Nic do ukrycia. Poznaj mowę ciała z agentem FBI ebook i audiobook

Mo­jej babce, Ade­li­nie, któ­rej spra­co­wane ko­cha­jące dło­nie ukształ­to­wały mnie z ma­łego chłopca w męż­czy­znę.

Joe Na­varro

Mo­jej żo­nie, Edyth, która na­gro­dziła mnie swoją mi­ło­ścią i na­uczyła, co to zna­czy być tro­skli­wym czło­wie­kiem.

Ma­rvin Kar­lins

WSTĘP.WIEM, O CZYM MY­ŚLISZ

dr Ma­rvin Kar­lins

Męż­czy­zna sie­dzący ze sto­ic­kim spo­ko­jem przy końcu stołu, sta­ran­nie for­mu­ło­wał swoje od­po­wie­dzi na py­ta­nia agenta FBI. Nie uwa­żano go za głów­nego po­dej­rza­nego w spra­wie o mor­der­stwo. Jego alibi było wia­ry­godne, a to, co mó­wił, wy­da­wało się szczere, ale agent mimo to kon­ty­nu­ował prze­słu­cha­nie. Za zgodą po­dej­rza­nego za­dano mu se­rię py­tań do­ty­czą­cych na­rzę­dzia zbrodni:

Gdy­byś po­peł­nił to mor­der­stwo, czy użył­byś broni pal­nej?

Gdy­byś po­peł­nił to mor­der­stwo, czy użył­byś noża?

Gdy­byś po­peł­nił to mor­der­stwo, czy użył­byś szpi­kulca do lodu?

Gdy­byś po­peł­nił to mor­der­stwo, czy użył­byś młotka?

Jedno z tych na­rzę­dzi, a mia­no­wi­cie szpi­ku­lec do lodu, rze­czy­wi­ście zo­stało wy­ko­rzy­stane do po­peł­nie­nia tego mor­der­stwa, ale owej in­for­ma­cji nie ujaw­niono. A za­tem je­dy­nie za­bójca wie­działby, co było praw­dzi­wym na­rzę­dziem zbrodni. Py­ta­jąc o po­szcze­gólne ro­dzaje broni, agent FBI bacz­nie ob­ser­wo­wał po­dej­rza­nego. Gdy wy­mie­nił szpi­ku­lec do lodu, prze­słu­chi­wany na­gle opu­ścił po­wieki i nie otwie­rał oczu, aż do mo­mentu, kiedy wspo­mniano o ko­lej­nej broni. Agent na­tych­miast zro­zu­miał zna­cze­nie ru­chów po­wiek, które do­strzegł, i od tej chwili „dru­go­rzędny” po­dej­rzany stał się główną po­sta­cią w śledz­twie. Póź­niej przy­znał się do zbrodni.

Punkt dla Jo­ego Na­varro, nie­zwy­kłego czło­wieka, który nie tylko zde­ma­sko­wał za­bójcę po­słu­gu­ją­cego się szpi­kul­cem do lodu, lecz w swo­jej chlub­nej dwu­dzie­sto­pię­cio­let­niej ka­rie­rze w FBI zde­ma­sko­wał wielu prze­stęp­ców, w tym rów­nież waż­nych szpie­gów. Jak udało mu się to wszystko? Gdy go o to za­py­tać, od­po­wie­działby: „Przy­pi­suję to umie­jęt­no­ści od­czy­ty­wa­nia ludz­kich my­śli”.

Jak się oka­zało, Joe całe swoje za­wo­dowe ży­cie po­świę­cił stu­dio­wa­niu, do­sko­na­le­niu i sto­so­wa­niu sztuki ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej – ob­ser­wo­wa­niu min, ge­stów, ru­chów ciała (ki­ne­miki), dy­stansu za­cho­wy­wa­nego w sto­sunku do in­nych (prok­se­miki), od­ru­cho­wego do­ty­ka­nia, po­stawy, a na­wet spo­sobu ubie­ra­nia się. Dzięki temu po­trafi od­szy­fro­wy­wać, co lu­dzie my­ślą, jak za­mie­rzają po­stą­pić i czy ich wy­po­wie­dzi są praw­dziwe, czy fał­szywe. Nie jest to do­bra wia­do­mość dla prze­stęp­ców, ter­ro­ry­stów i szpie­gów, któ­rzy pod wpły­wem jego ba­daw­czego spoj­rze­nia zwy­kle za po­mocą ciała wy­sy­łają do­sta­tecz­nie dużo nie­wer­bal­nych sy­gna­łów (prze­ka­zów), aby ich my­śli oraz in­ten­cje stały się przej­rzy­ste i wy­czu­walne.

Jest to jed­nak bar­dzo do­bra in­for­ma­cja dla cie­bie, czy­tel­niku, po­nie­waż zy­skasz tę samą wie­dzę, dzięki któ­rej Joe zo­stał mi­strzem w ła­pa­niu szpie­gów, „de­tek­to­rem kłamstw w ludz­kiej po­staci” oraz in­struk­to­rem i wy­kła­dowcą w FBI. Bę­dziesz mógł le­piej zro­zu­mieć od­czu­cia, my­śli oraz za­miary ota­cza­ją­cych cię lu­dzi. Jako znany au­tor i szko­le­nio­wiec Joe na­uczy cię, jak fa­chowo pro­wa­dzić ob­ser­wa­cje, wy­kry­wać i roz­szy­fro­wy­wać nie­wer­balne za­cho­wa­nia lu­dzi, aby móc sku­tecz­niej z nimi współ­dzia­łać. Ta wie­dza wzbo­gaci i udo­sko­nali twoje ży­cie, w pracy i w wol­nych chwi­lach.

