Jak pokonać insulinooporność, główną przyczynę chorób naszych czasów ebook

Przed­mowa

Przed­mowa

Zeszłe stu­le­cie było świad­kiem nie­by­wa­łego postępu w roz­woju nauk medycz­nych. W 1900 roku ludzie umie­rali przede wszyst­kim na infek­cje dróg odde­cho­wych (zapa­le­nie płuc lub grypę), gruź­licę i zaka­że­nia układu pokar­mo­wego. Gdyby więc zadać pyta­nie: „Dla­czego cho­ru­jemy?” w 1900 roku, pierw­szą wska­zy­waną przy­czyną byłyby cho­roby zakaźne. Dziś jed­nak taka odpo­wiedź nie jest już poprawna. Dzięki polep­sze­niu warun­ków sani­tar­nych, higie­nie oso­bi­stej i cudow­nym lekom, takim jak anty­bio­tyki oraz środki prze­ciw­wi­ru­sowe, cho­roby zakaźne nie powo­dują już zgonu tak wielu Ame­ry­ka­nów.

Na pyta­nie: „Dla­czego cho­ru­jemy?” udziela się obec­nie zupeł­nie innych odpo­wie­dzi. Dwie główne przy­czyny zgo­nów (cho­roba serca i nowo­twory), a ponadto trzy z kolej­nych pię­ciu przy­czyn zgo­nów (zabu­rze­nia ukrwie­nia mózgu, cho­roba Alzhe­imera i cukrzyca) są powią­zane z prze­wle­kłymi cho­robami meta­bo­licz­nymi1. W ciągu ostat­nich kil­ku­dzie­się­ciu lat sys­te­ma­tycz­nie wzra­stała zacho­ro­wal­ność na te zabu­rze­nia. Dla­czego? Na następ­nych stro­nach prze­ko­nasz się, że do ich powsta­wa­nia w wiel­kim stop­niu przy­czy­nia się jedna sprawa: insu­li­no­opor­ność i hiper­in­su­li­ne­mia (czyli nad­mierne stę­że­nie insu­liny we krwi). Ale zaraz, czy to nie są dwie sprawy? Nie, bo są to dwie strony tego samego medalu, róż­niące się tylko per­spek­tywą, z jakiej przy­glą­damy się zja­wi­sku.

Jako nefro­log spe­cja­li­zuję się w cho­ro­bach nerek i stwier­dzam, że naj­częst­szą przy­czyną nie­wy­dol­no­ści tego narządu jest cukrzyca typu 2. W ciągu zale­d­wie 30 lat czte­ro­krot­nie zwięk­szyła się liczba osób, u któ­rych roz­po­znano cukrzycę, a ja byłem świad­kiem wyrzą­dza­nych przez nią spu­sto­szeń w orga­ni­zmie. Nie cho­dzi tylko o nie­wy­dol­ność nerek. Pacjenci z cukrzycą typu 2 są też bar­dziej nara­żeni na cho­roby kar­dio­lo­giczne, udar mózgu, nowo­twory, utratę wzroku, uszko­dze­nia ner­wów obwo­do­wych, ampu­ta­cję koń­czyn i prze­wle­kłe infek­cje.

Cho­roby prze­wle­kłe mają wiele przy­czyn i wiążą się z róż­nymi czyn­ni­kami, wiemy jed­nak, że cukrzyca typu 2, kla­syczny stan hiper­in­su­li­ne­miii i insu­li­no­opor­no­ści, należy do naj­istot­niej­szych z nich. Z kolei nie­do­sta­teczne rozu­mie­nie przez nas zasad­ni­czych przy­czyn cukrzycy spra­wia, że cał­ko­wi­cie błęd­nie pod­cho­dzimy do dia­gno­zo­wa­nia i lecze­nia tej cho­roby. U pacjen­tów roz­po­znaje się cukrzycę typu 2 dopiero wtedy, gdy poziom glu­kozy we krwi wymyka się u nich spod kon­troli. Jed­nakże przy­czyny cho­roby – nad­mierna masa ciała i nara­sta­jąca opor­ność na insu­linę – poja­wiają się na długo przed tym, jak sta­wia się dia­gnozę. Jak w swo­jej książce wyja­śnia dr Ben­ja­min Bik­man, trzeba przy­glą­dać się insu­li­nie. Insulinoopor­ność jest wstę­pem do cukrzycy oraz przy­czynia się do wielu innych scho­rzeń. Autor wska­zuje na powią­za­nia insu­li­no­opor­no­ści z cho­ro­bami mózgu, serca, naczyń krwio­no­śnych, narzą­dów wewnętrz­nych i z innymi pro­ble­mami zdro­wot­nymi, malu­jąc obraz przy­czyn roz­po­wszech­nia­nia się cho­rób prze­wle­kłych oraz moż­li­wo­ści prze­ciw­dzia­ła­nia im. Ogromne kom­pe­ten­cje Bena jako wykła­dowcy, naukowca i pisa­rza roz­bły­skują tu peł­nym świa­tłem.

Pozna­łem dr. Bena Bik­mana pod­czas mię­dzy­na­ro­do­wej kon­fe­ren­cji żywie­nio­wej. Oma­wia­łem na niej kli­niczne korzy­ści cyklicz­nych gło­dó­wek (inter­mit­tent fasting) w przy­padku oty­ło­ści i cukrzycy typu 2, czyli dwóch zasad­ni­czych cho­rób hiper­in­su­li­ne­micz­nych. Ben przed­sta­wiał pro­cesy mole­ku­larne leżące u pod­staw dzia­ła­nia insu­liny i jej wpływu na zdro­wie i cho­robę. To, co ja obser­wo­wa­łem kli­nicz­nie, Ben zgłę­biał w swoim labo­ra­to­rium od strony ana­li­tycz­nej, i wiel­kie wra­że­nie natych­miast wywarło na mnie to, jak wyja­śnił mecha­nizm wielu korzyst­nych efek­tów meta­bo­licz­nych widzia­nych przeze mnie u pacjen­tów. Ben dys­po­nuje zarówno roz­le­głą wie­dzą, jak i umie­jęt­no­ścią prze­ka­zy­wa­nia jej, co sta­nowi rzad­kie połą­cze­nie. Nie­wąt­pli­wie zna insu­linę na wylot, lecz potrafi rów­nież w pro­sty i zro­zu­miały spo­sób komu­ni­ko­wać tę wie­dzę sze­ro­kiemu gronu odbior­ców. Od tam­tej pory mia­łem oka­zję wysłu­chać jego kilku innych wykła­dów i zawsze było to dla mnie cenne doświad­cze­nie oraz źró­dło nowych infor­ma­cji. Umysł Bena jest ostry jak laser, sięga od razu do sedna bez plą­ta­nia się w dygre­sjach. Teraz dr Bik­man udo­stęp­nia zgro­ma­dzoną przez sie­bie wie­dzę w książce Jak poko­nać insu­li­no­opor­ność, główną przy­czynę cho­rób naszych cza­sów.

Podob­nie jak Ben rów­nież ja jestem auto­rem, a w swo­ich książ­kach ana­li­zo­wa­łem przy­czyny tycia i ich związki z cukrzycą typu 2. W Kodzie oty­ło­ści i Cukrzycę można wyle­czyć naświe­tla­łem rolę insu­liny oraz skutki nad­miaru tego hor­monu w krwio­biegu. W niniej­szej książce Ben mie­rzy się z podob­nym pro­ble­mem, ale na więk­szą skalę, wska­zuje bowiem na insu­linę jako przy­czynę powsta­wa­nia roz­ma­itych cho­rób prze­wle­kłych. Ich roz­pię­tość jest wielka, jed­nak, o dziwo, wszyst­kie w znacz­nym stop­niu wiążą się z tym „nie­po­zor­nym hor­mo­nem trzustki”, jak zwie go dr Bik­man. Zebrał on ogromne ilo­ści badań nauko­wych, aby móc kom­pe­tent­nie przed­sta­wić obraz tego hor­monu i dale­ko­siężne skutki jego oddzia­ły­wa­nia w orga­ni­zmie – zarówno gdy cie­szymy się zdro­wiem, jak i gdy popa­damy w cho­robę.

