O tym, co w życiu ważne. Filozofia praktyczna ebook

Szcze­pa­nowi

1. Za­pro­sze­nie do fi­lo­zo­fii

Ra­dość w mym dziw­nym ży­ciu jest ra­do­ścią mo­jego my­śle­nia. Czy jest to ra­dość ży­cia?

Lu­dwig Wit­t­gen­stein, Uwagi różne, s. 35

Fi­lo­zo­fia a na­uka

Nie mu­simy przy­sta­wać na to, że fi­lo­zo­fia jest kró­lową nauk, ale z tym, że jest matką nauk, nie spo­sób po­le­mi­zo­wać. Z fi­lo­zo­fii wy­ro­sły wszyst­kie inne dzie­dziny nauk. Po­czą­tek fi­lo­zo­fii to mo­ment odej­ścia czło­wieka od mitu. Mo­ment, w któ­rym wy­ja­śnie­nia mi­tyczne prze­stały być za­do­wa­la­jące, a cie­kawy świata i sie­bie sa­mego czło­wiek z ba­jań prze­cho­dzi do ra­cjo­nal­nego my­śle­nia. Dla­tego „fi­lo­zo­fo­wie sta­ro­żyt­no­ści to lu­dzie re­ne­sansu”. Mam przez to na my­śli, że od­po­wia­dali na wszyst­kie py­ta­nia – od tych, które dziś za­li­czy­li­by­śmy do za­gad­nień fi­zyki, przez do­ty­czące współ­cze­snej fi­lo­zo­fii, po zu­peł­nie try­wialne kwe­stie ży­cia co­dzien­nego. Py­ta­nia do­ty­czyły wszyst­kiego, co in­te­re­suje czło­wieka, a od­po­wie­dzi miały przede wszyst­kim być ro­zumne i ra­cjo­nalne.

To wła­śnie ra­cjo­nalne my­śle­nie prze­ko­ny­wało fi­lo­zo­fów sta­ro­żyt­nych, bar­dziej od do­świad­cze­nia. Stąd też wzięły się pa­ra­doksy ru­chu i zmiany Ze­nona z Elei. Dziś bli­żej nam do „szkiełka i oka” i dane do­świad­czalne, a zwłasz­cza te ob­ser­wa­cyjne, trak­tu­jemy jako naj­bar­dziej wia­ry­godne. Tym spo­so­bem do­cie­ramy do naj­istot­niej­szej róż­nicy mię­dzy na­uką a fi­lo­zo­fią. Zwłasz­cza je­śli sło­wem „na­uka” okre­ślamy wy­łącz­nie przy­rod­ni­cze na­uki em­pi­ryczne. Fi­lo­zo­fię co prawda mo­żemy za­li­czyć do nauk hu­ma­ni­stycz­nych. Tak czy ina­czej, fi­lo­zo­fia nie po­słu­guje się eks­pe­ry­men­tem czy do­świad­cze­niem em­pi­rycz­nym, a w każ­dym ra­zie nie w ta­kim sen­sie, jak robi to na­uka[1]. Fi­lo­zo­fia ma swoje me­tody. My­śle­nie, ro­zu­mo­wa­nie, wnio­sko­wa­nia, ra­cjo­nalne re­kon­struk­cje, eks­pe­ry­menty my­ślowe[2], a w wy­mia­rze prak­tycz­nym – także ćwi­cze­nia du­chowe i me­dy­ta­cyjne[3]. Fi­lo­zo­fia czę­sto zwią­zana jest z tym, co in­te­li­gi­bilne, czyli po­zna­walne wy­łącz­nie ro­zu­mowo. Inny przed­miot zmu­sza nas do in­nych me­tod. „Fi­lo­zo­fia to dy­na­mit do roz­sa­dza­nia em­pi­rii”[4] – traf­nie pi­sze Hen­ryk El­zen­berg. Fi­lo­zo­fia na­daje em­pi­rii głę­bię, uzu­peł­nia na­ukę. Można także po­wie­dzieć, że fi­lo­zo­fia od­po­wiada na py­ta­nia, na które nie od­po­wiada na­uka, szuka tam, gdzie nie sięga me­toda na­ukowa. Fi­lo­zo­fia od­po­wiada na py­ta­nia bar­dzo istotne, być może naj­waż­niej­sze. Są to py­ta­nia o na­turę tego, co ist­nieje i jak to po­zna­jemy, o ist­nie­nie oraz o nas sa­mych i na­sze ży­cie. Mo­men­tami fi­lo­zo­fia jest me­ta­nauką, jak na przy­kład fi­lo­zo­fia na­uki; fi­lo­zo­fia spo­łeczna może także ko­rzy­stać z ba­dań i do­ko­nań na­uko­wych, jak robi to na przy­kład ko­gni­ty­wi­styka czy fi­lo­zo­fia umy­słu. Ist­nieje także wy­miar prak­tyczny fi­lo­zo­fii.

