odzie­ra­niu słowa z jego siły od­działywa­nia i sta­wia pod zna­kiem za­py­ta­nia jego do­pusz­czal­ność, na­wiasy pre­zen­tują dany ter­min jako dia­kry­tycz­nie złożoną frazę, która zy­sku­je ro­dzaj hiperwi­dzialności właśnie po­przez własną kwe­stio­no­wal­ność.

Pojęcie „les­bij­ka”, początko­wo funk­cjo­nujące w tej ujętej w na­wias for­mie, zo­stało całko­wi­cie wyłączo­ne z języka kon­fe­ren­cji. Jed­nak suk­ces tej stra­te­gii wy­da­wał się je­dy­nie na­si­lać po­dej­rze­nia, że ter­min ten prześwi­tu­je w in­nych miej­scach języka: w określe­niu „płeć kul­tu­ro­wa”, w dys­kur­sie o ma­cie­rzyństwie, w od­nie­sie­niach do au­to­no­mii sek­su­al­nej, a na­wet w zwro­cie „inny sta­tus” – ro­zu­mia­nym jako pod­sta­wa łama­nia praw człowie­ka – sta­tusie, o którym nie można było mówić bez­pośred­nio, ale który wska­zy­wał na les­bij­ki ze względu na swą ogólni­ko­wość: sta­tus ten jest „inny”, ten, który tu­taj jest nie­wy­ma­wial­ny, ten, który uczy­nio­no tu­taj nie­wy­ma­wial­nym; sta­tus, który sta­tusem nie jest.

Posługując się dys­kur­syw­ny­mi ra­ma­mi tego między­na­ro­do­we­go spo­tka­nia, należy zadać nie­odzow­ne py­ta­nie o to, co po­wo­du­je stwo­rze­nie związku między uzna­niem praw les­bi­jek, wy­twa­rza­niem nie­na­tu­ral­nej tożsamości gen­de­ro­wej a znisz­cze­niem ma­cie­rzyństwa i wpro­wa­dze­niem kul­tu­ry śmier­ci (naj­wy­raźniej cho­dzi o anty-życie, zna­ne pra­wi­co­we tłuma­cze­nie idei pra­wa do wy­bo­ru). Rzecz ja­sna ci, którzy mie­li­by sprze­ci­wiać się pra­wom les­bi­jek na tej właśnie pod­sta­wie (a na kon­fe­ren­cji byli również inni prze­ciw­ni­cy ich praw, posługujący się in­ny­mi założenia­mi) albo przyj­mują, że les­bij­ki nie są mat­ka­mi, a jeśli nimi by­wają, mimo wszyst­ko uczest­niczą w nisz­cze­niu ma­cie­rzyństwa. Niech i tak będzie.

Moim zda­niem istot­ne jest to, że w przy­wołanej sce­nie po­ja­wia się kil­ka różnych, nakładających się na sie­bie kwe­stii. Założeniem nie­re­du­ko­wal­nie ho­mo­fo­bicz­nym, a za­ra­zem mi­zo­gi­nicz­nym jest twier­dze­nie opar­te na dwóch przesłan­kach: że płeć kul­tu­ro­wa sta­no­wi ukry­te od­nie­sie­nie do ho­mo­sek­su­al­ności oraz że wpro­wa­dze­nie les­bij­skości to wpro­wa­dze­nie no­wej płci kul­tu­ro­wej, która jest nie­na­tu­ral­na i do­pro­wa­dzi do znisz­cze­nia ma­cie­rzyństwa, a przy tym wiąże się z fe­mi­ni­styczną walką o pra­wa re­pro­duk­cyj­ne. Co więcej ar­gu­men­tu wy­su­wa­ne­go przez so­jusz państwa i Kościoła, a po­wta­rza­ne­go także przez de­le­gację ame­ry­kańską, zgod­nie z którym sek­su­al­ne pra­wa jed­nost­ki są wy­ni­kiem świa­to­poglądu na­rzu­ca­ne­go przez Zachód, używa­no naj­gwałtow­niej, by zde­ma­sko­wać i wytłumić żąda­nie rdzen­ne­go ko­bie­ce­go ru­chu latynoame­ry­kańskie­go do re­pre­zen­to­wa­nia ko­biet na kon­fe­ren­cji. Co za tym idzie, wi­dzi­my tu­taj zwiększa­nie się ide­olo­gicz­nej władzy państwa–Kościoła nad ru­chem ko­biet: za­cho­dzi ono właśnie za sprawą przejęcia od ruchów tego ro­dza­ju dys­kur­su an­ty­im­pe­ria­li­stycz­ne­go.