Insu­lina oka­zuje się klu­czo­wym czyn­ni­kiem w wielu cho­ro­bach, które nie­stety coraz bar­dziej się roz­po­wszech­niają – od migre­no­wych bólów głowy do stłusz­cze­nia wątroby, nad­ci­śnie­nia tęt­ni­czego i otę­pie­nia. Ben przed­sta­wia bada­nia, które łączą te (i inne) pozor­nie odle­głe zabu­rze­nia z insu­li­no­opor­no­ścią. Ta zaś, podob­nie jak wiele innych scho­rzeń, wystę­puje nie­zwy­kle czę­sto; nie­dawno prze­pro­wa­dzone bada­nie wska­zuje, że aż 85 pro­cent doro­słych Ame­ry­ka­nów może być opor­nych na insu­linę2, w innych kra­jach odse­tek ten jest zapewne podobny lub jesz­cze wyż­szy.

Jak poko­nać insu­li­no­opor­ność, główną przy­czynę cho­rób naszych cza­sów to jed­nak coś znacz­nie wię­cej niż sygnał alar­mowy, powia­da­mia­jący nas o tym istot­nym, a słabo zna­nym scho­rze­niu. Choć kon­se­kwen­cje pozo­sta­nia bez­czyn­nym w sto­sunku do insu­li­no­opor­no­ści są nader poważne, dia­gnoza nie musi sta­no­wić doży­wot­niego wyroku. Ist­nieją pewne pro­ste, poparte dowo­dami nauko­wymi metody poko­ny­wa­nia tego stanu oraz zapo­bie­ga­nia mu. Co wię­cej, żadna z nich nie wymaga zaży­wa­nia kolej­nych leków, pod­da­wa­nia się ope­ra­cji czy wsz­cze­pia­nia implan­tów. Roz­wią­za­nie tkwi w die­cie i stylu życia.

Nie jest to jed­nak kolejne wezwa­nie do mniej­szego spo­ży­cia kalo­rii i roz­po­czę­cia jog­gingu. Ben daleko wykra­cza poza filo­zo­fię „mniej jedz, wię­cej się ruszaj”, która ponio­sła spo­łeczne fia­sko, a poka­zuje bar­dziej zniu­an­so­waną per­spek­tywę fizjo­lo­giczną. Roz­sądna stra­te­gia dr. Bik­mana opiera się na łatwej, lecz sku­tecz­nej die­cie oraz zmia­nach w stylu życia, pozwa­la­ją­cych na odzy­ska­nie zdro­wego poziomu insu­liny. Choć część przed­sta­wio­nych tu infor­ma­cji potwier­dza sku­tecz­ność ruty­no­wych zale­ceń lekar­skich, Ben poka­zuje, że insu­li­no­opor­ność jest w wiel­kiej mie­rze efek­tem naszych codzien­nych wybo­rów. W kon­se­kwen­cji nasz styl życia może być zarówno wino­wajcą, jak i – dzięki wspar­ciu pomoc­nymi i nie­kon­wen­cjo­nal­nymi spo­strze­że­niami – lekar­stwem.

Tak, insu­li­no­opor­ność może być „epi­de­mią, o jakiej ni­gdy nie sły­sza­łeś”. Jeśli jed­nak mamy powstrzy­mać rosnące słupki oty­ło­ści, cukrzycy, cho­roby Alzhe­imera, cho­rób serca i innych, przy­szła pora na bliż­sze przyj­rze­nie się insu­li­nie… i uświa­do­mie­nie sobie, że klucz do naszego zdro­wia spo­czywa w naszych rękach.

dr Jason Fung autor ksią­żek Kod oty­ło­ści i Cukrzycę można wyle­czyć

Wstęp

Wstęp

Jeste­śmy cho­rzy. Na całym świe­cie toczymy bitwę z cho­ro­bami nale­żą­cymi daw­niej do rzad­ko­ści – i w wielu przy­pad­kach ją prze­gry­wamy. Każ­dego roku 10 milio­nów ludzi umiera na świe­cie na raka, a 20 milio­nów na cho­roby serca. Kolej­nych 50 milio­nów miesz­kań­ców pla­nety ma cho­robę Alzhe­imera, a bli­sko pół miliarda cukrzycę.

Wraz z coraz częst­szym wystę­po­wa­niem scho­rzeń tego typu wzra­sta też obec­ność innych sta­nów cho­ro­bo­wych, nie­pro­wa­dzą­cych bez­po­śred­nio do zgonu. Uważa się, że około 40 pro­cent doro­słych na świe­cie ma nad­wagę lub oty­łość. Ponadto u ponad połowy męż­czyzn w wieku powy­żej 45 lat obser­wuje się niż­szy od opty­mal­nego poziom testo­ste­ronu, a nie­mal co dzie­siąta kobieta ma nie­re­gu­larne mie­siączki lub jest nie­płodna.

Choć może się wyda­wać, że są to nie­za­leżne od sie­bie zabu­rze­nia, wszyst­kie one (i nie tylko one) mają wspólny mia­now­nik: w róż­nym stop­niu są powo­do­wane lub pogłę­biane przez insu­li­no­opor­ność. Nie­wy­klu­czone, że ty też już masz insu­li­no­opor­ność. Z nie­daw­nego bada­nia3 wynika, że cierpi na nią praw­do­po­dob­nie aż 85 pro­cent doro­słych Ame­ry­ka­nów wraz z połową doro­słej popu­la­cji Mek­syku, Chin i Indii oraz ponad jedna trze­cia doro­słych w Euro­pie i Kana­dzie. Pro­blem ten jest co naj­mniej tak samo nasi­lony na Wyspach Pacy­fiku, w pół­noc­nej Afryce i na Bli­skim Wscho­dzie.

W rze­czy­wi­sto­ści insu­li­no­opor­ność jest naj­czę­ściej wystę­pu­ją­cym zabu­rze­niem zdro­wot­nym na świe­cie. Każ­dego roku dotyka ona wię­cej ludzi – doro­słych i dzieci – niż jaka­kol­wiek inna dole­gli­wość. Mimo to więk­szość z nas nie sły­szała o tym zabu­rze­niu, a jeśli nawet sły­szała, czę­sto nie rozu­mie jego istoty. Nie zaska­kuje mnie to. Jestem pro­fe­so­rem spe­cja­li­zu­ją­cym się w naukach bio­me­dycz­nych i cho­ciaż teraz moja praca naukowa kon­cen­truje się na opor­no­ści na insu­linę, był czas, kiedy sam nie mia­łem o niej poję­cia.

Jak sta­łem się eks­per­tem od cho­roby, o któ­rej wcze­śniej nie sły­sza­łem

Jeśli dziwi cię, dla­czego nie sły­sza­łeś wię­cej o insu­li­no­opor­no­ści, mimo że jest tak powszechna – nie jesteś w tym osa­mot­niony. Ja też nie zna­łem tego zabu­rze­nia, dopóki na jego trop nie skie­ro­wały mnie pro­fe­sjo­nalne zain­te­re­so­wa­nia aka­de­mic­kie. A nawet wów­czas w pierw­szej chwili nie mia­łem zamiaru ana­li­zo­wać samej insu­li­no­opor­no­ści, szybko jed­nak moje zain­te­re­so­wa­nia badaw­cze zaczęły się kry­sta­li­zo­wać.