Mię­dzy in­nymi dla­tego wła­śnie fi­lo­zo­fia nie daje jed­nej od­po­wie­dzi. Sama fi­lo­zo­fia ze swo­imi teo­riami nie za­spo­koi ludz­kiej po­trzeby my­śle­nia. Nie taka jest jej rola. Jak uj­muje to Han­nah Arendt: „Gdyż po­trzeba my­śle­nia nie może być ni­gdy uci­szona przez rze­komo osta­teczne in­tu­icje «mą­drych lu­dzi», może ona być za­spo­ko­jona je­dy­nie przez samo my­śle­nie (...)”[5]. Fi­lo­zo­fia i lu­dzie, któ­rzy się nią zaj­mują, mają po­bu­dzać do my­śle­nia. Przy czym nie jest tak, że za­da­jemy py­ta­nie, ście­ramy na­sze teo­rie i hi­po­tezy z do­świad­cze­niem, z przy­rodą i otrzy­mu­jemy od przy­rody od­po­wiedź: prawda/fałsz. (Swoją drogą na­wet na­uka nie działa w tak pro­sty spo­sób).

Fi­lo­zo­fię ży­cia mo­żemy prak­ty­ko­wać i w ten spo­sób uznać, czy nam od­po­wiada, czy też nie­ko­niecz­nie. W wy­padku fi­lo­zo­fii prak­tycz­nej – za­miast o praw­dzie – le­piej my­śleć o uży­tecz­no­ści i o zna­cze­niu[6]. Ka­te­go­ria prawdy i fał­szu do fi­lo­zo­fii prak­tycz­nej nie ma moim zda­niem za­sto­so­wa­nia. Dla­tego też mamy tyle róż­nych fi­lo­zo­ficz­nych teo­rii na przy­kład do­ty­czą­cych szczę­ścia czy sensu ży­cia. Nie ma jed­nej wy­róż­nio­nej, po­wszech­nie uzna­nej za praw­dziwą. Fi­lo­zo­fia nie daje al­go­rytmu na szczę­ście ani wzoru na do­bre ży­cie. Ta­kie cuda, w po­staci jed­no­znacz­nych od­po­wie­dzi i wzo­rów, ofe­ruje je­dy­nie ma­te­ma­tyka. Być może wła­śnie dla­tego jest przez wielu uzna­wana za kró­lową nauk.

Z mo­jego punktu wi­dze­nia fakt, że fi­lo­zo­fia sta­wia py­ta­nia, daje wiele od­po­wie­dzi i jed­no­cze­śnie wska­zuje ko­lejne nowe py­ta­nia, ab­so­lut­nie nie jest jej mi­nu­sem. Wręcz prze­ciw­nie – to prze­jaw roz­woju. Mamy wiele róż­nych sta­no­wisk czę­ściowo ze sobą sprzecz­nych. Może to przy­tła­czać, a na­wet fru­stro­wać. Nie je­ste­śmy do tego przy­zwy­cza­jeni. Na­uki em­pi­ryczne dzia­łają ina­czej, za­zwy­czaj wy­róż­niają pewną teo­rię. Dla­tego wła­śnie dla nie­któ­rych jest to także po­wód roz­cza­ro­wa­nia fi­lo­zo­fią. Inną ważną róż­nicą jest to, że fi­lo­zo­fia nie wsty­dzi się swo­jej hi­sto­rii. Utrzy­mu­jąc tra­dy­cję, chro­nimy się przed po­peł­nia­niem tych sa­mych błę­dów i przed po­pad­nię­ciem w do­gma­tyzm. Chyba żadna inna dzie­dzina, a z pew­no­ścią na­uki em­pi­ryczne nie po­świę­cają tyle czasu i uwagi swo­jej hi­sto­rii.