Duża część wie­dzy, którą Joe po­dzieli się z tobą w tej książce, jesz­cze pięt­na­ście lat temu nie była trak­to­wana po­waż­nie przez śro­do­wi­sko na­ukowe. Do­piero dzięki nie­daw­nemu po­stę­powi w tech­ni­kach ba­da­nia mó­zgu i me­to­dach ob­ra­zo­wa­nia układu ner­wo­wego na­ukowcy mo­gli uznać słusz­ność ana­liz za­cho­wań opi­sy­wa­nych przez Jo­ego. Czer­piąc z ostat­nich od­kryć w psy­cho­lo­gii, neu­ro­bio­lo­gii, me­dy­cy­nie, so­cjo­lo­gii, kry­mi­no­lo­gii, na­uce o ko­mu­ni­ka­cji spo­łecz­nej i an­tro­po­lo­gii, a także gro­ma­dzo­nych przez ćwierć wieku do­świad­czeń w za­sto­so­wa­niu nie­wer­bal­nych za­cho­wań w pracy agenta FBI, Joe ma wy­jąt­kowe kwa­li­fi­ka­cje do tego, by po­ma­gać lu­dziom w sku­tecz­nym zro­zu­mie­niu nie­wer­bal­nego spo­sobu po­ro­zu­mie­wa­nia się. Jego kom­pe­ten­cje do­cze­kały się uzna­nia na ca­łym świe­cie, a lu­dzie pra­gną ko­rzy­stać z jego wie­dzy. Oprócz tego, że Joe re­gu­lar­nie wy­stę­puje w ta­kich pro­gra­mach, jak To­day Show sta­cji NBC, CNN He­adline News, Fox Ca­ble News oraz Good Mor­ning Ame­rica w ABC, wciąż pro­wa­dzi też se­mi­na­ria na te­mat ko­mu­ni­ka­cji po­za­wer­bal­nej dla FBI i CIA oraz in­nych or­ga­ni­za­cji wy­wia­dow­czych. Jest kon­sul­tan­tem w branży ban­ko­wej i ubez­pie­cze­nio­wej, a także w du­żych fir­mach praw­ni­czych w Sta­nach Zjed­no­czo­nych i za gra­nicą. Wy­kłada rów­nież na Uni­wer­sy­te­cie Sa­int Leo oraz w róż­nych szko­łach me­dycz­nych w ca­łych Sta­nach Zjed­no­czo­nych, gdzie jego nie­zwy­kłe spo­strze­że­nia na te­mat ko­mu­ni­ka­cji po­za­wer­bal­nej spo­ty­kają się z ży­wym za­in­te­re­so­wa­niem wielu osób, mię­dzy in­nymi le­ka­rzy pra­gną­cych traf­niej i szyb­ciej oce­niać stan swo­ich pa­cjen­tów. Po­łą­cze­nie dy­dak­tycz­nych zdol­no­ści Jo­ego z jego kwa­li­fi­ka­cjami za­wo­do­wymi – w po­wią­za­niu z jego mi­strzow­ską ana­lizą spo­so­bów po­ro­zu­mie­wa­nia się poza sło­wami w waż­nych sy­tu­acjach co­dzien­nego ży­cia – sta­wia go na czele eks­per­tów w tej dzie­dzi­nie, o czym można się prze­ko­nać, czy­ta­jąc tę książkę.

Pra­cu­jąc z Joem, uczęsz­cza­jąc na jego se­mi­na­ria i wdra­ża­jąc jego po­my­sły we wła­snym ży­ciu, zde­cy­do­wa­nie uwa­żam, że ma­te­riał przed­sta­wiony na tych stro­nach uka­zuje znaczny po­stęp w ro­zu­mie­niu wszyst­kiego, co nie­wer­balne. Pi­szę to jako do­świad­czony psy­cho­log. Za­an­ga­żo­wa­łem się w pro­jekt na­pi­sa­nia tej książki, po­nie­waż za­fra­po­wały mnie pio­nier­skie od­kry­cia Jo­ego, po­le­ga­jące na wy­ko­rzy­sta­niu na­uko­wej wie­dzy na te­mat ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej do osią­gnię­cia ce­lów za­wo­do­wych i suk­cesu oso­bi­stego.

By­łem też pod wra­że­niem jego prze­my­śla­nego i roz­sąd­nego po­dej­ścia do te­matu. Choć ob­ser­wo­wa­nie tego, co nie­wer­balne, po­zwala nam traf­nie „od­czy­tać” wiele ro­dza­jów za­cho­wań, to Joe ostrzega, że wy­ko­rzy­sty­wa­nie ję­zyka ciała do wy­kry­wa­nia oszu­stwa jest szcze­gól­nie trud­nym i am­bit­nym za­da­niem. To ważne spo­strze­że­nie – rzadko uzna­wane przez zwy­kłych lu­dzi lub funk­cjo­na­riu­szy or­ga­nów ochrony po­rządku pu­blicz­nego – które po­winno nam przy­po­mi­nać, aby­śmy byli bar­dzo ostrożni, za­nim na pod­sta­wie nie­wer­bal­nych za­cho­wań orzek­niemy, że ktoś jest uczciwy lub też nie­uczciwy.

W od­róż­nie­niu od wielu ksią­żek na te­mat za­cho­wań nie­wer­bal­nych, przed­sta­wione tu­taj in­for­ma­cje ba­zują bar­dziej na fak­tach na­uko­wych oraz spraw­dzo­nych od­kry­ciach niż oso­bi­stych prze­ko­na­niach i teo­re­tycz­nych spe­ku­la­cjach. Co wię­cej, w ni­niej­szej książce pod­kre­ślono to, co inne pu­bli­ka­cje czę­sto igno­rują: pod­sta­wową rolę, jaką od­grywa układ lim­biczny ludz­kiego mó­zgu w ro­zu­mie­niu i sku­tecz­nym sto­so­wa­niu nie­wer­bal­nych sy­gna­łów.

Niemy ję­zyk ciała można do­sko­na­lić. Je­śli stu­diu­jesz nie­wer­balne za­cho­wa­nia, po­nie­waż chcesz zro­bić po­stępy w pracy lub po pro­stu le­piej do­ga­dy­wać się z przy­ja­ciółmi i ro­dziną, ta książka ci w tym po­może. Dzięki sta­ran­nemu prze­stu­dio­wa­niu ko­lej­nych roz­dzia­łów oraz po­świę­ce­niu czasu i ener­gii na na­ucze­nie się i za­sto­so­wa­nie za­le­ceń Jo­ego w ży­ciu co­dzien­nym, zy­skasz w tej dzie­dzi­nie wprawę.

Sku­teczne „od­czy­ty­wa­nie” lu­dzi – po­zna­wa­nie, od­szy­fro­wy­wa­nie i wy­ko­rzy­sty­wa­nie nie­wer­bal­nych za­cho­wań do prze­wi­dy­wa­nia ludz­kich po­czy­nań – to za­da­nie warte uwagi, a wy­si­łek w nie wło­żony przy­nie­sie wiele po­żytku. A za­tem stań pew­nie na no­gach, przejdź na ko­lejną stronę i przy­go­tuj się do tego, by po­znać i ob­ser­wo­wać tak ważne nie­wer­balne za­cho­wa­nia, które opi­suje Joe. Już wkrótce prze­ko­nasz się, co wy­raża ludz­kie ciało – a wy­star­czy do tego rzut oka.