W pierw­szych latach XXI wieku pisano o oty­ło­ści nie mniej niż teraz. Lek­tura pew­nego facho­wego arty­kułu o wydzie­la­nych przez tkankę tłusz­czową hor­mo­nach, które płyną z krwią i oddzia­łują na wszyst­kie czę­ści ciała, zafa­scy­no­wała mnie tak, że posta­no­wi­łem lepiej poznać te mecha­ni­zmy. Moje bada­nia począt­kowo doty­czyły adap­ta­cji mię­śni do ćwi­czeń fizycz­nych, ale pod wpły­wem wspo­mnia­nego arty­kułu zain­te­re­so­wa­łem się pro­ce­sami adap­ta­cji orga­ni­zmu do oty­ło­ści. Nie ma powodu, aby takie pro­cesy nie zacho­dziły. Zdu­mie­wa­jąca jest deter­mi­na­cja ludz­kiego ciała do nie­prze­rwa­nego funk­cjo­no­wa­nia pomimo takich nie­zdro­wych uwa­run­ko­wań jak oty­łość (nie­stety – jak zoba­czysz dalej – nie wszyst­kie adap­ta­cje tego typu są dla nas korzystne). Im wię­cej na ten temat czy­ta­łem, tym wię­cej pozna­wa­łem argu­men­tów prze­ma­wia­ją­cych za tym, że w miarę przy­ro­stu tkanki tłusz­czo­wej w orga­ni­zmie nara­sta opor­ność na insu­linę, czyli zmniej­sza się reak­tyw­ność na dzia­ła­nie tego hor­monu.

Pro­wa­dzone przeze mnie bada­nia do prze­wodu dok­tor­skiego obra­cały się wokół źró­deł insu­li­no­opor­no­ści, nie mia­łem nato­miast naj­mniej­szego poję­cia o tym, jakie wywo­łuje ona kon­se­kwen­cje zdro­wotne. Olśnie­nia dozna­łem dopiero, gdy zosta­łem wykła­dowcą uni­wer­sy­tec­kim.

Moim pierw­szym zada­niem dydak­tycz­nym było pro­wa­dze­nie zajęć dla stu­den­tów niż­szych lat na temat fizjo­pa­to­lo­gii, czyli spo­so­bów funk­cjo­no­wa­nia poszcze­gól­nych ukła­dów orga­ni­zmu w warun­kach cho­roby lub urazu. W ramach dzia­łal­no­ści nauko­wej ana­li­zo­wa­łem przy­czyny powsta­wa­nia insu­li­no­opor­no­ści, w tam­tym cza­sie nie sądzi­łem jed­nak, że może ona mieć jaki­kol­wiek inny zwią­zek z cho­ro­bami prze­wle­kłymi niż to, że bywa pierw­szym kro­kiem do cukrzycy typu 2 oraz pomniej­szym czyn­ni­kiem cho­roby serca.

Kiedy zaczą­łem opra­co­wy­wać wykłady dla stu­den­tów, sta­ra­łem się wyko­rzy­stać swoją spe­cja­li­styczną wie­dzę, wpla­ta­jąc zagad­nie­nie insu­li­no­opor­no­ści, gdzie tylko mogłem. I nagle otwo­rzyły mi się oczy. Szcze­gól­nie dobrze pamię­tam, jak przy­go­to­wy­wa­łem się do wykładu o zabu­rze­niach ser­cowo-naczy­nio­wych – będą­cych naj­częst­szą przy­czyną zgo­nów na świe­cie – i ze zdu­mie­niem odkry­łem nie­zli­czone arty­kuły naukowe naświe­tla­jące naj­róż­niej­sze mecha­ni­zmy bez­po­śred­niego powo­do­wa­nia przez insu­li­no­opor­ność nad­ci­śnie­nia tęt­ni­czego, wyso­kiego poziomu cho­le­ste­rolu, two­rze­nia się pły­tek miaż­dży­co­wych i tak dalej. Było to coś zde­cy­do­wa­nie wię­cej niż pomniej­szy czyn­nik!

Zaczą­łem poszu­ki­wać danych o wystę­po­wa­niu insu­li­no­opor­no­ści w innych cho­ro­bach i prze­ko­na­łem się, że jest ona obecna nie­mal w każ­dej cho­ro­bie prze­wle­kłej (zwłasz­cza w scho­rze­niach, które wyni­kają z diety boga­tej w żyw­ność wyso­ko­prze­two­rzoną i nie­na­tu­ralną, jak zoba­czysz dalej).

Podobna myśl – że insu­li­no­opor­ność powo­duje inne cho­roby oprócz cukrzycy – ni­gdy nie przy­szła mi nawet do głowy, mimo że byłem uwa­żany za eks­perta od insu­li­no­opor­no­ści! Zaże­no­wany swoim bra­kiem wie­dzy byłem rów­nie zasko­czony tym, że taką samą igno­ran­cją wyka­zy­wała się więk­szość pozo­sta­łych naukow­ców i leka­rzy. Skoro zaś spe­cja­li­ści nauk bio­me­dycz­nych nie zda­wali sobie sprawy z roli insu­li­no­opor­no­ści u pod­łoża naj­częst­szych cho­rób prze­wle­kłych, domy­śla­łem się, że prze­ciętny czło­wiek tym bar­dziej nie ma o tym poję­cia. Zasta­na­wia­łem się, dla­czego insu­li­no­opor­ność nie poja­wia się czę­ściej w roz­mo­wach o zdro­wiu. Z cza­sem zro­zu­mia­łem, że do uchwy­ce­nia tego pro­blemu w całej jego zło­żo­no­ści trzeba prze­drzeć się przez tysiące nauko­wych perio­dy­ków i arty­ku­łów, rozu­mieć fachowy język i zdo­łać połą­czyć wszyst­kie kropki. A jesz­cze trud­niej­sze jest zasto­so­wa­nie wnio­sków z tych danych empi­rycz­nych w prak­tyce. Nic dziw­nego, że tylko nie­wielu ludzi dostrzega zagro­że­nie, jakim jest insu­li­no­opor­ność.

W ostat­nich latach, gdy skala tego pro­blemu ujaw­niła się jesz­cze dobit­niej, wie­lo­krot­nie pro­szono mnie o pre­zen­ta­cję wyni­ków moich badań. Dzięki temu mogłem docie­rać z infor­ma­cjami na ten temat do ludzi na całym świe­cie pod­czas wystą­pień na forum publicz­nym, wywia­dów inter­ne­to­wych i dys­ku­sji na YouTube. Żadna z tych form wypo­wie­dzi nie zapew­nia jed­nak dosta­tecz­nie dużo prze­strzeni, aby można było w niej zawrzeć wszystko, co chciał­bym prze­ka­zać. Z tego doświad­cze­nia zro­dziła się idea niniej­szej książki.

Moim głów­nym celem jest jasna pre­zen­ta­cja odkryć nauko­wych o insu­li­no­opor­no­ści, tak by każdy mógł dostrzec, czym jest ten stan i dla­czego sta­nowi zagro­że­nie. Chcę uzbroić cię w wie­dzę o moż­li­wo­ściach zapo­bie­ga­nia insu­li­no­opor­no­ści oraz pozby­wa­nia się jej, które to moż­li­wo­ści są oparte na rze­tel­nych, opu­bli­ko­wa­nych donie­sie­niach nauko­wych. Chcę poka­zać ci spo­soby pre­wen­cji cho­rób pole­ga­jące na pro­stych zmia­nach w stylu życia, bez koniecz­no­ści zaży­wa­nia lekarstw.

Bada­nia, na któ­rych opie­ram tę książkę, zostały prze­pro­wa­dzone i opu­bli­ko­wane przez setki labo­ra­to­riów i szpi­tali na całym świe­cie, w któ­rych zaj­mo­wano się tymi zagad­nie­niami od ponad stu­le­cia. Na mnie, jako autora i naukowca, ta długa histo­ria gro­ma­dze­nia dowo­dów działa uskrzy­dla­jąco – nic z tego, co tu piszę, nie jest zale­d­wie moją oso­bi­stą opi­nią, lecz wynika z opu­bli­ko­wa­nych i recen­zo­wa­nych donie­sień nauko­wych (jeśli więc któ­reś z przed­sta­wio­nych przeze mnie wnio­sków nie będą ci odpo­wia­dać, oba­wiam się, że będziesz się musiał zmie­rzyć z siłą danych empi­rycz­nych).