Po­nad przy­mie­rzem państwa i Kościoła, które usiłowało zre­ha­bi­li­to­wać i obro­nić tra­dy­cyjną czy­stość et­niczną w wal­ce o spo­wol­nie­nie rosz­czeń do sek­su­al­nej au­to­no­mii, po­wstał pod­czas ONZ-owskich spo­tkań wy­mie­rzo­ny prze­ciw nie­mu so­jusz fe­mi­ni­stek, które po­szu­ki­wały języka wspie­rającego pra­wa re­pro­duk­cyj­ne, pra­wo do wol­ności od prze­mo­cy małżeńskiej oraz pra­wa les­bi­jek.

Co istot­ne, ko­mi­tet or­ga­ni­za­cyj­ny kon­fe­ren­cji do­tyczących kwe­stii orien­ta­cji sek­su­al­nej nie krył się za pojęciem „płci kul­tu­ro­wej”, jak to zakładał Wa­ty­kan: mimo całej swo­jej praw­nej i me­dycz­nej nie­co­dzien­ności ter­mi­no­lo­gicz­nej zarówno „orien­ta­cja sek­su­al­na”, jak i pojęcie „les­bij­ka” tra­fiły do słowni­ka, który Między­na­ro­do­wa Ge­jow­sko-Les­bij­ska Ko­mi­sja Praw Człowie­ka sta­rała się za­wrzeć wśród pod­staw praw­nych, określających przy­pad­ki łama­nia praw człowie­ka w przy­pad­ku ko­biet.

Należy przy tym za­uważyć, że kon­fe­ren­cja ONZ rze­czy­wiście osiągnęła kon­sen­sus w spra­wie języka. Język jest ważny z re­to­rycz­ne­go punk­tu wi­dze­nia, po­nie­waż re­pre­zen­tu­je prze­ważające między­na­ro­do­we sta­no­wi­sko do­tyczące całości za­gad­nie­nia i może być wy­ko­rzy­sty­wa­ny w różnych kra­jach zarówno przez or­ga­ni­za­cje rządowe, jak i po­zarządowe do wdrażania po­li­tyk, które są spójne z brzmie­niem pa­ra­gra­fu 96 Plat­for­my Działania usta­no­wio­nej pod­czas kon­fe­ren­cji. [...]

Na ko­niec trze­ba za­py­tać o sta­tus sa­me­go języka ONZ, języka, który ma być owo­cem między­na­ro­do­wej ugo­dy, ale nie jed­no­myślności, który ma re­pre­zen­to­wać kon­sen­sus do­tyczący żądań, ja­kie są uni­wer­sal­nie do przyjęcia, czy­li uni­wer­sal­nie zakłada­nych praw. To, co jest do­zwo­lo­ne w obrębie określe­nia „uni­wer­sal­ne”, ro­zu­mie się jako zależne od „kon­sen­susu”: wy­da­je się to osłabiać siłę sa­mej uni­wer­sal­ności, ale może jest in­a­czej. Cały ten pro­ces zakłada, że kwe­stie uj­mo­wa­ne w języku uni­wer­sal­nego upraw­nie­nia nie są raz na za­wsze usta­lo­ne, że jego przyszłej po­sta­ci nie można w tej chwi­li w pełni prze­wi­dzieć. Dys­ku­sje pro­wa­dzo­ne pod­czas kon­fe­ren­cji ONZ stały się miej­scem ode­gra­nia pu­blicz­ne­go ry­tuału, który ar­ty­kułuje i wyraża na nowo kon­sen­sus do­tyczący gra­nic uni­wer­sal­ności.