Cha­rak­te­ry­styczne dla fi­lo­zo­fii jest rów­nież to, że – po­dob­nie jak hi­sto­rii – nie wsty­dzimy się błę­dów. Ko­ry­gu­jemy je i przej­mu­jemy z fi­lo­zo­fii da­nych my­śli­cieli to, co naj­lep­sze. Tym spo­so­bem na przy­kład nie przyj­mu­jemy fi­zyki czy lo­giki sta­ro­żyt­nych my­śli­cieli, ale etykę i jej za­le­ce­nia prak­tyczne już jak naj­bar­dziej. Hi­sto­ria fi­lo­zo­fii jest czę­ścią wła­ści­wie każ­dej dzie­dziny fi­lo­zo­fii. Fi­lo­zo­fia to hi­sto­ria roz­woju my­śli ludz­kiej. Mo­żemy prze­śle­dzić roz­wój my­śli na dany te­mat od sta­ro­żyt­no­ści po współ­cze­sność. Po­znać uję­cia naj­wspa­nial­szych umy­słów w dzie­jach świata. Mo­żemy sta­nąć na ra­mio­nach ol­brzy­mów[7].

Do hi­sto­rii fi­lo­zo­fii wraca zwłasz­cza fi­lo­zo­fia prak­tyczna. Fi­lo­zo­fia miała bo­wiem naj­prak­tycz­niej­szy wy­miar w sta­ro­żyt­no­ści. Nie­któ­rzy, jak na przy­kład Pierre Ha­dot, są zda­nia, że w mo­men­cie, kiedy fi­lo­zo­fia we­szła do uni­wer­sy­te­tów, stała się mniej prak­tyczna, a bar­dziej aka­de­micka[8]. Sku­piono się na teo­rii kosz­tem prak­tyki, w re­zul­ta­cie dziś na więk­szo­ści wy­dzia­łów fi­lo­zo­ficz­nych nie­stety nie uczymy się fi­lo­zo­fii prak­tycz­nej. Po­zna­jemy ją z bar­dziej teo­re­tycz­nej i hi­sto­rycz­nej strony. Stu­diu­jąc fi­lo­zo­fię i zaj­mu­jąc się fi­lo­zo­fią prak­tyczną, trudno nie przy­znać ra­cji Ha­do­towi. Dla­tego też w tej książce bę­dziemy wie­lo­krot­nie wra­cać do fi­lo­zo­fów sta­ro­żyt­nych (zwłasz­cza sto­ików, któ­rych sto­sun­kowo wiele tek­stów do­trwało do dziś). To wła­śnie oni są fi­lo­zo­fami ży­cia, prak­ty­kami fi­lo­zo­fii.

Je­stem zda­nia, że w bar­dziej współ­cze­snych roz­wa­ża­niach fi­lo­zo­ficz­nych rów­nież można od­na­leźć wiele prak­tycz­nych wąt­ków, lecz wy­maga to od nas więk­szego za­an­ga­żo­wa­nia. Czę­sto to nie prak­tyczne ży­ciowe rady były prze­cież in­ten­cją fi­lo­zofa. Trzeba sa­memu to do­strzec i wy­ło­wić. Są bo­wiem tek­sty fi­lo­zo­ficzne, które za­chwy­cają swoją głę­bią, bo­gac­twem my­śli i po­ru­sza­nych pro­ble­mów. Mo­żemy wcho­dzić na różne po­ziomy ich in­ter­pre­ta­cji, co mię­dzy in­nymi świad­czy o ich świet­no­ści. Mamy za­tem do roz­wa­ża­nia cały wa­chlarz teo­rii i kon­cep­cji fi­lo­zo­ficz­nych od sta­ro­żyt­no­ści po współ­cze­sność.