Jak się dowie­dzieć, czy to mam?

Jak już wspo­mnia­łem, wielu pra­cow­ni­ków służby zdro­wia nie uświa­da­mia sobie powszech­nego wystę­po­wa­nia insu­li­no­opor­no­ści, wywo­ły­wa­nych przez nią zagro­żeń, a co naj­waż­niej­sze, nie zna spo­so­bów jej wykry­wa­nia. Dla­tego nawet jeżeli twój lekarz ni­gdy nie wspo­mniał ci o insu­li­no­opor­no­ści, nie ozna­cza to, że na pewno jej nie masz.

Aby osza­co­wać u sie­bie poziom ryzyka, odpo­wiedz na nastę­pu­jące pyta­nia:

Czy masz wię­cej tkanki tłusz­czo­wej na brzu­chu, niż byś sobie życzył?

Czy masz wyso­kie ciśnie­nie tęt­ni­cze?

Czy w two­jej rodzi­nie wystę­po­wały cho­roby serca?

Czy masz wysoki poziom trój­gli­ce­ry­dów we krwi?

Czy łatwo zatrzy­mu­jesz wodę w orga­ni­zmie?

Czy masz ciem­niej­sze plamki na skó­rze lub małe guzki skórne (włók­niaki) na szyi, pod pachami albo w innych miej­scach?

Czy ktoś z two­ich krew­nych ma insu­li­no­opor­ność lub cukrzycę typu 2?

Czy masz zespół wie­lo­tor­bie­lo­wa­to­ści jaj­ni­ków (PCOS – kobiety) lub pro­blemy z erek­cją (męż­czyźni)?

Każda z tych spraw jest w pew­nym stop­niu powią­zana z insu­li­no­opor­no­ścią. Jeżeli odpo­wie­dzia­łeś twier­dząco cho­ciaż na jedno pyta­nie, możesz mieć insu­li­no­opor­ność. Jeżeli odpo­wie­dzia­łeś „tak” na dwa lub wię­cej pytań, masz ją nie­mal na pewno. W obu przy­pad­kach ta książka jest dla cie­bie ważna. Prze­czy­taj ją i dowiedz się o naj­częst­szym zabu­rze­niu na świe­cie, przy­czy­nach jego roz­po­wszech­nie­nia, powo­dach, dla któ­rych powi­nie­neś mieć się na bacz­no­ści, oraz dzia­ła­niach, jakie możesz pod­jąć w tej spra­wie. Nade­szła pora na inne spoj­rze­nie na zdro­wie. Możesz zyskać bar­dziej kla­rowny obraz doty­czą­cych cię zagro­żeń zdro­wot­nych oraz posta­rać się o pre­wen­cję poten­cjal­nych dole­gli­wo­ści dzięki sku­pie­niu dzia­łań na insu­li­nie.

Jak czy­tać tę książkę?

Aby w pełni sko­rzy­stać z tej książki, powi­nie­neś zacho­wy­wać w pamięci trzy cele, dla któ­rych ją napi­sa­łem:

uła­twie­nie czy­tel­ni­kom zazna­jo­mie­nia się z istotą insu­li­no­opor­no­ści, będą­cej naj­częst­szym zabu­rze­niem zdro­wot­nym na świe­cie;

przed­sta­wie­nie infor­ma­cji o jej związ­kach z cho­ro­bami prze­wle­kłymi;

poka­za­nie, jak należy postę­po­wać przy tym zabu­rze­niu.

Cele te przy­świe­cają kolej­nym czę­ściom książki. W pierw­szej, zaty­tu­ło­wa­nej Pro­blem: Czym jest insu­li­no­opor­ność i dla­czego należy zwra­cać na nią uwagę?, opi­suję samą insu­li­no­opor­ność oraz liczne cho­roby i dole­gli­wo­ści, które mogą roz­wi­nąć się na jej tle. Jeśli dosko­nale orien­tu­jesz się w wie­lo­ra­kich powią­za­niach insu­li­no­opor­no­ści z cho­ro­bami prze­wle­kłymi, a bar­dziej cie­kawi cię powsta­wa­nie tego scho­rze­nia, przejdź do czę­ści dru­giej Przy­czyny: Czym jest spo­wo­do­wana insu­li­no­opor­ność?. Jeżeli z kolei znasz już przy­czyny i następ­stwa insu­li­no­opor­no­ści, a chcesz poznać i zro­zu­mieć naukowe prze­słanki leżące u pod­staw naj­lep­szej stra­te­gii jej zwal­cza­nia, zacznij lek­turę od czę­ści trze­ciej Roz­wią­za­nie: Jak możemy wal­czyć z insu­li­no­opor­no­ścią?. Zale­cał­bym jed­nak, abyś – podob­nie jak więk­szość czy­tel­ni­ków, łącz­nie z tymi, któ­rzy mają prze­ko­na­nie, że wie­dzą, czym jest insu­li­no­opor­ność i jak wpływa ona na orga­nizm – roz­po­czął lek­turę od początku; zasko­czy cię, ile jesz­cze dowiesz się o insu­li­no­opor­no­ści.

Ponie­waż ze sta­nem tym wiążą się różne cho­roby, znaczną część książki poświę­ci­łem ana­li­zie tego, w jaki spo­sób opor­ność na insu­linę pod­ko­puje nasze zdro­wie. Liczne oma­wiane przeze mnie cho­roby, takie jak cukrzyca typu 2, scho­rze­nia kar­dio­lo­giczne, cho­roba Alzhe­imera i nie­które nowo­twory, są cięż­kie i nie­moż­liwe do wyle­cze­nia, dla­tego nie­kiedy możesz mieć wra­że­nie, że czy­tasz opo­wieść grozy. Nie popa­daj jed­nak w przy­gnę­bie­nie. Mimo wszel­kich poważ­nych kon­se­kwen­cji, do jakich pro­wa­dzi insulinoopor­ność, można jej zapo­bie­gać, a nawet ją zwal­czyć, a my szcze­gó­łowo przyj­rzymy się temu, jak tego doko­nać. Choć wiele przed­sta­wio­nych tu infor­ma­cji może napa­wać lękiem, książka ta ma szczę­śliwe zakoń­cze­nie; możemy bowiem sta­nąć do walki z opi­sa­nym zabu­rze­niem, a dzięki zasto­so­wa­niu naukowo potwier­dzo­nych stra­te­gii – walkę tę wygrać.

Część I Pro­blem

Część I

Pro­blem

Czym jest insu­li­no­opor­ność i dla­czego ma zna­cze­nie?

Roz­dział 1 Co to jest insu­li­no­opor­ność?

Roz­dział 1

Co to jest insu­li­no­opor­ność?

Insu­li­no­opor­ność jest epi­de­mią, o jakiej mogłeś nie sły­szeć. Choć dla wielu z nas poję­cie to jest obce, ten brak świa­do­mo­ści spo­łecz­nej ostro kon­tra­stuje z powszech­nym wystę­po­wa­niem tego stanu fizjo­lo­gicz­nego: wia­domo, że doświad­cza go połowa doro­słych oraz nie­mal co trzeci ze wszyst­kich Ame­ry­ka­nów4. Według nie­któ­rych sza­cun­ków odse­tek ten może się­gać nawet 88 pro­cent doro­słych w USA5.

Jesz­cze bar­dziej nie­po­ko­jące są prze­wi­dy­wa­nia doty­czące przy­szło­ści. Ponadto pro­blem ten nie jest sprawą lokalną. Gdy patrzymy na niego w skali świa­to­wej, rysuje się jesz­cze czar­niej­szy obraz: 80 pro­cent osób z insu­li­no­opor­no­ścią mieszka w kra­jach roz­wi­ja­ją­cych się, a – podob­nie jak w Ame­ryce – opor­ność na insu­linę ma połowa doro­słych w Chi­nach i Indiach. Nie jest to nowy trend. Według Mię­dzy­na­ro­do­wej Fede­ra­cji Dia­be­to­lo­gicz­nej liczba przy­pad­ków insu­li­no­opor­no­ści na świe­cie podwo­iła się w ostat­nich trzech deka­dach i prawdopodob­nie znów podwoi się za nie­całe 20 lat.