Zna­cze­nie tego, co „uni­wer­sal­ne”, oka­zu­je się kul­tu­ro­wo uwa­run­ko­wa­ne, a po­szczególne kul­tu­ro­we prze­ja­wy „uni­wer­sal­ności” działają prze­ciw­ko jej rosz­cze­niom do sta­tu­su transkul­tu­ro­wego. Nie ozna­cza to wca­le, że nie po­win­no się czy­nić od­nie­sień do uni­wer­sal­ności, czy też że uni­wer­sal­ność stała się dla nas nie­możliwa. Wzięcie tego, co uni­wer­sal­ne, w na­wias ozna­cza je­dy­nie tyle, że ist­nieją kul­tu­ro­we wa­run­ki ar­ty­ku­la­cji uni­wer­sal­ności, które nie za­wsze są ta­kie same, a także, że ter­min ten zy­sku­je dla nas zna­cze­nie właśnie za sprawą owych mniej niż uni­wer­sal­nych kul­tu­ro­wych wa­runków jego ar­ty­ku­la­cji. Jest to pa­ra­doks, jaki na­po­tka każdy na­kaz przyjęcia uni­wer­sal­nego sta­no­wi­ska. Może być tak, że w jed­nej kul­tu­rze zbiór praw uważa się za występujący uni­wer­sal­nie, na­to­miast w in­nej te same pra­wa sta­no­wią gra­nicę uni­wer­sal­ności: „jeśli damy te pra­wa tym lu­dziom, pod­ważymy fun­da­men­ty uni­wer­sal­ności w tym sen­sie, w ja­kim ją zna­my”. Stało się to dla mnie ja­sne szczególnie w dzie­dzi­nie les­bij­skich i ge­jow­skich praw człowie­ka, w których „uni­wer­sal­ność” jest ter­minem kon­te­sto­wa­nym, a przy tym różne rządy i ugru­po­wa­nia główne­go nur­tu walczące o pra­wa człowie­ka wyrażają wątpli­wości, czy pra­wa gejów i les­bi­jek rze­czy­wiście należy włączać do praw „człowie­ka”, a także czy ich do­mnie­ma­ne pra­wa wpa­so­wują się w ist­niejące kon­wen­cje rządzące za­kre­sem praw uzna­wa­nych za uni­wer­sal­ne. Nie jest dla mnie żadną nie­spo­dzianką, że Wa­ty­kan opi­su­je jako rzecz „anty-ludzką” możliwość uwzględnie­nia praw les­bi­jek. Być może jest to praw­da. Po­zwo­le­nie les­bij­ce na wstąpie­nie do króle­stwa uni­wer­sal­ności może ozna­czać ko­niec człowie­ka, przy­najm­niej w do­tych­cza­so­wej po­sta­ci, ale może też po­zwo­lić na wy­obrażenie so­bie człowie­ka poza jej kon­wen­cjo­nal­ny­mi gra­nicami.

Pojęcie uni­wer­sal­ności nie jest tu­taj fun­da­men­tem, na którym można bu­do­wać, ani założeniem wstępnym, które po­zwa­la na sfor­mułowa­nie dal­szych wniosków: jest to pojęcie, które stało się skan­da­lem grożącym włącze­niem w ramy pojęcia „człowiek” tego „in­ne­go”, prze­ciw któremu człowiek był wcześniej de­fi­nio­wa­ny. W tym sen­sie, w tym o wie­le bar­dziej ra­dy­kal­nym za­sto­so­wa­niu, „uni­wer­sal­ność” pod­ko­pu­je i nisz­czy fun­da­men­ty, które kon­wen­cjo­nal­nie przyjęło się uważać za rze­czy najbar­dziej pod­sta­wo­we. „Uni­wer­sal­ność” ob­ra­ca się w an­ty­fun­da­cjo­nizm. Sąd, zgod­nie z którym zbiór praw jest uni­wer­sal­ny, mimo że ist­niejące kon­wen­cje rządzące za­kre­sem uni­wer­sal­ności wy­klu­czają dokład­nie ta­kie twier­dze­nie, ozna­cza zarówno znisz­cze­nie pojęcia uni­wer­sal­ności, jak i uzna­nie tego, co sta­no­wiło jego „kon­sty­tu­ujące zewnętrze”: działanie tego ro­dza­ju sta­no­wi od­wrot­ność każdego aktu asy­mi­la­cji do ist­niejącej nor­my. Chcę pod­kreślić, że tego ro­dza­ju sądy narażają się na pro­duk­tyw­ne ry­zy­ko pro­wo­ko­wa­nia i żąda­nia ra­dy­kal­nej re­ar­ty­ku­la­cji sa­me­go pojęcia uni­wer­sal­ności, zmu­sze­nia tego, co uni­wer­sal­ne nie­ja­ko do wstąpie­nia w na­wias, w ważny sens nie­wie­dzy o tym, czym jest i czym może być w przyszłości, która nie jest odgórnie założona.