PO­DZIĘ­KO­WA­NIA

Kiedy za­czą­łem pi­sać pierw­sze szkice do tej książki, uświa­do­mi­łem so­bie, że już od dawna pra­co­wa­łem nad tym pro­jek­tem. Nie wzięło się to z za­in­te­re­so­wa­nia czy­ta­niem pu­bli­ka­cji do­ty­czą­cych nie­wer­bal­nych za­cho­wań, ani z teo­re­tycz­nych ba­dań tej kwe­stii, ani też z pracy w FBI. Tak na­prawdę wszystko za­częło się wiele lat wcze­śniej, a źró­dłem mo­jego za­in­te­re­so­wa­nia te­ma­tem była moja ro­dzina.

Od­czy­ty­wa­nia za­cho­wań lu­dzi na­uczy­łem się głów­nie dzięki ro­dzi­com, Al­ber­towi oraz Ma­ria­nie Lo­pez, oraz mo­jej babce, Ade­li­nie Pa­nia­gua Espino. Każde z nich prze­ka­zało mi coś na te­mat zna­cze­nia i mocy nie­wer­bal­nych spo­so­bów ko­mu­ni­ka­cji. Od matki do­wie­dzia­łem się, że to, co ist­nieje poza sło­wami, jest bar­dzo cenne w kon­tak­tach z ludźmi. Ja­kiś sub­telny gest – mó­wiła mi – może za­po­biec kło­po­tli­wej sy­tu­acji lub spra­wić, że ktoś po­czuje się zu­peł­nie swo­bod­nie. I tę umie­jęt­ność bez wy­siłku wy­ko­rzy­sty­wała przez całe ży­cie. Od ojca zaś na­uczy­łem się o mocy eks­pre­sji; jed­nym spoj­rze­niem po­tra­fił za­ko­mu­ni­ko­wać bar­dzo wiele, i to z nie­zwy­kłą ja­sno­ścią. Wzbu­dzał sza­cu­nek samą swoją obec­no­ścią. A od babki, któ­rej de­dy­kuję tę książkę, do­wie­dzia­łem się, że drobne ge­sty mają wiel­kie zna­cze­nie: uśmiech, po­chy­le­nie głowy, de­li­katny do­tyk we wła­ści­wym cza­sie mogą tak wiele wy­ra­zić; po­tra­fią na­wet uzdra­wiać. Moi bli­scy uczyli mnie tych wszyst­kich rze­czy co­dzien­nie i po­stę­pu­jąc w ten spo­sób, przy­go­to­wali mnie do bacz­niej­szego ob­ser­wo­wa­nia ota­cza­ją­cego mnie świata. Na stro­nach tej książki za­war­łem na­uki ode­brane od nich, a także od wielu in­nych osób.

Pod­czas okresu spę­dzo­nego na Bri­gham Young Uni­ver­sity, J. We­sley Sher­wood, Ri­chard Town­send i dzie­kan Clive Winn II wiele mnie na­uczyli o pracy w po­li­cji i ob­ser­wa­cji prze­stęp­ców. Póź­niej, w FBI, lu­dzie tacy jak Do­ugh Gre­gory, Tom Ri­ley, Ju­lian „Jay” Ko­er­ner, dr Ri­chard Ault oraz Da­vid G. Ma­jor prze­ka­zali mi mnó­stwo in­for­ma­cji na te­mat niu­an­sów za­cho­wań zwią­za­nych z kontr­wy­wia­dem i szpie­go­stwem. Je­stem im wdzięczny za wy­szli­fo­wa­nie mo­ich umie­jęt­no­ści ob­ser­wo­wa­nia lu­dzi. Chciał­bym rów­nież po­dzię­ko­wać dok­to­rowi Joh­nowi Scha­fe­rowi, by­łemu agen­towi FBI i ko­le­dze po fa­chu, który po­dob­nie jak ja wziął udział w eli­tar­nym Pro­gra­mie Ana­lizy Be­ha­wio­ral­nej, pod­ję­tym przez na­szą in­sty­tu­cję, i za­chę­cał mnie do pi­sa­nia, a także wie­lo­krot­nie za­pra­szał do współ­pracy w swo­ich pro­jek­tach wy­daw­ni­czych. Marc Re­eser, który przez tak długi okres ści­gał ze mną szpie­gów, także za­słu­żył na wy­razy uzna­nia. In­nym moim ko­le­gom, a było ich wielu w Wy­dziale Bez­pie­czeń­stwa Na­ro­do­wego FBI – dzię­kuję za wspar­cie.

Przez lata FBI dbało, aby szko­lili nas naj­lepsi, więc od wy­kła­dow­ców ta­kich jak Joe Ku­lis, Paul Ek­man, Mau­reen O’Sul­li­van, Mark Frank, Bella M. De­Paulo, Al­dert Vrij, Reid Me­loy i Judy Bur­goon otrzy­ma­łem wie­dzę na te­mat ba­dań do­ty­czą­cych ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej, czer­paną bez­po­śred­nio od nich lub z na­pi­sa­nych przez nich tek­stów. Za­przy­jaź­ni­łem się z wie­loma z tych osób, a także z Da­vi­dem Gi­ven­sem, pro­wa­dzą­cym Ośro­dek Ba­dań Za­cho­wań Nie­wer­bal­nych w Spo­kane w sta­nie Wa­szyng­ton, któ­rego pu­bli­ka­cje, na­uki i uwagi wzią­łem so­bie do serca. Ich ba­da­nia oraz tek­sty wzbo­ga­ciły moje ży­cie i w ni­niej­szej książce za­war­łem to, czego do­wie­dzia­łem się od nich, a także od ta­kich sław, jak De­smond Mor­ris, Edward Hall oraz Ka­rol Dar­win, od któ­rego no­wa­tor­skiego dzieła O wy­ra­zie uczuć u czło­wieka i zwie­rząt (wyd. pol., War­szawa, 1959) wszystko się za­częło.

Wspo­mniani ba­da­cze do­star­czyli mi pod­staw na­uko­wych, inni zaś rów­nież przy­czy­nili się do re­ali­za­cji ni­niej­szego pro­jektu i pra­gnę po­dzię­ko­wać im od­dziel­nie. Moja droga przy­ja­ciółka Eli­za­beth Lee Bar­ron z Uni­wer­sy­tetu Tampa to istny dar nie­bios, je­śli cho­dzi o zbie­ra­nie in­for­ma­cji. Czuję się rów­nież zo­bo­wią­zany po­dzię­ko­wać dok­to­rowi Phi­lowi Qu­in­nowi z tejże uczelni oraz pro­fe­so­rowi Barry’emu Glo­ve­rowi z Uni­wer­sy­tetu Sa­int Leo za ich dłu­go­let­nią przy­jaźń i chęć do­sto­so­wy­wa­nia się do mo­jego ter­mi­na­rza, wy­ni­ka­ją­cego z na­pię­tych har­mo­no­gra­mów po­dróży.

Ta książka nie zy­ska­łaby osta­tecz­nego kształtu bez ilu­stra­cji, dla­tego też je­stem wdzięczny zna­ko­mi­temu fo­to­gra­fi­kowi Mar­kowi We­mple’owi za jego wkład. Dzię­kuję też Ash­lee B. Ca­stle, mo­jej asy­stentce ad­mi­ni­stra­cyj­nej, która, za­py­tana, czy nie mia­łaby ochoty na za­pre­zen­to­wa­nie róż­nych min do zdjęć w tej książce, od­po­wie­działa po pro­stu: „Ja­sne, czemu nie?” Dzię­kuję z ca­łego serca. Skła­dam także po­dzię­ko­wa­nia gra­fi­kowi z Uni­wer­sy­tetu Tampa, Da­vi­dowi R. An­drade za jego ilu­stra­cje.

Mój nie­zmier­nie cier­pliwy współ­pra­cow­nik z wy­daw­nic­twa Har­per­Col­lins, Mat­thew Ben­ja­min, zre­da­go­wał cały tekst; za­słu­żył na po­chwałę za to, że jest dżen­tel­me­nem i wspa­nia­łym pro­fe­sjo­na­li­stą. Wy­razy uzna­nia prze­ka­zuję rów­nież kie­row­nic­twu ze­społu re­dak­cyj­nego z Toni Sciarrą na czele, który wy­trwale dą­żył do re­ali­za­cji owego pro­jektu. Mat­thew i Toni pra­cują ze wspa­nia­łymi ludźmi w wy­daw­nic­twie Har­per­Col­lins, mię­dzy in­nymi z ad­iu­sta­torką Paulą Co­oper, któ­rej winny je­stem szcze­gólne po­dzię­ko­wa­nia. Po­now­nie pra­gnę po­dzię­ko­wać dok­to­rowi Ma­rvi­nowi Kar­lin­sowi za nada­nie moim po­my­słom formy książki oraz za jego miłe słowa za­warte we wstę­pie.

Wy­ra­żam wdzięcz­ność swo­jej dro­giej przy­ja­ciółce dr Eli­za­beth A. Mur­ray, praw­dzi­wej uczo­nej i wy­kła­dow­czyni, która zna­la­zła czas w swoim na­pię­tym roz­kła­dzie za­jęć, aby zre­da­go­wać wcze­sne szkice książki i po­dzie­lić się swoją ob­szerną wie­dzą na te­mat ludz­kiego ciała.

Ca­łej mo­jej ro­dzi­nie – bli­skiej i da­le­kiej – dzię­kuję za to, że znosi mnie i moje pi­sa­nie, któ­remu po­świę­cam swój czas, za­miast od­po­czy­wać w jej gro­nie. Mu­ito ob­ri­gado (wiel­kie dzięki) dla cie­bie, Luca. Co­dzien­nie dzię­kuję też mo­jej córce, Ste­pha­nie, za jej ko­cha­jącą du­szę.

Wszyst­kie te osoby przy­czy­niły się do po­wsta­nia tej pu­bli­ka­cji; dzięki niej dzielę się, w więk­szym lub mniej­szym stop­niu, ich wie­dzą. Na­pi­sa­łem tę książkę, zda­jąc so­bie ja­sno sprawę z tego, że wielu czy­tel­ni­ków wy­ko­rzy­sta w co­dzien­nym ży­ciu za­warte w niej in­for­ma­cje. Dla­tego też pra­co­wa­łem wy­trwale, by za­pre­zen­to­wać in­for­ma­cje za­równo o cha­rak­te­rze na­uko­wym, jak i em­pi­rycz­nym w spo­sób przej­rzy­sty i sta­ranny. Za ewen­tu­alne błędy od­po­wie­dzialny je­stem wy­łącz­nie ja.

Znamy pewne stare ła­ciń­skie po­wie­dze­nie: Qui do­cet, di­scit (Ten, kto na­ucza, sam się uczy.) Pod wie­loma wzglę­dami pi­sa­nie nie różni się od na­ucza­nia; to pro­ces po­zna­wa­nia i roz­róż­nia­nia, który w końcu staje się przy­jem­no­ścią. Mam na­dzieję, że po lek­tu­rze tej książki rów­nież zy­skasz do­głębną wie­dzę na te­mat spo­so­bów ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej, a twoje ży­cie sta­nie się bo­gat­sze, dzięki po­zna­niu tego, co mówi ciało.

Joe Na­varro

Tampa na Flo­ry­dzie

Sier­pień 2007

ROZ­DZIAŁ PIERW­SZY

PO­ZNA­WA­NIE SE­KRE­TÓW KO­MU­NI­KA­CJI NIE­WER­BAL­NEJ

Kiedy uczę lu­dzi „mowy ciała”, za­wsze po­ja­wia się py­ta­nie: „Joe, co pana skło­niło do za­in­te­re­so­wa­nia się ba­da­niem nie­wer­bal­nych za­cho­wań?” Nie było to coś, czym pla­no­wa­łem się za­jąć, ani też nie wy­ni­kało z wie­lo­let­niej fa­scy­na­cji tym te­ma­tem. Przy­czyny mo­jej pa­sji są przy­ziemne. To za­in­te­re­so­wa­nie na­ro­dziło się z po­trzeby, ko­niecz­no­ści sku­tecz­nego przy­sto­so­wa­nia się do cał­kiem no­wego spo­sobu ży­cia. Kiedy mia­łem osiem lat, wraz z ro­dziną tra­fi­łem do Sta­nów Zjed­no­czo­nych, emi­gru­jąc z Kuby. Wy­je­cha­li­śmy za­le­d­wie kilka mie­sięcy po ak­cji w Za­toce Świń i na­prawdę my­śle­li­śmy, że bę­dziemy tu­taj, w USA, tylko przez krótki czas jako uchodźcy.

Nie zna­jąc po­cząt­kowo an­giel­skiego, po­stą­pi­łem tak, jak czy­nią ty­siące in­nych imi­gran­tów przy­by­wa­ją­cych do tego kraju. Szybko prze­ko­na­łem się, że aby do­pa­so­wać się do mo­ich ko­le­gów i ko­le­ża­nek ze szkoły, mu­szę na­uczyć się roz­po­zna­wać „inny ję­zyk”, ja­kim „mó­wiono” wo­kół mnie – ję­zyk nie­wer­bal­nych za­cho­wań – i wy­czu­lić się na niego. Od­kry­łem, że jest to ję­zyk, który po­tra­fię prze­tłu­ma­czyć i na­tych­miast zro­zu­mieć. W swoim mło­dym umy­śle po­strze­ga­łem ludz­kie ciało jak ro­dzaj afi­sza, który prze­ka­zuje (ogła­sza), co dana osoba za po­mocą ge­stów, min i ru­chów ciała my­śli – a w ta­kiej for­mie mo­głem to od­czy­tać. Po pew­nym cza­sie na­uczy­łem się oczy­wi­ście an­giel­skiego – a na­wet utra­ci­łem nieco wprawy w po­słu­gi­wa­niu się hisz­pań­skim – ale ni­gdy nie za­po­mnia­łem ję­zyka nie­wer­bal­nego. Od­kry­łem w mło­dym wieku, że za­wsze mogę po­le­gać na ko­mu­ni­ka­cji po­za­słow­nej.

Na­uczy­łem się wy­ko­rzy­sty­wać ję­zyk ciała do od­szy­fro­wy­wa­nia tego, co moi szkolni ko­le­dzy i na­uczy­ciele pró­bo­wali mi prze­ka­zać i co do mnie czuli. Jed­nym z pierw­szych ge­stów, ja­kie za­uwa­ży­łem, było to, że ucznio­wie lub na­uczy­ciele, któ­rzy na­prawdę mnie lu­bili, uno­sili (lub wy­gi­nali w łuk) brwi, gdy spo­strze­gali, jak wcho­dzę do sali. Z ko­lei ci, któ­rzy nie byli zbyt przy­ja­ciel­scy w sto­sunku do mnie, mru­żyli lekko oczy, kiedy się po­ja­wia­łem – gdy ktoś raz to zo­ba­czy, ni­gdy tego nie za­po­mni. Szybko wy­ko­rzy­sty­wa­łem te nie­wer­balne in­for­ma­cje, po­dob­nie jak czy­niło to wielu emi­gran­tów, do oce­nia­nia i roz­wi­ja­nia przy­jaźni, po­ro­zu­mie­wa­nia się mimo oczy­wi­stej ba­riery ję­zy­ko­wej, uni­ka­nia osób wrogo na­sta­wio­nych i roz­wi­ja­nia zdro­wych re­la­cji. Wiele lat póź­niej od­czy­ty­wa­łem nie­wer­balne ko­mu­ni­katy prze­ka­zy­wane za po­mocą ru­chów oczu, kiedy roz­wią­zy­wa­łem sprawy kry­mi­nalne jako agent spe­cjalny w Fe­de­ral­nym Biu­rze Śled­czym (FBI) (patrz ta­blica 1).

Ba­zu­jąc na swoim po­cho­dze­niu, wy­kształ­ce­niu oraz wy­szko­le­niu, pra­gnę na­uczyć in­nych po­strze­gać świat tak, jak wi­dzi go eks­pert od ko­mu­ni­ka­cji nie­wer­bal­nej z FBI: jako żywe i dy­na­miczne śro­do­wi­sko, w któ­rym wszel­kie wza­jemne ludz­kie re­la­cje pełne są in­for­ma­cji, oraz oka­zję do wy­ko­rzy­sta­nia nie­mego ję­zyka ciała do zdo­by­cia in­for­ma­cji na te­mat tego, co lu­dzie my­ślą, czują i ja­kie mają za­miary. Za­sto­so­wa­nie tej wie­dzy po­może ci wy­róż­niać się spo­śród in­nych. Bę­dzie też sta­no­wiło ro­dzaj ochrony i da ci, wcze­śniej nie­do­stępny, wgląd w ludz­kie za­cho­wa­nia.

CZYM WŁA­ŚCI­WIE JEST KO­MU­NI­KA­CJA NIE­WER­BALNA?

Po­za­słowne po­ro­zu­mie­wa­nie się, czę­sto okre­ślane jako nie­wer­balne za­cho­wa­nie lub mowa ciała, to spo­sób prze­ka­zy­wa­nia in­for­ma­cji – taki sam jak słowo mó­wione – tyle że od­bywa się za po­mocą min, ge­stów, do­tyku, ru­chów ciała (ki­ne­miki), po­stawy, przy­stra­ja­nia ciała (stroje, bi­żu­te­ria, fry­zura, ta­tu­aże itp.), a także tonu, barwy i na­tę­że­nia głosu czło­wieka (nie zaś sa­mej tre­ści wy­po­wie­dzi). Nie­wer­balne za­cho­wa­nia to około 60–65 pro­cent ca­łej ko­mu­ni­ka­cji in­ter­per­so­nal­nej, a pod­czas upra­wia­nia seksu mogą do­cho­dzić na­wet do 100 pro­cent i być je­dyną formą po­ro­zu­mie­wa­nia się part­ne­rów (Bur­goon, 1994, s. 229–285).

Ko­mu­ni­ka­cja po­za­słowna może też ujaw­niać praw­dziwe my­śli, od­czu­cia i in­ten­cje czło­wieka. Dla­tego też tego typu za­cho­wa­nia na­zy­wamy nie­kiedy „prze­ka­zami” (prze­ka­zują nam one in­for­ma­cje na te­mat praw­dzi­wego stanu umy­słu da­nej osoby). A po­nie­waż lu­dzie nie za­wsze są świa­domi tego, że po­ro­zu­mie­wają się w spo­sób nie­wer­balny, mowa ciała jest czę­sto bar­dziej szczera niż wy­po­wie­dzi słowne, które są świa­do­mie for­mu­ło­wane po to, by mó­wiący mógł osią­gnąć swoje cele (patrz ta­blica 2).

Za­wsze, kiedy ob­ser­wo­wa­nie nie­wer­bal­nego za­cho­wa­nia dru­giej osoby po­maga zro­zu­mieć jej od­czu­cia, in­ten­cje oraz dzia­ła­nia – lub wy­ja­śnia wy­po­wia­dane przez nią słowa – można wtedy z po­wo­dze­niem od­szy­fro­wać ich sens i wy­ko­rzy­stać ten niemy śro­dek ko­mu­ni­ka­cji.