Opor­ność na insu­linę była kie­dyś cho­robą zamoż­nych (czymś, co lubię nazy­wać „prze­kleń­stwem dostatku”), czyli scho­rze­niem doty­ka­ją­cym nie­mal wyłącz­nie dobrze sytu­owane star­sze osoby. Ostat­nio się to jed­nak zmie­niło. Ist­nieją udo­ku­men­to­wane donie­sie­nia o czte­ro­lat­kach z insu­li­no­opor­no­ścią (ma ją do 10 pro­cent dzieci w Ame­ryce Pół­noc­nej6). Jed­no­cze­śnie kraje o niskich przy­cho­dach wyprze­dziły te o wyso­kich przy­cho­dach pod wzglę­dem liczby osób z tym zabu­rze­niem7.

Bie­żące i prze­wi­dy­wane przy­padki cukrzycy w regio­nach świata (w milio­nach)

Źró­dło: Mię­dzy­na­ro­dowa Fede­ra­cja Dia­be­to­lo­giczna8

Dzie­sięć kra­jów z naj­więk­szą liczbą cho­rych na cukrzycę na świe­cie w 2019 roku.

Źró­dło: Mię­dzy­na­ro­dowa Fede­ra­cja Dia­be­to­lo­giczna9

Nakłada się na to fakt, że przy­tła­cza­jąca więk­szość ludzi, u któ­rych wystę­puje insu­li­no­opor­ność, nie wie, że ją ma, i ni­gdy o niej nawet nie sły­szała! Sta­nowi to kolejną trud­ność w zwal­cza­niu glo­bal­nej ten­den­cji wzro­sto­wej zacho­ro­wań: należy naj­pierw uświa­do­mić ludziom ist­nie­nie tego scho­rze­nia.

Insu­lina

Aby zro­zu­mieć istotę insu­li­no­opor­no­ści, trzeba dys­po­no­wać pod­sta­wo­wymi infor­ma­cjami o samej insu­li­nie. Wiele osób koja­rzy ją jedy­nie z lekar­stwem dla cho­rych na cukrzycę. Tym­cza­sem insu­lina jest hor­mo­nem, który powstaje w naszym orga­ni­zmie w natu­ralny spo­sób (chyba że mamy cukrzycę typu 1, o czym będę dalej pisał).

Jak więk­szość hor­mo­nów, insu­lina jest biał­kiem wytwa­rza­nym przez wyspe­cja­li­zo­wane komórki w orga­ni­zmie i wędru­ją­cym z krwią, tak by oddzia­ły­wać na inne czę­ści ciała. Miej­scem powsta­wa­nia insu­liny jest trzustka, nie­wielki narząd usy­tu­owany pod żołąd­kiem. Naj­słyn­niej­szą rolą tego hor­monu jest regu­la­cja poziomu cukru we krwi. Kiedy zja­damy żyw­ność zwięk­sza­jącą ilość krą­żą­cej glu­kozy, trzustka wydziela insu­linę, która „toruje drogę” glu­ko­zie, wpro­wa­dza­jąc ją z krwi do róż­nych czę­ści orga­ni­zmu, takich jak mózg, serce, mię­śnie i tkanka tłusz­czowa. Jed­nak oprócz regu­la­cji poziomu glu­kozy insu­lina wywiera też wpływ na wszyst­kie komórki we wszyst­kich tkan­kach – to ogromny krąg oddzia­ły­wa­nia! Jest to sytu­acja nie­mal nie­spo­ty­kana, jeśli cho­dzi o pozo­stałe hor­mony; z reguły dzia­łają one na jeden czy ewen­tu­al­nie kilka narzą­dów, tym­cza­sem potęga insu­liny odci­ska się na każ­dej komórce.

Kon­kretne dzia­ła­nie insu­liny zależy od danej komórki. Na przy­kład kiedy wiąże się ona z komórką wątroby, komórka ta wytwa­rza mię­dzy innymi tłuszcz; kiedy wiąże się z komórką mię­śniową, ta komórka two­rzy mię­dzy innymi nowe białka. Od mózgu po palce stóp, insu­lina regu­luje spo­sób zuży­wa­nia ener­gii przez komórki, mode­luje ich wiel­kość, wpływa na wydzie­la­nie innych hor­mo­nów, a nawet decy­duje o tym, czy pewne komórki będą dalej żyć, czy zginą. Wspólne dla wszyst­kich tych oddzia­ły­wań jest pobu­dza­nie przez insu­linę komó­rek do zmiany mniej­szego w więk­sze, czyli do pro­cesu zna­nego jako ana­bo­lizm. Insu­lina jest hor­mo­nem ana­bo­licz­nym.

Różne funk­cje insu­liny

Ewi­dent­nie insu­lina speł­nia ważne funk­cje – pod warun­kiem, że działa! Pro­blem powstaje (i głów­nie o tym trak­tuje ta książka), kiedy insu­lina nie funk­cjo­nuje popraw­nie, czyli gdy w orga­ni­zmie poja­wia się opor­ność na nią.

Zde­fi­nio­wa­nie insu­li­no­opor­no­ści

W naj­prost­szym uję­ciu insu­li­no­opor­ność ozna­cza zmniej­sze­nie reak­tyw­no­ści na insu­linę. Kiedy komórka prze­staje reago­wać na ten hor­mon, co może być spo­wo­do­wane roz­ma­itymi (opi­sa­nymi dalej)sytu­acjami, mówimy, że staje się „oporna na insu­linę”. Z cza­sem, w miarę jak coraz wię­cej komó­rek w orga­ni­zmie pozo­staje opor­nych, cały orga­nizm uznaje się za insu­li­no­oporny.

W takim sta­nie orga­nizm potrze­buje więk­szej niż nor­mal­nie ilo­ści insu­liny do tego, by wywo­łać w nie­któ­rych komór­kach taką samą reak­cję jak daw­niej. Dla­tego zasad­ni­czą cechą opor­no­ści na insu­linę jest wzrost poziomu tego hor­monu we krwi oraz jego słab­sze oddzia­ły­wa­nie na komórki.

Jak pisa­łem, jed­nym z głów­nych zadań insu­liny jest regu­lo­wa­nie poziomu glu­kozy we krwi. Ponie­waż jej dłu­gie utrzy­my­wa­nie się na wyso­kim pozio­mie jest nie­bez­pieczne dla zdro­wia, poten­cjal­nie gro­żące nawet zgo­nem, orga­nizm potrze­buje insu­liny, która wypro­wa­dza glu­kozę z krwi i w rezul­ta­cie nor­ma­li­zuje jej poziom. Jak jed­nak prze­biega regu­la­cja stę­że­nia glu­kozy w przy­padku insu­li­no­opor­no­ści? W miarę nara­sta­nia opor­no­ści pro­ces ten zaczyna szwan­ko­wać, co skut­kuje pozo­sta­wa­niem zwięk­szo­nej ilo­ści glu­kozy we krwi, czyli hiper­gli­ke­mią – uni­wer­sal­nym zna­kiem roz­po­znaw­czym cukrzycy. Ale wybie­gam tu za daleko w przód; opor­ność na insu­linę może poja­wić się na długo przed roz­wi­nię­ciem się cukrzycy typu 2 (aby zro­zu­mieć, jak roz­róż­nić cukrzycę typu 1 i 2 – patrz następny pod­roz­dział).