Wo­bec tego, co zo­stało już po­wie­dziane, fi­lo­zo­fia prak­tyczna i jej kon­kretne sta­no­wi­ska po­winny być trak­to­wane bar­dziej jak dro­go­wskazy niż roz­wią­za­nia. To ważna kwe­stia, z któ­rej trzeba so­bie zda­wać sprawę, by do­brze za­cząć swoją przy­godę z fi­lo­zo­fią. Co cie­kawe, od cza­sów, kiedy fi­lo­zo­fia we­szła do uni­wer­sy­te­tów i w du­żej mie­rze za­nie­dbała swój prak­tyczny wy­miar, wielu fi­lo­zo­fów stało się „dro­go­wska­zami”. Zwłasz­cza tak zwani fi­lo­zo­fo­wie ga­bi­ne­towi, któ­rzy zaj­mują się teo­rią, a nie prak­tyką[9]. W sta­ro­żyt­no­ści fi­lo­zof był osobą, która nie tylko pra­wiła i teo­re­ty­zo­wała, ale przede wszyst­kim pre­zen­to­wała swoją fi­lo­zo­fię wła­snym ży­ciem i po­stawą. Wielu fi­lo­zo­fów miesz­kało ra­zem z uczniami, by da­wać przy­kład tego, jak prze­kła­dać fi­lo­zo­fię na ży­cie co­dzienne. Sta­wiali dro­go­wskazy i sami nimi po­dą­żali. Nie­stety, taki etos fi­lo­zofa zo­stał nie­malże za­po­mniany. Mię­dzy in­nymi dla­tego Max Sche­ler, świetny etyk pięk­nie pi­szący o war­to­ściach, przy­ła­pany przez swo­ich stu­den­tów, gdy wy­cho­dził z domu pu­blicz­nego, po­wie­dział, że dro­go­wskaz drogę wska­zuje, a nie idzie po niej.

Dziś od fi­lo­zofa nie wy­maga się, by miesz­kał z uczniami ani by świe­cił przy­kła­dem. Jest to zro­zu­miałe. To, że ktoś nie sto­suje się do wła­snych do­brych rad, nie unie­waż­nia jesz­cze słusz­no­ści owych rad. Nie ude­rzajmy ad per­so­nam ani tu qu­oque[10]. Nie tylko my­śli sta­ro­żyt­nych, ale także bar­dziej współ­cze­snych fi­lo­zo­fów prak­tycz­nych są warte roz­wa­że­nia. Przed­sta­wię ta­kich, któ­rzy wska­zy­wali drogę.

Mu­simy uświa­do­mić so­bie swo­isty cha­rak­ter fi­lo­zo­fii i co za tym idzie, za­ak­cep­to­wać wie­lość teo­rii fi­lo­zo­ficz­nych. Za­zwy­czaj w za­gad­nie­niach po­ru­sza­nych przez fi­lo­zo­fię prak­tyczną jest jed­nak pewna nić, myśl, która prze­cho­dzi z jed­nej kon­cep­cji do dru­giej. In­nymi słowy, co do pew­nych kwe­stii zwią­za­nych z po­szcze­gól­nymi te­ma­tami po­ru­sza­nymi przez fi­lo­zo­fię prak­tyczną zga­dzają się nie­malże wszy­scy fi­lo­zo­fo­wie. Będę sta­rała się je po­ka­zać, tak by­śmy prze­szli przez te­ma­tykę gładko i wy­nie­śli to, co naj­waż­niej­sze, z my­śli fi­lo­zo­ficz­nej. Nic jed­nak w fi­lo­zo­fii prak­tycz­nej nie jest na­rzu­cone. Tak jak nie ma jed­nej uni­wer­sal­nej, do­brej dla każ­dego ścieżki ży­cia, tak nie ma jed­nej teo­rii fi­lo­zo­ficz­nej da­ją­cej praw­dziwą od­po­wiedź. Sami mo­żemy wy­brać to, co prze­ma­wia do nas naj­bar­dziej, to, co nam od­po­wiada. Do­bra fi­lo­zo­fia prak­tyczna to fi­lo­zo­fia, która działa w prak­tyce, jest uży­teczna. Tym spo­so­bem fi­lo­zo­fia prak­tyczna jest dla każ­dego. Ale każ­dego, kto ma ochotę się z nią za­po­znać i ma otwartą głowę. Ni­komu się ni­czego nie na­rzuca, a je­dy­nie pro­po­nuje. Za­tem fi­lo­zo­fia prak­tyczna, uzna­jąc róż­nice mię­dzy nami i do­strze­ga­jąc to, co wspólne dla nas, sza­nuje na­szą wol­ność.

Przy­pisy