JAK NIE­WER­BALNE ZA­CHO­WA­NIA WZBO­GA­CAJĄ ŻY­CIE

Na­ukowcy do­wie­dli, że lu­dzie, któ­rzy po­tra­fią sku­tecz­nie od­czy­ty­wać i in­ter­pre­to­wać nie­wer­balne prze­kazy i kie­ro­wać tym, jak inni ich po­strze­gają, cie­szą się w ży­ciu więk­szym po­wo­dze­niem niż ci, któ­rym bra­kuje tych umie­jęt­no­ści (Go­le­man, 1995, s. 13–92). Ce­lem tej książki jest na­uczyć cię, jak ob­ser­wo­wać ota­cza­jący świat i okre­ślać zna­cze­nie po­za­słow­nych ko­mu­ni­ka­tów w każ­dej sy­tu­acji. Ta cenna wie­dza wzmocni twoje re­la­cje z in­nymi i wzbo­gaci twoje ży­cie, tak jak wzbo­ga­ciła moje.

Jed­nym z fa­scy­nu­ją­cych fak­tów zwią­za­nych z uświa­da­mia­niem so­bie nie­wer­bal­nych za­cho­wań jest ich uni­wer­salne za­sto­so­wa­nie. Ta forma ko­mu­ni­ka­cji spraw­dza się wszę­dzie, gdzie tylko lu­dzie kon­tak­tują się mię­dzy sobą. Jest wszech­obecna i wia­ry­godna. Kiedy wia­domo, co ozna­cza kon­kretne za­cho­wa­nie, można wy­ko­rzy­stać tę in­for­ma­cję w wielu róż­nych oko­licz­no­ściach i wszel­kiego ro­dzaju śro­do­wi­skach. Tak na­prawdę bez prze­ka­zów nie­wer­bal­nych trudno sku­tecz­nie na­wią­zy­wać wza­jemne kon­takty. Czy kie­dy­kol­wiek za­sta­na­wia­łeś się, czemu lu­dzie wciąż la­tają sa­mo­lo­tami na spo­tka­nia w erze kom­pu­te­rów, wia­do­mo­ści tek­sto­wych, e-ma­ili, te­le­fo­nów i wi­de­okon­fe­ren­cji? Czy­nią tak z po­trzeby wy­ra­ża­nia i ob­ser­wo­wa­nia na żywo ko­mu­ni­ka­tów nie­wer­bal­nych. Nic nie prze­bije moż­li­wo­ści uj­rze­nia tych prze­ka­zów oso­bi­ście i z bli­ska. Dla­czego? Dla­tego, że za­cho­wa­nia nie­wer­balne mają wielką moc i zna­cze­nie. Wszystko, czego do­wiesz się z tej książki, bę­dzie można za­sto­so­wać w każ­dej sy­tu­acji i sce­ne­rii. A oto przy­kład (ta­blica 3):

DO­SKO­NA­LE­NIE UMIE­JĘT­NO­ŚCI KO­MU­NI­KA­CJI NIE­WER­BAL­NEJ WY­MAGA CZYN­NEGO WSPÓŁ­DZIA­ŁA­NIA

Je­stem prze­ko­nany, że każdy czło­wiek o prze­cięt­nej in­te­li­gen­cji może na­uczyć się wy­ko­rzy­sty­wać po­za­słowne spo­soby po­ro­zu­mie­wa­nia się do do­sko­na­le­nia sie­bie. Wiem to, po­nie­waż przez ostat­nie dwa­dzie­ścia lat na­ucza­łem ty­siące lu­dzi, jak z po­wo­dze­niem od­szy­fro­wy­wać nie­wer­balne za­cho­wa­nia i wy­ko­rzy­sty­wać te in­for­ma­cje do wzbo­ga­ca­nia swo­jego ży­cia, a także ży­cia swo­ich bli­skich oraz osią­ga­nia oso­bi­stych oraz za­wo­do­wych ce­lów. Speł­nie­nie tego za­da­nia wy­maga jed­nak czyn­nej współ­pracy oraz tego, by każdy wno­sił coś war­to­ścio­wego do wspól­nych sta­rań.

Prze­strze­ga­nie „dzie­się­ciu przy­ka­zań” do­ty­czą­cych sku­tecz­nej ob­ser­wa­cji i roz­szy­fro­wy­wa­nia nie­wer­bal­nych ko­mu­ni­ka­tów

Sku­teczne „od­czy­ty­wa­nie” lu­dzi – zbie­ra­nie po­za­słow­nych in­for­ma­cji w celu po­zna­nia ludz­kich my­śli, uczuć i za­mia­rów – to umie­jęt­ność wy­ma­ga­jąca cią­głej prak­tyki i od­po­wied­niego tre­ningu. Aby po­móc w tym się wy­ćwi­czyć, chcę prze­ka­zać pewne ważne wska­zówki – czy też przy­ka­za­nia – które mak­sy­mal­nie zwięk­szą sku­tecz­ność od­czy­ty­wa­nia nie­wer­bal­nych prze­ka­zów. Gdy za­sto­su­jesz te za­le­ce­nia w co­dzien­nym ży­ciu i uczy­nisz je czę­ścią swo­ich ru­ty­no­wych za­jęć, wkrótce staną się twoją drugą na­turą i nie będą wy­ma­gać zbyt du­żego świa­do­mego wy­siłku. Przy­po­mina to w du­żej mie­rze na­ukę jazdy. Czy pa­mię­tasz, jak po raz pierw­szy pro­wa­dzi­łeś sa­mo­chód? Pew­nie, po­dob­nie jak ja, by­łeś tak skon­cen­tro­wany na kie­ro­wa­niu po­jaz­dem, że trudno było śle­dzić to, co ro­bisz we­wnątrz sa­mo­chodu i sku­piać się jed­no­cze­śnie na tym, co dzieje się na dro­dze. Do­piero gdy po­czu­łeś się do­brze za kie­row­nicą, mo­głeś ob­jąć uwagą wszystko, co wiąże się z pro­wa­dze­niem auta. Tak samo jest z nie­wer­bal­nym za­cho­wa­niem. Kiedy udo­sko­na­lisz tech­nikę sku­tecz­nego po­słu­gi­wa­nia się po­za­słow­nymi for­mami ko­mu­ni­ka­cji, sta­nie się to czymś au­to­ma­tycz­nym i bę­dziesz mógł sku­pić całą uwagę na od­szy­fro­wy­wa­niu oto­cze­nia.

PRZY­KA­ZA­NIE PIERW­SZE:Bądź do­brym ob­ser­wa­to­rem swo­jego oto­cze­nia. To naj­bar­dziej pod­sta­wowe wy­ma­ga­nie dla każ­dego, kto pra­gnie roz­szy­fro­wy­wać i wy­ko­rzy­sty­wać nie­wer­balne spo­soby po­ro­zu­mie­wa­nia się.

Wy­obraź so­bie, że słu­chasz ko­goś, ma­jąc uszy za­tkane kor­kami. Nic nie mo­żesz usły­szeć i umknęło ci wszystko, co zo­stało po­wie­dziane. Dla­tego też lu­dzie, któ­rzy bar­dzo chcą coś usły­szeć, nie cho­dzą z kor­kami w uszach! A mimo to, je­śli cho­dzi o po­strze­ga­nie nie­mego ję­zyka nie­wer­bal­nych za­cho­wań, wielu ob­ser­wu­ją­cych rów­nie do­brze mo­głoby mieć opa­ski na oczach, bo tak bar­dzo są nie­świa­domi sy­gna­łów wy­sy­ła­nych przez ota­cza­ją­cych ich lu­dzi. Za­sta­nów się nad tym. Tak jak uważne słu­cha­nie jest pod­stawą poj­mo­wa­nia wer­bal­nych oświad­czeń, tak samo baczna ob­ser­wa­cja sta­nowi za­sad­ni­czy wa­ru­nek ro­zu­mie­nia mowy ciała. Hola, nie tak prędko! Nie prze­my­kaj przez to zda­nie, żeby czy­tać da­lej. To, o czym ono mówi, ma de­cy­du­jące zna­cze­nie. Baczna (wy­ma­ga­jąca wy­siłku) ob­ser­wa­cja jest ab­so­lut­nie nie­zbędna do roz­szy­fro­wy­wa­nia lu­dzi i sku­tecz­nego wy­kry­wa­nia ich po­za­wer­bal­nych prze­ka­zów.

Pro­blem po­lega na tym, że naj­czę­ściej lu­dzie pa­trzą, ale tak na­prawdę nie do­strze­gają – jak to po­wie­dział Sher­lock Hol­mes, skru­pu­latny an­giel­ski de­tek­tyw, do swo­jego przy­ja­ciela, dok­tora Wat­sona: „Wi­dzisz, ale nie ob­ser­wu­jesz”. Nie­stety, więk­szość lu­dzi pa­trzy na swoje oto­cze­nie, nie wy­si­la­jąc zbyt­nio zmy­słu ob­ser­wa­cji. Ta­kie osoby nie uświa­da­miają so­bie sub­tel­nych zmian za­cho­dzą­cych w świe­cie. Nie zdają so­bie sprawy z mnó­stwa de­tali po­ja­wia­ją­cych się w ich oto­cze­niu, ta­kich jak nie­znaczny ruch czy­jejś dłoni lub stopy, który może zdra­dzić praw­dziwe my­śli lub in­ten­cje da­nego czło­wieka.

Różne ba­da­nia na­ukowe wy­ka­zały, że lu­dzie są na ogół kiep­skimi ob­ser­wa­to­rami. Na przy­kład kiedy męż­czy­zna prze­brany za go­ryla prze­szedł przed grupą stu­den­tów pod­czas trwa­nia za­jęć, po­łowa stu­den­tów na­wet go nie za­uwa­żyła (Si­mons & Cha­bris, 1999, 1059–1074)!

Mar­nym ob­ser­wa­to­rom bra­kuje tego, co pi­loci sa­mo­lo­tów na­zy­wają „przy­tom­no­ścią sy­tu­acyjną”, która ozna­cza zda­wa­nie so­bie w każ­dej chwili sprawy z tego, gdzie się znaj­dują. Tacy lu­dzie nie poj­mują do­kład­nie, co dzieje się wo­kół nich, a na­wet przed ich oczami. Po­proś ich, żeby we­szli do ob­cego po­koju peł­nego lu­dzi i ro­zej­rzeli się wo­koło, a po­tem po­wiedz, by za­mknęli oczy i po­wie­dzieli, co zo­ba­czyli. Bę­dziesz zdzi­wiony ich nie­zdol­no­ścią do przy­po­mnie­nia so­bie na­wet naj­bar­dziej oczy­wi­stych ele­men­tów da­nego po­miesz­cze­nia.

Przy­gnę­bia­jące, jak czę­sto spo­ty­kamy ko­goś lub czy­tamy o kimś, kto za­wsze wy­daje się ślepy na wy­da­rze­nia ze swo­jego ży­cia. Skargi tych osób są nie­mal za­wsze ta­kie same:

Moja żona wła­śnie wy­stą­piła o roz­wód. Nie mia­łem po­ję­cia, że czuje się nie­szczę­śliwa w na­szym mał­żeń­stwie.

Psy­cho­log szkolny mówi, że mój syn za­żywa ko­ka­inę od trzech lat. Nie wie­dzia­łam, że ma pro­blem z nar­ko­ty­kami.

Spie­ra­łem się z tym fa­ce­tem i ni z tego, ni z owego ten du­pek mnie wal­nął. Nie wi­dzia­łem, że się na to za­nosi.

Wy­da­wało mi się, że szef jest cał­kiem za­do­wo­lony z mo­jej pracy. Nie mia­łam po­ję­cia, że za­mie­rza mnie zwol­nić.

To stwier­dze­nia wy­po­wia­dane przez męż­czyzn i ko­biety, któ­rzy ni­gdy nie na­uczyli się sku­tecz­nie ob­ser­wo­wać ota­cza­ją­cego ich świata. Ta­kie nie­do­sko­na­ło­ści tak na­prawdę nie są za­ska­ku­jące. Kiedy do­ra­stamy i z dzieci prze­obra­żamy się w do­ro­słych, nikt nas nie uczy, jak ob­ser­wo­wać nie­wer­balne wska­zówki po­da­wane przez in­nych. Nie ma ta­kich za­jęć w szkole pod­sta­wo­wej, śred­niej czy wyż­szej, na któ­rych uczono by nas, jak roz­wi­jać świa­do­mość sy­tu­acyjną. Gdy ktoś ma szczę­ście, sam na­uczy się być bar­dziej spo­strze­gaw­czy. A je­śli tego nie uczyni, to nie do­strzeże mnó­stwa po­ży­tecz­nych in­for­ma­cji, które po­mogą mu unik­nąć pro­ble­mów i uczy­nią ży­cie bar­dziej sa­tys­fak­cjo­nu­ją­cym, czy to w związku z pracą, ro­dziną, czy też uma­wia­niem się na randki.

Na szczę­ście, umie­jęt­no­ści ob­ser­wa­cji można się na­uczyć. Nie mu­sisz iść przez ży­cie z za­wią­za­nymi oczami. Poza tym, jako że jest to pewna sztuka, można ją do­sko­na­lić za po­mocą od­po­wied­niego tre­ningu. Je­śli twoja zdol­ność ob­ser­wa­cji jest „upo­śle­dzona”, nie za­ła­muj się. Mo­żesz po­ko­nać tę sła­bość, je­śli tylko chcesz po­świę­cić czas i ener­gię na przy­glą­da­nie się światu z więk­szą uwagą.

Po­wi­nie­neś czy­nić spo­strze­że­nia, uważ­nie ob­ser­wo­wać to, co się w ży­ciu dzieje. Stać się świa­do­mym tego, że ota­cza­jący cię świat nie jest czymś nie­zmien­nym. To świa­dome i za­mie­rzone dzia­ła­nie wy­maga wy­siłku, ener­gii i sku­pie­nia, a także nie­ustan­nej prak­tyki. Ob­ser­wo­wa­nie przy­po­mina mię­sień, który staje się sil­niej­szy, gdy go uży­wasz, i za­nika, kiedy po­zo­staje w bez­ru­chu. Ćwicz więc swój „mię­sień ob­ser­wa­cyjny”, a sta­niesz się lep­szy w roz­szy­fro­wy­wa­niu ota­cza­ją­cego świata.

A przy oka­zji, kiedy mó­wię o świa­do­mej ob­ser­wa­cji, to pro­szę, że­byś wy­ko­rzy­sty­wał wszyst­kie zmy­sły, a nie tylko wzrok. Za­wsze, kiedy wcho­dzę do swo­jego miesz­ka­nia, biorę głę­boki wdech. Gdy nie pach­nie „nor­mal­nie”, czuję nie­po­kój. Pew­nego razu po po­wro­cie do domu z po­dróży wy­czu­łem lekką woń dymu pa­pie­ro­so­wego. Mój nos ostrzegł mnie przed moż­li­wym nie­bez­pie­czeń­stwem na dużo wcze­śniej, za­nim mo­głem ro­zej­rzeć się po miesz­ka­niu. Oka­zało się, że był u mnie kon­ser­wa­tor bu­dynku, żeby na­pra­wić ciek­nącą rurę, i za­pach jego prze­siąk­nię­tych dy­mem ubrań i skóry utrzy­my­wał się w po­wie­trzu jesz­cze kilka go­dzin póź­niej. Na szczę­ście był to mile wi­dziany in­truz, ale rów­nie do­brze mógłby to być wła­my­wacz, cza­jący się w są­sied­nim po­koju. Cho­dzi o to, że ko­rzy­sta­jąc ze wszyst­kich zmy­słów, po­tra­fi­łem le­piej oce­nić, co się dzieje w moim oto­cze­niu, i za­dbać o wła­sne bez­pie­czeń­stwo.

PRZY­KA­ZA­NIE DRU­GIE:Ob­ser­wo­wa­nie w okre­ślo­nym kon­tek­ście to klucz do zro­zu­mie­nia nie­wer­bal­nych prze­ka­zów. Kiedy pró­bu­jesz po­jąć po­za­słowne ko­mu­ni­katy w sy­tu­acjach z praw­dzi­wego ży­cia, im le­piej ro­zu­miesz kon­tekst, w ja­kim się po­ja­wiają, tym ja­śniej zro­zu­miesz ich zna­cze­nie. Na przy­kład przy­pusz­czam, że po wy­padku dro­go­wym lu­dzie są w szoku i cho­dzą bez celu, spra­wia­jąc wra­że­nie oszo­ło­mio­nych. Pew­nie trzęsą im się ręce, mogą na­wet po­dej­mo­wać błędne de­cy­zje i wyjść na ru­chliwą ulicę. (Dla­tego wła­śnie po­li­cjanci pro­szą o po­zo­sta­nie w sa­mo­cho­dzie). Dla­czego tak się dzieje? Po wy­padku lu­dzie cier­pią na sku­tek zu­peł­nego prze­ję­cia kon­troli nad „my­ślą­cym” mó­zgiem przez jego ob­szar zwany ukła­dem lim­bicz­nym. W wy­niku tego prze­ję­cia po­ja­wiają się ta­kie re­ak­cje jak drże­nie, dez­orien­ta­cja, zde­ner­wo­wa­nie oraz za­kło­po­ta­nie. W tym kon­tek­ście na­leży się spo­dzie­wać ta­kich za­cho­wań, po­nie­waż wy­pły­wają one ze stresu spo­wo­do­wa­nego wy­pad­kiem. Pod­czas roz­mowy kwa­li­fi­ka­cyj­nej z kan­dy­da­tami na ja­kąś po­sadę, spo­dzie­wam się, że będą zde­ner­wo­wani na po­czątku roz­mowy, a po­tem nie­po­kój znik­nie. Je­śli za­nie­po­ko­je­nie po­ja­wia się po­now­nie, gdy za­daję okre­ślone py­ta­nia, wtedy mu­szę się za­sta­no­wić, dla­czego tego ro­dzaju re­ak­cja na­gle znowu wy­stą­piła.

PRZY­KA­ZA­NIE TRZE­CIE:Na­ucz się roz­po­zna­wać i roz­szy­fro­wy­wać nie­wer­balne za­cho­wa­nia, które są uni­wer­salne. Nie­które re­ak­cje ciała uznaje się za po­wszechne, po­nie­waż przez więk­szość osób są one oka­zy­wane w po­dobny spo­sób. Na przy­kład, kiedy lu­dzie za­ci­skają wargi, tak że pra­wie ich nie wi­dać, to ja­sny i wspólny dla wszyst­kich sy­gnał ozna­cza­jący, że są za­nie­po­ko­jeni i coś jest nie w po­rządku. Ta­kie za­cho­wa­nie po­za­wer­balne, po­le­ga­jące na za­ci­ska­niu ust, to je­den z uni­wer­sal­nych prze­ka­zów, które opi­suję w na­stęp­nych roz­dzia­łach (patrz ta­blica 4). Im wię­cej ta­kich uni­wer­sal­nych ko­mu­ni­ka­tów nie­wer­bal­nych bę­dziesz umiał roz­po­znać i traf­nie zin­ter­pre­to­wać, tym ła­twiej oce­nisz my­śli, od­czu­cia i za­miary osób w twoim oto­cze­niu.