Insu­linę roz­pa­truje się nie­mal zawsze tylko w kon­tek­ście glu­kozy, co nie jest do końca słuszne w obli­czu setek (tysięcy?) peł­nio­nych przez nią w orga­ni­zmie funk­cji. Nie­mniej jeżeli u zdro­wej osoby poziom glu­kozy jest w nor­mie, zwy­kle w nor­mie utrzy­muje się rów­nież insu­lina. Nato­miast w sytu­acji insu­li­no­opor­no­ści poziom hor­monu jest wyż­szy niż ocze­ki­wany w kon­tek­ście jed­no­cze­snego poziomu glu­kozy.

Od lat za głów­nego boha­tera insu­li­no­opor­no­ści i cukrzycy uzna­jemy glu­kozę, lecz w rze­czy­wi­sto­ści gra ona rolę pomoc­ni­czą. Jest mar­ke­rem sto­so­wa­nym ruty­nowo w dia­gno­zie i moni­to­ro­wa­niu cukrzycy, jed­nak zasad­ni­czą uwagę powin­ni­śmy kie­ro­wać na poziom insu­liny.

Skąd wzięło się więc to odwró­ce­nie prio­ry­te­tów? Odpo­wie­dzialne za glu­ko­cen­tryczny para­dyg­mat insu­li­no­opor­no­ści i cukrzycy typu 2 są zapewne histo­ria i nauka.

Skąd nad­mierne akcen­to­wa­nie glu­kozy, a nie insu­liny?

Ponie­waż insu­li­no­opor­ność jest przy­czyną cukrzycy typu 2, została histo­rycz­nie przy­po­rząd­ko­wana do rodziny scho­rzeń dia­be­to­lo­gicz­nych. Pierw­sze pisemne donie­sie­nie o tej gru­pie cho­rób pocho­dzi sprzed 3 tysięcy lat z Egiptu; w jed­nym z papi­ru­sów odno­to­wano, iż ludzie z pew­nym scho­rze­niem doświad­czają „bar­dzo obfi­tego wyda­la­nia moczu”. Jakiś czas póź­niej medycy indyj­scy zaob­ser­wo­wali, że nie­któ­rzy ludzie oddają mocz wabiący owady tak jak miód (objaw ten z cza­sem zain­spi­ruje powsta­nie jed­nego z czło­nów łaciń­skiej nazwy cho­roby: mel­li­tus, co zna­czy „miodny”).

Setki lat potem, w Gre­cji, nad­mierne wytwa­rza­nie moczu zwią­zane z tą cho­robą zain­spi­ro­wało do nada­nia jej nazwy dia­bete, czyli „wypom­po­wy­wać”, która dodat­kowo akcen­to­wała obfite wyda­la­nie moczu. Wszyst­kim tym obser­wa­cjom towa­rzy­szyło też wspólne spo­strze­że­nie, że u każ­dego cho­rego nad­miar moczu szedł w parze z tra­ce­niem na wadze. Choć brzmi to dziś zabaw­nie, wcze­sne teo­rie prze­ko­ny­wały, że ciało roz­pusz­cza się z ury­nie.

Ci dawni i póź­niejsi medycy opi­sy­wali cukrzycę typu 1. Dopiero w XV wieku indyj­scy leka­rze odno­to­wali dwie różne posta­cie cho­roby: jedną wystę­pu­jącą w mło­dym wieku i cechu­jącą się utratą wagi (co nowo­żytni leka­rze zaczęli nazy­wać cukrzycą typu 1) oraz drugą wystę­pu­jącą w star­szym wieku i cechu­jącą się tyciem (typ 2). Zna­kiem roz­po­znaw­czym ich obu była nad­mierna obję­tość prze­sy­co­nego glu­kozą moczu. Wobec braku bar­dziej zaawan­so­wa­nych tech­nik dia­gno­stycz­nych jest zro­zu­miałe, że dopro­wa­dziło to do opar­cia defi­ni­cji cho­roby na glu­ko­zie, która powo­do­wała powszechny i naj­le­piej zauwa­żalny objaw (poliu­rię, czyli wie­lo­mocz – naukowe okre­śle­nie nad­mier­nego sika­nia).

Postę­pu­jąc w ten spo­sób, pomi­nę­li­śmy jed­nak drugi, istot­niej­szy przy­czy­nowo czyn­nik – insu­linę. O ile zarówno cukrzyca typu 1, jak i cukrzyca typu 2 obja­wia się nad­mia­rem glu­kozy, obie róż­nią się dia­me­tral­nie pod wzglę­dem ilo­ści insu­liny. Cho­roba typu 1 jest wywo­ły­wana nie­do­bo­rem (lub cał­ko­wi­tym bra­kiem) tego hor­monu, a cho­roba typu 2 – jego zbyt wielką ilo­ścią.

Nad­miar insu­liny to insu­li­no­opor­ność, ale z powodu jego sko­ja­rze­nia z cukrzycą typu 2 rów­nież został objęty per­spek­tywą glu­ko­cen­tryczną.

Dawni leka­rze nie mieli dostępu do dzi­siej­szych metod dia­gno­stycz­nych oraz badań prze­sie­wo­wych, jest więc zro­zu­miałe, że sku­piali się na tym, co byli w sta­nie zaob­ser­wo­wać. Dla­czego jed­nak my na­dal kon­cen­tru­jemy się na glu­ko­zie?

Otóż poziom glu­kozy jest wciąż dużo łatwiej­szy do ozna­cza­nia niż poziom insu­liny. Do zmie­rze­nia poziomu glu­kozy wystar­cza pro­sty enzym na pla­sti­ko­wym pasku (ele­men­tarny glu­ko­metr) i ta metoda jest sto­so­wana już od około stu lat. Nato­miast insu­lina, ze względu na swoją struk­turę czą­stecz­kową i wła­sno­ści, jest znacz­nie trud­niej­sza do pomiaru. Pierw­sza metoda labo­ra­to­ryjna powstała dopiero w latach 50. i wyma­gała uży­cia mate­riału radio­ak­tyw­nego (odkry­cie to było tak prze­ło­mowe, że dr Rosa­lyn Yalow dostała za nie Nagrodę Nobla). Dziś pro­ce­dura jest prost­sza, lecz wciąż sto­sun­kowo skom­pli­ko­wana i nie­zbyt tania.

Dla­tego mimo że obec­nie potra­fimy ozna­czać poziom insu­liny, ten postęp tech­niczny poja­wił się zbyt późno. Leka­rze byli już przy­zwy­cza­jeni do trak­to­wa­nia cukrzycy jako „cho­roby glu­ko­zo­wej” i w kon­se­kwen­cji wypra­co­wali kli­niczne para­me­try dia­gno­styczne tego scho­rze­nia oparte wyłącz­nie na glu­ko­zie. Jeśli zaj­rzysz szybko do inter­netu, wpi­su­jąc w wyszu­ki­warce frazę „glu­koza+cukrzyca”, wiele z wyska­ku­ją­cych na pierw­szych miej­scach wyni­ków poin­for­muje cię o takich samych war­to­ściach poziomu glu­kozy we krwi w cukrzycy typu 1 i typu 2. (Rze­czy­wi­ście, war­to­ści te są takie same – 126 mili­gramy na decy­litr, czyli mg/dL – co powinno wzbu­dzić zdzi­wie­nie w obli­czu róż­nic dzie­lą­cych te cho­roby. Nad­miar glu­kozy we krwi jest jedyną wspólną cechą tych odmian cukrzycy; oprócz tego są to zupeł­nie inne cho­roby o odmien­nych obja­wach i pro­gre­sji). Spró­buj wyko­nać podobne wyszu­ki­wa­nie dla insu­liny, a tra­fisz na mnó­stwo infor­ma­cji o lecze­niu insu­liną, ale na bar­dzo nie­wiele o kli­nicz­nych war­to­ściach jej poziomu we krwi w przy­padku cukrzycy. Jako nauko­wiec zaj­mu­jący się zawo­dowo bada­niem tego scho­rze­nia z tru­dem znaj­duję kon­sen­sus doty­czący tych war­to­ści w cukrzycy.