By­cie wy­klu­czoną z tego, co uni­wer­sal­ne, przy jed­no­cze­snym wy­su­wa­niu żądań w obrębie uni­wer­sal­ności, ozna­cza wy­po­wia­da­nie pew­nej per­for­ma­tyw­nej sprzecz­ności. Wy­po­wia­dający je mogą wydać się ska­za­ny­mi na porażkę głupca­mi, jak gdy­by ich żąda­nia mogły spo­tkać się wyłącznie z drwiną, ale ta­kie przy­pusz­cze­nie może za­działać też w drugą stronę i do­pro­wa­dzić do zre­wi­do­wa­nia i opi­sa­nia hi­sto­rycz­nych stan­dardów uni­wer­sal­ności, właści­wych dla przyszłego roz­wo­ju sa­mej de­mo­kra­cji. Twier­dze­nie, że to, co uni­wer­sal­ne nie zo­stało jesz­cze wy­ar­ty­kułowa­ne, jest równo­znacz­ne z pod­kreśla­niem, że owo „jesz­cze nie” jest niezbędne dla ro­zu­mie­nia sa­me­go pojęcia uni­wer­sal­ności: to, co pozo­staje „nie­urze­czy­wist­nio­ne” przez uni­wer­sal­ność, za­sad­ni­czo rzecz biorąc kon­sty­tu­uje samo jej pojęcie. Uni­wer­sal­ne za­czy­na być wyrażane właśnie po­przez wy­zwa­nia rzu­ca­ne mu w jego ist­niejącej po­sta­ci, a wy­zwa­nie ta­kie po­ja­wia się ze stro­ny tych, którzy nie są objęci owym pojęciem, którzy nie mają pra­wa, by zaj­mo­wać miej­sce „tych, którzy”, a mimo to żądają, by to, co uni­wer­sal­ne ich objęło. W tym sen­sie wy­klu­cze­ni tworzą wa­run­kową gra­nicę uni­wer­sa­li­za­cji. Tym ra­zem na­wia­sy opadły z pojęcia „les­bij­ka”, a przy­da­no je „in­ne­mu sta­tu­so­wi”, sta­tu­so­wi tego, co po­zo­sta­je inne dla języka, którym się posługu­je­my. To taka inność, dzięki której usta­na­wia­ne jest to, co wy­po­wia­dal­ne; inność, która na­wie­dza jego gra­nice i gro­zi wy­po­wia­dal­nemu wejściem w jego obręb za sprawą pojęć zastępczych, które nie za­wsze można za­uważyć. Cho­ciaż płeć kul­tu­ro­wa nie była środ­kiem, dzięki któremu ho­mo­sek­su­al­ność weszła do ofi­cjal­ne­go języka ONZ, wol­ność sek­su­al­na stała się ta­kim właśnie ter­mi­nem, ru­bryką, która tym­cza­so­wo zgro­ma­dziła les­bij­ki i ko­bie­ty he­te­ro­sek­su­al­ne, przy­dała war­tość au­to­no­mii i unie­możliwiła powrót do ja­kie­go­kol­wiek pojęcia bio­lo­gicz­ne­go prze­zna­cze­nia. To, że swo­bo­da sek­su­al­na ko­bie­ce­go pod­mio­tu po­sta­wiła pod zna­kiem za­py­ta­nia hu­ma­nizm, na którym opie­ra się pojęcie uni­wer­sal­ności, su­ge­ru­je, że możemy zacząć przyglądać się ta­kim for­mom społecz­nym jak pa­triar­chal­na ro­dzi­na heterosek­su­al­na, które wciąż fun­dują na­sze „for­mal­ne” kon­cep­cje uni­wer­sal­ności. Wy­da­je się, że człowiek musi stać się so­bie obcy, a na­wet po­twor­ny, by sięgnąć po człowie­czeństwo na zupełnie in­nym po­zio­mie. Nowy człowiek nie będzie „tym, je­dy­nym”, i tak na­prawdę nie będzie po­sia­dać for­my osta­tecz­nej, a będzie ra­czej tym, kto usta­wicz­nie ne­go­cju­je różnicę sek­su­alną w sposób, który nie pociąga za sobą żad­nych na­tu­ral­nych ani ko­niecz­nych kon­se­kwen­cji dla społecz­nej or­ga­ni­za­cji sek­su­alności. Ob­stając przy tym, że różnica sek­su­al­na będzie usta­wicz­nie za­da­wa­nym py­ta­niem otwar­tym, chciałabym za­su­ge­ro­wać, że nie de­cy­du­je­my o tym, czym ona jest, a ra­czej po­zo­sta­wia­my tę kwe­stię otwartą, kłopo­tliwą, nie­roz­wiązaną, ale wie­le obie­cującą.

Przełożyła Anna Ko­wal­cze-Paw­lik