Wszystko to są cie­kawe sprawy, ale wciąż nie tłu­ma­czą, dla­czego u tak wielu osób insu­li­no­opor­ność pozo­staje nie­zdia­gno­zo­wana. Skoro na pod­sta­wie poziomu glu­kozy można wykryć cukrzycę typu 2, to dla­czego nie insu­li­no­opor­ność (zwaną także „sta­nem przed­cu­krzy­co­wym”)? Otóż dla­tego, że insu­li­no­opor­ność nie­ko­niecz­nie jest zabu­rze­niem hiper­gli­ke­micz­nym. Innymi słowy, można mieć opor­ność na insu­linę, a jed­no­cze­śnie cał­ko­wi­cie nor­malne stę­że­nie glu­kozy we krwi. Jaki para­metr nie będzie pra­wi­dłowy w przy­padku opor­no­ści? Oczy­wi­ście poziom insu­liny. Jeżeli twój orga­nizm jest na nią oporny, masz jej wię­cej, niż wska­zuje norma. Pro­ble­mem jest jed­nak zarówno doj­ście do kon­sen­susu co do „normy”, jak i samo wyko­na­nie kli­nicz­nego pomiaru insu­liny we krwi – nie należy on do stan­dar­do­wych badań labo­ra­to­ryj­nych zle­ca­nych przez leka­rzy.

Docho­dzi więc do sytu­acji, w któ­rych u kogoś może sys­te­ma­tycz­nie nara­stać insu­li­no­opor­ność, jed­nak insu­lina wciąż działa dosta­tecz­nie dobrze, by utrzy­my­wać pra­wi­dłowy poziom glu­kozy. Może to się cią­gnąć przez lata, a nawet dekady. Ponie­waż zaś zwy­kle patrzymy na glu­kozę, by wykryć pro­blem, nie dostrze­gamy, że coś jest nie w porządku, dopóki insu­li­no­opor­ność nie roz­wi­nie się do tego stop­nia, że bez względu na to, jak dużo insu­liny wytwa­rza orga­nizm pacjenta, nie wystar­cza ona do wyrów­na­nia glu­kozy. Dopiero na tym eta­pie, nie­kiedy wiele lat po nasta­niu pro­blemu, wresz­cie zauwa­żamy cho­robę.

Szkoda, że uwa­run­ko­wa­nia histo­ryczne i naukowe dopro­wa­dziły do powsta­nia takiej sytu­acji. Jest to jed­no­cze­śnie przy­czyna, dla któ­rej wielu ludzi z insu­li­no­opor­no­ścią pozo­staje nie­zdia­gno­zo­wa­nych – mamy błędną per­spek­tywę tego scho­rze­nia. Być może gdyby insu­lina była czą­steczką łatwiej­szą do pomiaru, nie wrzu­ci­li­by­śmy cukrzycy typu 2 do jed­nego worka z cukrzycą typu 1 i mogli­by­śmy wdro­żyć sys­tem znacz­nie wcze­śniej­szego wykry­wa­nia cho­roby dzięki śle­dze­niu czyn­nika istot­niej­szego mery­to­rycz­nie, czyli insu­liny. W obli­czu tych infor­ma­cji nie dziwi, że poziom insu­liny jest znacz­nie bar­dziej wia­ry­god­nym pro­gno­sty­kiem cukrzycy typu 2 niż poziom glu­kozy i pozwala na prze­wi­dze­nie cho­roby nawet z 20-let­nim wyprze­dze­niem10.

Zanim przej­dziemy dalej, warto wyja­śnić kilka spraw. Po pierw­sze, jak już wspo­mi­na­łem, insu­li­no­opor­ność zwięk­sza zagro­że­nie cukrzycą typu 2. Jest to prawda, lecz zależ­ność tę trzeba uści­ślić. Cukrzyca typu 2 jest insu­li­no­opor­no­ścią. To zna­czy cukrzyca typu 2 jest insu­li­no­opor­no­ścią roz­wi­niętą w stop­niu, w któ­rym orga­nizm nie jest już w sta­nie utrzy­my­wać poziomu glu­kozy we krwi poni­żej istot­nej kli­nicz­nie war­to­ści 126 mg/dL. Wia­domo o tym od bli­sko stu lat; kon­cep­cję tę przed­sta­wił nie­miecki uczony Wil­helm Falta w 1931 roku11. Innymi słowy, ile­kroć ktoś przed­sta­wia zgubne skutki cukrzycy, możesz pod­sta­wić pod nią „insu­li­no­opor­ność” i od razu wypo­wiedź jest bar­dziej pre­cy­zyjna. Kiedy na przy­kład twoja sąsiadka opo­wiada o cukrzycy poja­wia­ją­cej się od poko­leń w jej rodzi­nie, w rze­czy­wi­sto­ści mówi o opor­no­ści na insu­linę.

Po dru­gie, insu­li­no­opor­ność jest sta­nem hiper­in­su­li­ne­micz­nym. Ozna­cza to, że chory ma wię­cej insu­liny we krwi, niż powi­nien (sprawa ta będzie bar­dzo istotna, gdy przej­dziemy do oma­wia­nia szko­dli­wych skut­ków pozo­sta­wa­nia w tym sta­nie przez dłuż­szy czas).

Dodam tu dla jasno­ści, że sama insu­li­no­opor­ność cię nie zabije. Można jed­nak być pew­nym, że szybko stwo­rzy poważne ryzyko, wywo­łu­jąc inne, zagra­ża­jące życiu scho­rze­nia. Ozna­cza to, że pacjenci doznają róż­nych, pozor­nie nie­po­wią­za­nych zabu­rzeń zdro­wot­nych, które można zła­go­dzić dzięki skon­cen­tro­wa­niu dzia­łań na jed­nej źró­dło­wej przy­czy­nie.

Insu­li­no­opor­ność ma swój udział w powsta­wa­niu zaska­ku­jąco wielu cięż­kich cho­rób prze­wle­kłych, doty­czą­cych mię­dzy innymi mózgu, serca, naczyń krwio­no­śnych i narzą­dów płcio­wych. Pozo­sta­wiona bez lecze­nia jest czymś znacz­nie wię­cej niż drobną nie­do­god­no­ścią; staje się poważ­nym scho­rze­niem. Więk­szość cier­pią­cych na nią ludzi umiera w końcu na cho­robę wień­cową lub inne powi­kła­nia ser­cowo-naczy­niowe. U pozo­sta­łych roz­wija się cho­roba Alzhe­imera, rak piersi lub pro­staty oraz liczne inne śmier­telne cho­roby.

Zro­zu­mie­nie mecha­ni­zmów powo­do­wa­nia tych scho­rzeń przez insu­li­no­opor­ność ma zasad­ni­cze zna­cze­nie dla doce­nia­nia roli odgry­wa­nej przez insu­linę w naszym zdro­wiu. Dla­tego w kilku następ­nych roz­dzia­łach przyj­rzymy się temu, jakie funk­cje insu­lina speł­nia w całym orga­ni­zmie oraz jak opor­ność na nią wywo­łuje wspo­mniane cho­roby. Zapnij pasy – czeka nas jazda po wybo­istej dro­dze.

Roz­dział 2 Serce

Roz­dział 2

Serce

Choroby serca sta­no­wią naj­częst­szą przy­czynę śmierci na świe­cie; odpo­wia­dają za ponad 30 pro­cent zgo­nów z powo­dów zdro­wot­nych. Natu­ral­nie w obli­czu takich sta­ty­styk od dawna toczą się dys­ku­sje na temat przy­czyn cho­rób serca. Do powszech­nie wska­zy­wa­nych wino­waj­ców należą papie­rosy, alko­hol, cho­le­ste­rol pokar­mowy, brak ruchu i nad­miar brzusz­nej tkanki tłusz­czo­wej. W nie­do­sta­tecz­nym stop­niu roz­waża się jed­nak opor­ność na insu­linę. Wpraw­dzie nie­któ­rzy uwzględ­niają ją jako jeden z ele­men­tów ukła­danki, jej rola jest jed­nak bar­dziej wyra­zi­sta. To cała ukła­danka – insu­li­no­opor­ność jest nie­ro­ze­rwal­nie zwią­zana z zabu­rze­niami ser­cowo-naczy­nio­wymi. Wybitny lekarz i nauko­wiec Joseph Kraft, który w swej prze­bo­ga­tej pracy badaw­czej skon­cen­tro­wał się na ana­li­zo­wa­niu insu­li­no­opor­no­ści, stwier­dził, że „osoby z cho­robą ser­cowo-naczy­niową, u któ­rych nie wykryto cukrzycy [czyli insu­li­no­opor­no­ści], są po pro­stu nie­zdia­gno­zo­wane”12. Gdy wystę­puje jedno, wystę­puje i dru­gie13. Zwią­zek ten jest tak silny, że zagad­nie­niu temu są poświę­cane całe numery perio­dy­ków bio­me­dycz­nych.

Kiedy piszę tu „cho­roba serca”, w rze­czy­wi­sto­ści nie mam na myśli jed­nej jed­nostki cho­ro­bo­wej. Okre­śle­nie to jest zbior­czą nazwą zabu­rzeń, obej­mu­jącą różne stany cho­ro­bowe wpły­wa­jące na serce i naczy­nia krwio­no­śne. „Cho­roba serca” może więc ozna­czać nad­ci­śnie­nie tęt­ni­cze, pogru­bie­nie komory serca, płytki miaż­dży­cowe w naczy­niach czy inne zja­wi­ska. Kilka w nich przed­sta­wię w tym roz­dziale.

Nad­ci­śnie­nie

Nad­mierne ciśnie­nie tęt­ni­cze w ogrom­nym stop­niu zwięk­sza ryzyko roz­woju nie­do­ma­gań serca. W miarę pod­no­sze­nia się ciśnie­nia serce musi się coraz bar­dziej wysi­lać, aby sku­tecz­nie pom­po­wać krew do wszyst­kich tka­nek w orga­ni­zmie – i radzi sobie z tym tylko do czasu. Jeśli nadciśnie­nie pozo­staje nie­le­czone, w końcu pro­wa­dzi do nie­wy­dol­no­ści serca.

Insu­li­no­opor­ność i nad­ci­śnie­nie tęt­ni­cze są wza­jem­nie powią­zane – nie ma co do tego wąt­pli­wo­ści. Gdy jakieś dwa scho­rze­nia sys­te­ma­tycz­nie wystę­pują łącz­nie, wyraź­nie świad­czy to o ist­nie­niu mię­dzy nimi związku, a nie­mal wszy­scy pacjenci z nad­ci­śnie­niem mają też insu­li­no­opor­ność14. Nie jest to nowina w śro­do­wi­sku lekar­skim. Nowo­ścią jest jed­nak wia­do­mość, że stany te są nie tylko sko­re­lo­wane; coraz lepiej rozu­miemy, że opor­ność na insu­linę i wysoki poziom tego hor­monu bez­po­śred­nio powo­dują wyso­kie ciśnie­nie tęt­ni­cze.

Jest to bar­dzo ważne z tego powodu, że – jak sobie przy­po­mi­nasz – prze­wa­ża­jąca więk­szość ludzi mają­cych insu­li­no­opor­ność nie zdaje sobie z tego sprawy. Dla osoby, u któ­rej wła­śnie wykryto nad­ci­śnie­nie, może być to pierw­szy sygnał, że ma opor­ność na insu­linę.

Jeśli stwier­dzono u cie­bie nad­ci­śnie­nie, mam też dla cie­bie pocie­sza­jącą wia­do­mość. Co prawda zde­cy­do­wa­nie suge­ruje to podej­rze­nie rów­no­cze­snej insu­li­no­opor­no­ści, wiedz jed­nak, że w miarę łago­dze­nia tego stanu zwy­kle zauważa się także szybką poprawę war­to­ści ciśnie­nia.

Z bie­giem lat udało mi się wykryć, w jaki spo­sób insu­li­no­opor­ność i towa­rzy­sząca jej hiper­in­su­li­ne­mia wspól­nie przy­czy­niają się do zwięk­sza­nia ciśnie­nia tęt­ni­czego. Przyj­rzyjmy się tym pro­ce­som15.

Jak insu­li­no­opor­ność pod­nosi ciśnie­nie tęt­ni­cze

Zatrzy­my­wa­nie soli i wody

Jed­nym z mecha­ni­zmów pod­no­sze­nia ciśnie­nia tęt­ni­czego przez insu­linę jest jej oddzia­ły­wa­nie na inny hor­mon: aldo­ste­ron. Rzadko się o nim wspo­mina, jest on jed­nak ważny dla kon­dy­cji serca. Wydzie­lają go nad­ner­cza (zlo­ka­li­zo­wane zgod­nie z nazwą tuż nad ner­kami), a służy on regu­la­cji ilo­ści soli i wody w orga­ni­zmie. Sód i chlor, dwa skład­niki soli, są elek­tro­li­tami o zasad­ni­czym zna­cze­niu dla popraw­nego funk­cjo­no­wa­nia wszyst­kich komó­rek. Aldo­ste­ron sygna­li­zuje ner­kom, aby zatrzy­my­wały sód i wchła­niały go zwrot­nie do krwi, tak by nie został wyda­lony z moczem. Jeżeli więc nad­ner­cza wydzie­lają do krwi zbyt dużo aldo­ste­ronu, w orga­ni­zmie pozo­staje wię­cej sodu. W ślad za sodem podą­żają zaś zawsze czą­steczki wody. Zwięk­sza to ilość wody we krwi, zatem rośnie też obję­tość krwi, a w kon­se­kwen­cji – ciśnie­nie w naczy­niach.

Insu­lina w natu­ralny spo­sób pod­nosi poziom aldo­ste­ronu w orga­ni­zmie. W związku z tym jeśli masz wię­cej insu­liny, jak dzieje się w przy­padku opor­no­ści na nią, zbyt czę­sto pobu­dza ona aldo­ste­ron i w rezul­ta­cie zwięk­szają się obję­tość krwi oraz poten­cjal­nie ciśnie­nie. Jest to bar­dzo praw­do­po­dobne wyja­śnie­nie obser­wo­wa­nego ści­słego związku insulinoopor­no­ści z nadciśnie­niem. (Tłu­ma­czy to także, dla­czego węglo­wo­dany, pobu­dzające wydzie­la­nie insu­liny bar­dziej niż inne skład­niki odżyw­cze, wyraź­nie pod­no­szą ciśnie­nie tęt­ni­cze16, pod­czas gdy tłuszcz w die­cie nie wywo­łuje takiego efektu17. Wię­cej na temat czyn­ni­ków żywie­nio­wych napi­szę w dru­giej czę­ści książki).

Pogru­bie­nie ścia­nek naczyń

Innym spo­so­bem, w jaki insu­lina pro­wa­dzi do nad­ci­śnie­nia, jest pogru­bia­nie ścian naczyń krwio­no­śnych. Ściany te są zbu­do­wane z kilku warstw, a ta naj­bar­dziej wewnętrzna jest wyście­łana tak zwa­nymi komór­kami śród­błon­ko­wymi czy śród­błon­kiem. Jak pamię­tasz, insu­lina jest hor­mo­nem ana­bo­licz­nym – z natury posyła komór­kom sygnał do roz­ra­sta­nia się. Jest to zdrowa i pra­wi­dłowa reak­cja. Kiedy jed­nak w krwio­biegu znaj­duje się nad­miar tego hor­monu, sygnał ten jest sil­niej­szy niż zwy­kle. W miarę jak rosną komórki ścian tęt­ni­czych, śród­bło­nek pogru­bia się, a świa­tło naczy­nia się zwęża.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki