Ochrona prawna pszczół w Polsce ebook

Ochrona prawna pszczół w Polsce Ziemowit Witkowski

Copyright © 2018 Wydawnictwo BEE & HONEY Sp. z o.o.

BEE & HONEY Sp. z o.o. Klecza Dolna 148 34-124 Klecza Dolna tel.: 33 845-10-11, tel./fax 33 873 51 40 www.pasieka24.pl, [email protected]

Korekta, przygotowanie do składu: Martyna Walerowicz

Skład, opracowanie graficzne, projekt okładki: Roman Dudzik

Fotografie: Ziemowit Witkowski

Wydanie I

ISBN 978-83-947516-5-4

Kopia dla: di24-vin di24-vem

WYKAZ SKRÓTÓW

I. Źródła prawa

k.c. - ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 459 z późn. zm.)

k.k. - ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 2204 z późn. zm.)

k.p.a. - ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 1257 z późn. zm.)

k.w. - ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz.U. 2015 poz. 1094 z późn. zm.)

p.b. - ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 1332 z późn. zm.)

p.f. - ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne. (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 2211)

p.o.ś. - ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 519 z późn. zm.)

TFUE - Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana) (Dz. Urz. UE C 326 z 26.10.2012, str. 47)

TUE - Traktat o Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana) (Dz. Urz. UE C 326 z 26.10.2012, str. 13)

u.d.a.r. - ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 888 z późn. zm.)

u.d.u.o.ś. - ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 1405 z późn. zm.)

u.h.r. - ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 2132)

u.l. - ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 788)

u.n. - ustawa z dnia 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 633)

u.o.p. - ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tekst jedn.: Dz.U. 2018 poz. 142 z późn. zm.)

u.o.r. - ustawa z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 2138)

u.o.z. - ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 1840)

u.o.z.z. - ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 1855 z późn. zm.)

u.p. - ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 453)

u.p.b. - ustawa z dnia 9 października 2015 r. o produktach biobójczych (tekst jedn.: Dz.U. 2018 poz. 122)

u.p.z.p. - ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 1073 z późn. zm.)

u.s.d.g. - ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 2168, z późn. zm.)

u.s.g. - ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 1875 z późn. zm.)

u.ś.o.r. - ustawa z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin (tekst jedn.: Dz.U. 2017 poz. 50 z późn. zm.)

u.z.sz.ś.n. - ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (tekst jedn.: Dz.U. 2014 poz. 1789 z późn. zm.)

II. Organy, organizacje, instytucje

ANSES - Agence Nationale de Sécurité Sanitaire de l’alimentation, de l’environnement et du travail (Francuska Agencja Bezpieczeństwa Sanitarnego Żywności, Środowiska i Pracy)

EEA - European Environment Agency (Europejska Agencja Środowiska)

EFSA - European Food Safety Authority (Europejska Agencja Bezpieczeństwa Żywności)

EFTA - European Free Trade Association (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu)

EMA - European Medicines Agency (Europejska Agencja Leków)

EOG - Europejski Obszar Gospodarczy

EURL - European Union Reference Laboratory (laboratorium referencyjne Unii Europejskiej)

GDOŚ - Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska

IZ PIB - Instytut Zootechniki – Państwowy Instytut Badawczy

IZSV - Istituto Zooprofilattico Sperimentale delle Venezie (Włoski organ zdrowia i organizacja badawcza dla zdrowia zwierząt i bezpieczeństwa żywności)

KCHZ - Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt

NIK - Najwyższa Izba Kontroli

PGR - Państwowe Gospodarstwo Rolne

PIORiN - Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa

POM - Państwowy Ośrodek Maszynowy

PWRN - Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej

RDOŚ - Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska

SKR - Spółdzielnie Kółek Rolniczych

TK - Trybunał Konstytucyjny

UE - Unia Europejska

URPL - Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych

WIORiN - Wojewódzki Inspektor Ochrony Roślin i Nasiennictwa

III. Inne skróty

AEI - Agri-Environmental Indicators (wskaźniki rolno-środowiskowe)

BISE - Biodiversity Information System for Europe (Europejski system informacji o różnorodności biologicznej)

CBPV - Chronic Bee Paralysis Virus (wirus chronicznego paraliżu pszczół)

CCD - Colony Collapse Disorder (zespół masowego ginięcia pszczoły miodnej)

DCP - Decentralised Procedure (procedura zdecentralizowana)

EPILOBEE - Epidemiological study on honey bee colony losses (badania epidemiologiczne na temat strat rojów pszczelich)

GMO - Genetically Modified Organisms (organizmy genetycznie zmodyfikowane)

MRL - Maximum Residue Limit (najwyższe dopuszczalne stężenie pozostałości)

MRP - Mutual Recognition Procedure (procedura wzajemnego uznania)

MUMS - Minor uses/minor species (pomniejsze zastosowania/pomniejsze gatunki)

OTC - Over the counter (bez recepty)

Rp - Recipe (recepta)

SDI - Sustainable Development Indicators (wskaźniki zrównoważonego rozwoju)

SEBI - Streamlining European Biodiversity Indicators (wskaźniki różnorodności biologicznej)

SOO - Specjalne Obszary Ochrony

TEEB - The Economics of Ecosystems and Biodiversity (ekonomia ekosystemów i różnorodności biologicznej)

PRZEDMOWA

Książka jest uaktualnioną wersją rozprawy doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem dr hab. Doroty Pyć prof. nadzw., obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Uwagi do rozprawy przekazali recenzenci: prof. UwB, dr hab.

Ewa Katarzyna Czech oraz prof. UŁ, dr hab. Piotr Korzeniowski. Przedstawione opracowanie w oryginale nosiło tytuł „Skuteczność ochrony prawnej pszczół w Polsce”.

Mając na uwadze powyższe informacje nie powinien czytelnika dziwić stricte naukowy charakter tej monografii. Nie było zamysłem autora zmienianie pierwotnej formy dysertacji, choć wprowadzenie pewnych uogólnień mogłoby ułatwić odbiór szerszemu gronu czytelników.

Jedynie przeprowadzenie szczegółowej analizy dogmatyczno-prawnej pozwoliło na ocenę skuteczności ochrony prawnej pszczół w Polsce. Niestety, wnioski badawcze wypracowane w toku przeprowadzonych rozważań skłaniają do stwierdzenia, że ochrona prawna pszczół w Polsce nie jest wystarczająco skuteczna.

Stąd też autor postuluje rozpoczęcie prac nad przepisami ustawy o pszczelarstwie, jako prawnej formy zintegrowania i koordynacji działań w zakresie ochrony pszczół. Niezależnie od tego, czy zmiany legislacyjne miałby zostać dokonane w istniejących już aktach normatywnych, czy poprzez wprowadzenie odrębnej regulacji, konieczna jest dyskusja na temat charakteru tych zmian.

Powinna się ona odbywać nie tylko na linii władze publiczne – środowisko pszczelarzy, ale przy udziale wszystkich zainteresowanych stron ze zrozumieniem wzajemnych potrzeb i oczekiwań. Wydawnictwo oraz autor wyrażają przekonanie, że niniejsza książka stanowić będzie podstawę do tej dyskusji.

Autor pragnie złożyć szczególne podziękowania Pani Profesor Dorocie Pyć za wieloletnią opiekę naukową i wiarę w to: „że jest dobrze, a może być jeszcze lepiej”. Dziękuję również recenzentom za podjęcie trudu recenzowania dysertacji o tematyce pszczelarskiej i wynikające z tego cenne uwagi merytoryczne. Całym sercem dziękuje żonie Kasi, za wyrozumiałość w każdym momencie pracy naukowej.

Ziemowit Witkowski

Kolding, luty 2018 r.

WSTĘP

W środowisku pszczelarskim, z którym autor niniejszej publikacji jest od lat związany, zjawisko masowego ginięcia pszczół jest znane od dawna i rodzi wiele pytań w kontekście rzeczywistych możliwości wypracowania i stosowania skutecznych metod zaradzania mu oraz minimalizowania jego negatywnych skutków w środowisku.

Wyraźnie podkreśla się przy tym znaczenie pszczół dla utrzymania różnorodności biologicznej i jakości życia człowieka, a także potrzebę ich ochrony w trosce o przetrwanie tego wyjątkowo cennego zasobu przyrody.

Trudno jednak uznać zagadnienie o charakterze wysoce specjalistycznym, z natury rzeczy ograniczone do kręgu osób nim zainteresowanych, za powszechnie znane i niewymagające pogłębionej refleksji, również naukowej. Nasuwa się w związku z tym pozornie proste pytanie: dlaczego pszczoły potrzebują ochrony prawnej?

W 2006 r. zdiagnozowano w Stanach Zjednoczonych1 zespół masowego ginięcia pszczoły miodnej (ang. Colony Collapse Disorder, dalej CCD). CCD to zespół chorobowy, jego charakterystyczną cechą jest gwałtowny i masowy ubytek pszczół lotnych.

Poza Ameryką Północną występuje on także w Europie3, na Bliskim Wschodzie4 i Japonii5. Problem masowego ginięcia pszczół dotyczy również Polski6.

Pomimo prowadzenia wieloletnich badań, CCD nadal pozostaje zjawiskiem o niewyjaśnionych przyczynach. Naukowcy coraz częściej twierdzą, że syndrom ten ma polietiologiczny charakter, czyli że jest on spowodowany różnorodnymi czynnikami, których negatywne działanie kumuluje się bądź uzupełnia.

Nie ma jednak zgodności, co do przyczyn CCD lub ich kombinacji7.

Ginięcie pszczół miodnych to część problemu, na którego całość składa się także ginięcie nieudomowionych gatunków pszczół (szacuje się, że w Polsce występuje od 460 do 480 gatunków pszczół dzikich).

Ze względu na masowe wymieranie pszczół miodnych i dziko żyjących spada nie tylko produkcja miodu i innych produktów pszczelich, ale przede wszystkim wydajność roślin owadopylnych spowodowana kryzysem zapylania (pollination crisis).

W toku ewolucji pszczoły i rośliny przystosowały się do wzajemnego współżycia, z którego czerpią obopólną korzyść. Jest to tak daleko posunięta zależność, że żadna ze stron nie może istnieć samodzielnie. Pszczoły uzależnione są od nektaru i pyłu, a rośliny entomofilne nie zawiążą nasion bez udziału zapylaczy8.

Wszystkie gatunki pszczół odgrywają istotną rolę w równowadze biologicznej biosfery, gdyż od działalności zapylaczy zależą nie tylko plony, ale byt gatunkowy większości roślin kwiatowych9.

Przy tym różnorodność gatunkowa zapylaczy jest bezpośrednio zależna od różnorodności roślin i na odwrót. Żadne inne zjawisko naturalne nie ilustruje bardziej konieczności kierowania się zasadą, że działania ochronne muszą być nastawione na procesy ekologiczne - zapylanie, a nie tylko ochronę poszczególnych gatunków10.

Zdrowie pszczół ma znaczenie nie tylko dla utrzymania różnorodności biologicznej. Populacja pszczół miodnych (populacja hodowlana) i populacja pszczół dziko żyjących (populacja naturalna) zapylają rośliny, przez co wpływają na bezpieczeństwo dostaw w rolnictwie oraz w sektorze spożywczym.

Szacunkowa wartość świadczonej przez te owady usługi ekosystemowej (ecosystem servi­ce11), wraz z innymi zapylaczami wynosi w Polsce 4,1 mld zł12. Zapylanie to „darmowa usługa", która wymaga jednak inwestycji i zarządzania w celu jej ochrony oraz utrzymania.

Dla życia człowieka przetrwanie ginącej populacji pszczół miodnych i dziko żyjących może nie być konieczne, ale jest konieczne dla życia w ogóle. Pszczoły zapylając rodzime gatunki roślin dostarczają pożywienie dziko żyjącym konsumentom, przez co zapewniają egzystencję integralnym elementom ekosystemu13.

Taka właśnie argumentacja natury ekologicznej stanowiła dla autora niniejszej monografii impuls do podjęcia zagadnienia skuteczności ochrony prawnej pszczół w Polsce. Temat ten nie był jak dotąd poddany kompleksowej i wystarczająco pogłębionej analizie prawnej.

Ponadto obecne zagrożenie populacji pszczół miodnych i dziko żyjących pociąga za sobą konieczność oceny ochrony prawnej pszczół pod względem jej skuteczności. Kwestie te budzą duże zainteresowanie, a co istotne dla autora, poza wymiarem poznawczym, mają znaczenie praktyczne.

Przedmiotem opracowania jest analiza dogmatyczno-prawna ochrony pszczół w Polsce w kontekście oceny jej skuteczności. Analizie poddano przepisy prawa materialnego i procesowego służące ochronie pszczół miodnych oraz pszczół dziko występujących.

Dokonano także analizy struktury organizacji i zasad funkcjonowania administracji publicznej właściwej dla ochrony pszczół. Bez tej analizy, w sferze regulacji administracyjnoprawnej dominującej w ochronie pszczół, ocena skuteczności konkretnych przepisów nie mogłaby być przeprowadzona14.

Autor książki stawia przed sobą dwa główne cele - poznawczy i pragmatyczny. Celem poznawczym jest analiza przepisów służących ochronie pszczół w Polsce oraz próba oceny czy zakres regulacji prawa materialnego i procesowego daje podstawy do zapewnienia skutecznej ochrony?

W przypadku stwierdzenia braku zapewnienia tych podstaw, ujawnia się cel pragmatyczny poprzez wysunięcie postulatów de lege ferenda w formie propozycji założeń projektu ustawy o pszczelarstwie.

Utrzymanie różnorodności biologicznej pszczół wymaga objęcia tego zasobu skuteczną ochroną prawną. Rozwijając tak postawioną tezę autor tej publikacji sformułował wstępnie trzy hipotezy badawcze. Pierwsza hipoteza zasadza się na twierdzeniu, że o skuteczności ochrony prawnej pszczół decydują przepisy prawa procesowego pozostające w ścisłej regulacyjnej relacji do stosowania przepisów prawa materialnego.

Druga - iż prawo materialne w zakresie ochrony pszczół daje podstawy do jej zapewnienia. Nawet, jeśli istnieją braki we wskazanym zakresie, widoczna jest korzystna tendencja stanowienia prawa w odpowiedzi na pojawiające się zagrożenia, np. skutki stosowania niektórych pestycydów.

Wreszcie trzecia hipoteza opiera się na założeniu, że prawo procesowe nie spełnia swojej funkcji subsydiarnej i instytucjonalnej w stosunku do prawa materialnego, skutkiem czego nie zabezpiecza jego przestrzegania.

Specyfika chronionego dobra, jakim są pszczoły - owady, bezkręgowce o nieokreślonej jak dotąd sytuacji prawnej, wymaga przyjęcia jako wyjściowych kilku założeń. Każde zwierzę, w tym pszczoły miodne oraz dziko żyjące, w myśl ustawy o ochronie zwierząt15, stanowi dobro prawnie chronione.

Przy czym, charakter owej ochrony jest zróżnicowany w zależności od roli zwierzęcia w przyrodzie i społeczeństwie, sposobu postępowania z nim i jego wykorzystania16. Ochrona prawna pszczół nie stanowi wyodrębnionej normatywnie spójnej całości, a jest rozproszona w wielu aktach prawnych w obrębie różnych gałęzi prawa.

Stosując powszechnie przyjęte kryteria podziału systemu prawa na gałęzie (podmiot uregulowania, przedmiot, metoda regulacji)17 można stwierdzić, że ze względu na sposób regulacji prawnej, w zakresie ochrony pszczół dominuje prawo administracyjne.

Ustawodawca posługuje się także cywilną i karną metodą regulacji. Biorąc za podstawę kryterium przedmiotowe, tak jak prawną ochronę zwierząt18, mutatis mutandis ochronę pszczół można zaliczyć do prawa ochrony przyrody wchodzącego w skład szerszej dziedziny, jaką jest prawo ochrony środowiska.

Zakwalifikowanie przepisów służących ochronie pszczół do prawa ochrony środowiska ma istotne znaczenie praktyczne. S. Wronkowska zwraca uwagę na to, że przepisy te będą wówczas interpretowane i stosowane w myśl przyjętych w tej gałęzi zasad prawa i w taki sposób, żeby zapewnić powiązania funkcjonalne i zgodność prakseologiczną z innymi normami w tym dziale19.

Niniejsza książka składa się z siedmiu rozdziałów, w których przedstawiono problematykę ochrony pszczół w ujęciu historycznoprawnym, następnie zaprezentowano zagadnienia o znaczeniu ogólnym i porządkującym materię badawczą, postawiono tezę i hipotezy badawcze oraz zawarto analizę normatywną służącą udowodnieniu przyjętych założeń. Książkę zamykają wnioski ze wskazaniem ich praktycznych zastosowań.

Powstanie i rozwój ochrony prawnej pszczół w Polsce wiąże się z prawem bartnym. Domniemywać można, że prawo bartne, obowiązujące na przestrzeni kilku wieków, miało wpływ na kształt współczesnych regulacji z zakresu ochrony prawnej pszczół.

Dlatego też, w rozdziale pierwszym przybliżono podstawy organizacyjno-prawne bartnictwa i poddano analizie przepisy z zakresu ochrony pszczół miodnych i dziko żyjących zawarte w dwóch kodeksach prawa bartnego. Ze względu na to, że operatywna wykładnia prawa pozwala na pełniejsze zrozumienie przepisów kodeksowych, przedstawiono ich zastosowanie in concreto w orzecznictwie sądów bartnych.

Przejścia do współczesnych rozwiązań prawnych w zakresie ochrony pszczół dokonano ukazując proces urzędowej likwidacji bartnictwa i rozwój pasiecznictwa.

Rozdział drugi odpowiada na pytanie na jakiej podstawie można traktować pszczoły jako dobro prawnie chronione. Poruszono w nim zagadnienie statusu prawnego zwierząt, w tym określono sytuację prawną pszczół. Poczyniono konieczne wyjaśnienia terminologiczne, dokonano kwalifikacji prawnej roju i jego składników.

Ponadto wytłumaczono szczególny przypadek nabycia i utraty własności roju naturalnego, co stanowi podstawę dla rozważań nad prawnorzeczowymi środkami ochrony pszczół (ochrony petytoryjnej).

Rozdział trzeci dotyczy ochrony pszczół w prawie Unii Europejskiej. Po 2004 r. podstawy dla podejmowanych środków prawodawczych w zakresie ochrony pszczół w Polsce w większości stanowi prawo unijne. Szczególnym przedmiotem zainteresowania prawodawcy unijnego w zakresie ochrony pszczół, są takie dziedziny jak: diagnozowanie śmiertelności pszczół, ochrona pszczół przed szkodliwym działaniem pestycydów, weterynaryjne produkty lecznicze dla pszczół, handel i przewóz pszczół oraz ochrona różnorodności biologicznej pszczół.

Przedstawiona w rozdziale trzecim analiza prawa pierwotnego i wtórnego UE w aspekcie ochrony pszczół miodnych oraz dziko żyjących objęła instrumenty prawne, ale też polityki, programy wpływające na ich kształtowanie.

Ochrona pszczół w polskim porządku prawnym zawarta jest w przepisach ogólnych (leges generales) i szczególnych (leges speciales). Podział ten zastosowano również w monografii. W pierwszej kolejności przedstawiono ochronę pszczół miodnych i pszczół dziko żyjących na zasadach ogólnych (rozdział czwarty).

W przypadku unormowań ogólnych ochrona pszczół nie jest wyrażona expressis verbis, pozostało więc odnieść je do interesującego nas dobra za pomocą zabiegów interpretacyjnych.

W rozdziale czwartym przedstawiono podstawy ochrony prawnej pszczół w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. oraz dokonano analizy przepisów o charakterze administracyjnoprawnej, prawnokarnej i cywilnoprawnej ochrony pszczół.

Większość przepisów dotyczących ochrony pszczół na zasadach ogólnych zawiera się w materialnym prawie administracyjnym regulującym ochronę środowiska, to znaczy przepisach prawa ochrony środowiska i regulacjach sektorowych.

Prawnokarna ochrona pszczół to przepisy kodeksu karnego i kodeksu wykroczeń regulujące przestępstwa i wykroczenia przeciwko mieniu oraz przestępstwa przeciwko środowisku naturalnemu. Poza tym, istnieje dobrze rozwinięta konstrukcja pozakodeksowego prawa karnego, w którym są zawarte regulacje służące ochronie pszczół miodnych i dziko żyjących.

Co do cywilnoprawnej ochrony pszczół, traktując pszczoły jako składnik majątkowy różnych podmiotów (osób fizycznych, jednostek organizacyjnych, Skarbu Państwa) można rozważać ich ochronę jako dobra o charakterze majątkowym20.

W tym przypadku punkt zainteresowania został przesunięty z pszczół na ochronę interesów majątkowych podmiotów do nich uprawnionych21.

W drugiej kolejności dokonano analizy przepisów służących ochronie pszczół na zasadach szczególnych (rozdział piąty). Regulacje szczególne dotyczą wprost pszczół miodnych, lub kategorii zwierząt gospodarskich i uwzględniają specyficzne cechy tego gatunku, ich rolę w środowisku oraz gospodarcze wykorzystanie.

W rozdziale piątym, zastosowano podział na przepisy odnoszące się do pszczół miodnych i dziko żyjących. Poddano analizie dogmatycznej przepisy służące ochronie pszczół miodnych w ramach takich dziedzin jak: zdrowie pszczół i ochrona ich zasobów genetycznych, stosowanie środków ochrony roślin, roślinność transgeniczna.

Rozważono także ciekawy przypadek ochrony pszczół przed szkodnikami objętymi ochroną gatunkową. Pszczoły dziko żyjące objęte są ochroną jako element środowiska przyrodniczego. Dlatego też poddano analizie przepisy ustanawiające reżim prawny form ochrony przyrody w aspekcie ochrony pszczół dziko żyjących.

Przedstawiono odpowiedzialność prawną za szkodę w gatunkach chronionych pszczół dziko żyjących lub chronionych siedliskach. W rozdziale piątym poruszono również kwestię gospodarowania przestrzenią odnośnie ochrony pszczół dziko żyjących.

Analiza polskich przepisów prawnych w aspekcie ich skuteczności pod kątem ochrony pszczół wymaga podjęcia próby usystematyzowania zadań i kompetencji organów administracji publicznej. W tym celu zastosowano podział na publiczną administrację rolną właściwą do działania w zakresie ochrony pszczół miodnych oraz organy w zakresie ochrony przyrody właściwe dla ochrony pszczół dziko żyjących.

Zagadnieniu temu poświęcono rozdział szósty.

Ostatni rozdział – siódmy zawiera porównanie instytucji prawnych ochrony pszczół w wybranych państwach europejskich. Kierując się potrzebą ukazania różnorodności rozwiązań prawnych w zakresie ochrony pszczół, wybrano ustawy o pszczelarstwie obowiązujące: w Danii, we Włoszech, Hiszpanii i na Ukrainie.

Badania prawnoporównawcze są punktem wyjścia do rozważań w zakresie propozycji założeń do projektu polskiej ustawy o pszczelarstwie zawartych we wnioskach zamykających książkę.

Dla dowiedzenia postawionej tezy, autor posłużył się kilkoma metodami badawczymi. Podstawową jest metoda dogmatyczna uzupełniona, tam gdzie to konieczne, o ustalenia teoretycznoprawne. Zadaniem dogmatyki jest znalezienie odpowiedzi na pytanie quid iuris?22

Ustalenie stanu prawnego w zakresie ochrony pszczół, treści ogólnych zasad i szczegółowych rozwiązań, jest podstawowym celem tego opracowania - koniecznym do osiągnięcia dla późniejszej oceny skuteczności ochrony prawnej.

Dla przeprowadzenia analizy dogmatycznoprawnej zebrano i uporządkowano obowiązujące w polskim systemie prawnym regulacje z zakresu ochrony pszczół w taki sposób, że stworzyły spójną całość dotyczącą tej materii. Ochronę prawną pszczół potraktowano tu jak instytucję prawną.

Instytucję rozumianą jako zbiór norm prawnych wydzielony i stanowiący odrębną całość z określonych względów, takich jak realizacja założonego celu23, którym jest ochrona pszczół.

Funkcjonalność tej instytucji, czyli jej przydatność dla osiągnięcia założonego celu (ochrony pszczół), stanowi czynnik warunkujący skuteczność ochrony prawnej pszczół i zarazem miernik tej skuteczności. Trudnością związaną ze stworzeniem tej instytucji, za względu na pozakodeksowy charakter przepisów służących ochronie pszczół, jest wielość aktów prawnych przypisanych do różnych gałęzi prawa, zawierających elementy, które były potrzebne do jej skonstruowania24.

W książce sięgnięto też do metody historycznoprawnej dla ukazania początków i rozwoju prawnej ochrony pszczół w Polsce. Pomocniczo zastosowano metodę prawnoporównawczą, która pozwoliła na przedstawienie rozwiązań prawnych w zakresie ochrony pszczół w ustawodawstwie państw europejskich na tle polskich regulacji.

W literaturze przedmiotu problematyka z zakresu ochrony prawnej pszczół w Polsce przedstawiona jest w sposób fragmentaryczny, bez kompleksowej analizy badanej materii. Dotychczas opublikowano jedynie kilka monografii o charakterze prawniczym dotyczących pszczelarstwa, gdzie incydentalnie analizowano skuteczności regulacji prawnych.

Pierwsza monografia dotycząca aspektów prawnych pszczelarstwa została napisana przez K. Rozparę w 1989 r. i opublikowana pod tytułem „Wybrane zagadnienia prawne z pszczelarstwa"25.

Opracowanie to po części pozostaje aktualne, z racji obowiązywania niektórych aktów normatywnych, stanowiących podstawę rozważań K. Rozpary (k.c.26, k.w.27).

W przedmiocie zatrucia pszczół i powoływania komisji na tę okoliczność, wymienić należy książki J. Bartoszewicza i E. Wągrowskiej „Chrońmy pszczoły"28 oraz Z. Gromisz „Ochrona pszczół przed zatruciami"29.

W latach 1998-1999 B. Hofmański opublikował 3 zeszyty „Polskiego prawa pszczelarskiego"30, gdzie zawarł istotne rozważania z zakresu prawa cywilnego, takie jak kwalifikacja prawnorzeczowa roju pszczół i jego składników.

Spraw z dziedziny weterynarii dotyczy publikacja K. Pohoreckiej z 2003 r. - „Aktualnie obowiązujące regulacje prawne wybranych zagadnień z zakresu pszczelarstwa"31, w dużej mierze zdezaktualizowana akcesją Polski do Unii Europejskiej.

Monografią uwzględniającą przepisy unijne dotyczące pszczelarstwa jest książka napisana w 2006 r. przez K. Żółtego zatytułowana „Podstawowe przepisy prawne weterynaryjne i sanitarne w pszczelarstwie"32.

Najnowsza dostępna publikacja „Gospodarka pasieczna w prawie polskim"33 autorstwa Z. Witkowskiego, została wydana w 2013 r. (wydanie 2 w 2016 r.) i obejmuje treścią obowiązki oraz prawa właścicieli pszczół w zakresie prowadzenia gospodarki pasiecznej.

Wobec odradzającego się w Polsce bartnictwa należy wspomnieć o dwóch istotnych publikacjach pod redakcją E.K. Czech, mianowicie o monografii „Prawne aspekty prowadzenia działalności bartnej"34 z 2015 r. i wydaniu w formie poradnikowej rok później35.

Ze względu na interdyscyplinarny charakter książki, niedopatrzeniem byłoby pominięcie kilku ważnych publikacji z zakresu biologii, zwłaszcza dotyczących ochrony pszczół dziko żyjących.

Wiodącym badaczem w tej dziedzinie jest entomolog J. Banaszak, który poza monografiami, takimi jak „Pszczoły i zapylanie roślin"36, „Changes in fauna of wild bees in Europe"37, napisał wiele znaczących artykułów, wystarczy wymienić: „O ochronę gatunków wszystkich pszczół dziko żyjących (Hymenoptera, Apoidea)"38, „Zagrożenia i perspektywy ochrony owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera)"39, „Badania entomologiczne i ochrona owadów w Polsce a obecna sytuacja prawna i organizacyjna"40, „Sieć Natura 2000 - narzędzie czy problem w ochronie owadów?

Próba oceny na przykładzie pszczół (Apoidea, Apiformes)"41.

Wskazane publikacje, pomimo że nie poruszają stricte zagadnienia ochrony prawnej pszczół, były przydatne dla określenia ogólnych ram książki. Trzeba przy tym podkreślić, że brak syntetycznej monografii zawierającej badane kwestie stanowi dodatkowy argument dla podjęcia zagadnienia skuteczności ochrony prawnej pszczół w Polsce.

ROZDZIAŁ I. GENEZA OCHRONY PRAWNEJ PSZCZÓŁ W POLSCE - PRAWO BARTNE

1. Podstawy organizacyjno-prawne bartnictwa

Bartnictwo to pszczelarstwo leśne polegające na chowie pszczół w barciach. Barcie1, czyli pomieszczenia dla pszczół, były naturalne lub wyżłabiane - dziane przez bartników w żywych, rosnących drzewach na wysokości od 2 do 20 metrów. Dziano najczęściej sosny i dęby, rzadziej świerki i jesiony2.

Pszczelarstwem leśnym trudniono się we włościach feudałów świeckich, dobrach kościelnych oraz monarszych. Prawo bartne w dobrach monarszych było wzorem dla podobnych regulacji w posiadłościach prywatnych i kościelnych, dlatego też o nim jest mowa w dalszej części książki.

Analiza materiału źródłowego dotyczy czasu istnienia Polski przedrozbiorowej i okresu trwania Królestwa Kongresowego. Uwzględniono ziemie będące na stałe w posiadaniu Polski, wykluczając epizodycznie znajdujące się pod jej władztwem Pomorze Gdańskie, Pomorze Zachodnie i Śląsk.

Pierwszej wzmianki na temat bartnictwa można dopatrywać się w relacji z podróży Ibrahima Ibn Jakuba z przełomu 965 i 966 r., gdzie pisze on o obfitości miodu w kraju Mieszka I3. O spotkaniu bartnika (apum magistre) na ziemiach polskich w 1015 r. wspomina niemiecki kronikarz Thietmar4. W „Kronice Polskiej” Gall Anonim pisze o naszym kraju: „Ojczyzna, gdzie powietrze zdrowe, ziemia urodzajna, lasy miodopłynne” (Patria ubi aer sulubris, ager fertilis, silva mellifua)5.

W średniowieczu wzmiankowano obfitość polski w miód ze względu na gospodarcze znaczenie produktów pszczelich. Miód wykorzystywano między innymi do słodzenia potraw, wyrobu miodów pitnych, wosk na świece do liturgii oraz w rzemiosłach: garbarstwie, stolarstwie, garncarstwie, szewstwie6.

Ponadto produkty te stanowiły ceniony towar wymienny, ekwiwalent za niektóre świadczenia, służyły także jako opłaty sądowe7. Stąd też wynikała powszechność danin w miodzie i wosku8 stanowiących znaczny dochód dla skarbu Królestwa Polskiego9.

Od XII do XV wieku na ziemiach polskich, a szczególnie na Mazowszu, obowiązywało regale bartne (exceptis mellificiis)10. Było to uprawnienie panującego, bez względu na stosunki własnościowe, do eksploatacji bartnictwa na terytorium całego państwa11.

Na mocy dokumentu z 1538 r. król Zygmunt I Stary zniósł regale bartne na Mazowszu uznając, że posiadanie barci w lasach szlacheckich było korzystne dla skarbu, lecz ze względu na uciążliwości (variis molestis) doznawane przez właścicieli dóbr od bartników, rezygnuje z prawa do nich. W 1550 r. na podstawie konstytucji sejmowej postanowienie to rozszerzono na całą Koronę12.

Barcie monarsze były przedmiotem własności podzielonej. Własność zwierzchnia należała do panującego, użytkowa (forma dzierżawy) przysługiwała bartnikom. Użytkowanie uprawniało do posiadania i rozporządzania dobrami oraz czerpania z nich korzyści.

Na przeniesienie prawa własności (alienacja) musiał się zgodzić sąd bartny, co świadczy o monarszej własności zwierzchniej13. Własność użytkową oznaczano znakami bartnymi zwanymi znamionami14, których obecność na ziemiach polskich wykazano od połowy XIV wieku15.

Bartnictwo monarsze funkcjonowało w oparciu o trójstopniowy podział administracyjny. Najniższą jednostką podziału był bór bartny. Bory położone blisko siebie tworzyło większą jednostkę nazywaną barcią, lub uroczyskiem. Trzeci stopień podziału stanowiły puszcze obejmujące uroczyska w granicach starostw. Bartnicy w obrębie puszczy tworzyli organizację bartną określaną mianem bractwa bartnego16.

Początki zorganizowanego bartnictwa nie są jednoznacznie datowane. K. Heymanowski po dokładnej analizie tego zagadnienia stwierdza, że należy się ich doszukiwać wcześniej niż w drugiej połowie XIV wieku17.

Bractwo bartne zrzeszało chłopów, mieszczan i szlachtę. Jak podaje K. Tymieniecki w ramach bractwa dochodziło do zrównania wszystkich jego członków nawet odmiennego pochodzenia18. Zwierzchnikiem bartników był starosta bartny podlegający właściwemu miejscowo staroście grodowemu (królewskiemu).

Zastępcą starosty był podstarosta bartny. Bartnicy mieli samodzielne sejmiki, urzędników, własną administracje oraz skarbowość. Posiadali odrębne sądy i księgi bartne19. Przy czym R. Żukowski zauważył, że sądy bartne przeszły ewaluację z reprezentowania woli bartników, na przedstawicielstwo interesów klasy panującej20.

Zależność bractw bartnych od władzy państwowej była niewielka i ograniczała się przede wszystkim do składania określonych świadczeń na rzecz panującego21.

Prawo bartne kształtowało się stopniowo poprzez tworzenie podstaw organizacyjno-prawnych bartnictwa w formie zwodów, ordynacji i statusów, z czym wiąże swój początek ochrona pszczół w Polsce. W statucie Kazimierza Wielkiego (1347 r.), statucie warckim Władysława Jagiełły (1423 r.) oraz statucie ormiańskim zatwierdzonym przez Zygmunta I (1519 r.) znajdowały się przepisy prawne dotyczące bartnictwa22.

Statut warszawski księcia Jana Starszego z 1401 r. w większości poświęcony był kwestią bartnym23. Zważywszy na zawarcie unii realnej między Polską a Litwą w 1569 r. należy wspomnieć, że bartników litewskich obowiązywały przepisy statusów litewskich z lat 1529, 1566 i 158824.

Przepisy prawne normujące bartnictwo w poszczególnych dobrach kodyfikowano w zwodach bartnych. Na Mazowszu K. Niszczycki spisując w 1559 r. normy prawa zwyczajowego zredagował „Prawo bartne bartnikom należące”25 obowiązujące w starostwie przasnyskim.

W 1616 r. S. Skrodzki ułożył „Porządek prawa bartnego” dla starostwa łomżyńskiego26. Kodeksy bartne nie były wyłącznie domeną Kurpiów. Znane są inter alia: ordynacje bartne z 1477 r. dla Łańcuta, Kańczugi i Tyczyna, z 1538 r. dla bieckich dóbr królewskich, z 1629 r. dla klucza kieleckiego, z 1661/62 r. dla Jedlni i okolic (prawo obelne)27, z 1714 r. dla Rakszawy oraz z 1750 r. dla starostwa nowodworskiego28. Bartnicy litewscy nie posiadali oddzielnych kodyfikacji prawa bartnego.

Analizie poddano kodeksy Niszczyckiego (1559 r.) i Skrodzkiego (1616 r.), gdyż jak słusznie stwierdził J. Lelewel: „Mazowsze wzbudza większy jak którakolwiek okolica polska interes z powodu ustaw bartniczych, które się tu wcześniej jak gdzieindziej i w większej ukazały zupełności”29.

2. Ochrona pszczół w kodeksach prawa bartnego

2.1. Ochrona pszczół w kodeksie Niszczyckiego

Pierwszą kodyfikacją prawa bartnego spisaną w całości w języku polskim, był zwód Niszczyckiego30 o pełnym tytule „Prawo bartne bartnikom należące, którzy według niego sprawować się i sądzić mają, jako się niżej opisze do Starostwa Przasnyskiego przez Wielmożnego Imci Pana Krzysztofa Niszczyckiego Przasnyskiego, Ciechanowskiego Starostę etc. Pana Miłościwego postanowione in Anno Domini 155931” (dalej „Prawo bartne bartnikom należące”).

We wstępie do ostatniego przedruku omawianego zwodu z 1844 r. K.W. Wójcicki podkreśla, że K. Niszczycki nie tworzył sam praw, a jedynie zebrał prawa zwyczajowe bartników kurpiowskich32.

Jednakże K. Dunin analizując kodeks Niszczyckiego zauważa, że dopisał on niektóre z nich. Kilka artykułów w omawianym zwodzie napisanych jest kursywą. Według K. Dunina dwa z nich „wyraźnie” są inicjatywą K. Niszczyckiego.

Stąd też domniemywał, że pozostałe artykuły wyróżnione tym pismem są jego autorstwa33. Co należy wspomnieć mazowieckie prawo bartne kształtowało się pod znaczącym wpływem prawa ziemskiego i prawa miejskiego określanego w zwodach jako magdeburskie34.

„Prawo bartne bartnikom należące” zawiera 94 artykuły. Wśród nich wiele jest artykułów z zakresu prawa karnego materialnego, jak i prawa karnego procesowego35, gdyż jak podkreśla sam Niszczycki: „(…) ani Maydeburskim, ani prawem Ziemskim ale ex antiquo usu prawem Barntnicy sądzić się zwykli”36.

Według M. Białobrzeskiego w kodeksie można wyróżnić przestępstwa publiczne (przestępstwa przeciwko sądom, przestępstwa urzędnicze) i prywatne (przeciwko mieniu, zdrowiu, pokojowi)37. Zwód Niszczyckiego normował całość stosunków społeczności bartników, toteż poza przepisami z zakresu prawa karnego, zawierał regulacje prawa cywilnego38.

„Prawo bartne bartnikom należące” rozstrzygało między innymi kwestie dziedziczenia barci39 („o Spadkach bliskości”, „o Spadkach na Wdowy po mężach pozostałych”, itd.), ustalania praw własnościowych („o Składzie borów”, „o Zapowiedzi borów”), rozliczenia długów („o Długu Zapisanym”, „o Rękojemstwie” itd.). Kodeks zawierał również przepisy z zakresu prawa rodzinnego normujące kwestie nadawania opiekunów sierotą pozostałym po bratniakach („o Sierotach”, „o Opiekunach”).

Dla prawnej ochrony pszczół znaczenie miały przepisy dotyczące przestępstw przeciwko mieniu, to jest kradzieży pszczół i niszczenia ich siedlisk. Artykuł zatytułowany „Gdyby kogo zastano cudze Pszczoły wydzieraiącego”40 normował kradzież pszczół z plastrami.

Bartnik widzący złodzieja miał go pojmać i oddać do więzienia. Kradnącego pszczoły skazywano na „gardło”, to jest śmierć przez powieszenie41. Gdy złodzieja widziało dwóch bartników, a ten zdołał im uciec, wówczas do skazania złoczyńcy wystarczyło ich słowne świadectwo (in ore duorum vel trium perhibetur testimonium).

W takim przypadku złodziej unikał kary śmierci, był za to pozbawiany boru i wyganiany z puszczy, a przy tym musiał zapłacić karę 10 grzywien polskich. Łagodniej karano kradzież śniatu42. W artykule „Ktoby sniat cudzy wziął albo i znamię ściął”43 nakazywano złodziejowi oddać skradziony śniat, a sądowi zapłacić pół grzywny.

Przepisy omawianego kodeksu regulowały również kwestie zbierania rojów w puszczy celem osadzenia ich w przydomowych ulach, bądź sprzedaży. Praktyka ta szkodząca bartnikom i pszczołom, które: „sobie mieszkanie oblubiły wdrzewie czyiem”44 karana była przymusem oddania ula z rojem urzędowi bartnemu i grzywną wynoszącą 50 groszy (artykuł „o Roiach”45).

Ważne dla ochrony pszczół, poprzez ochronę ich siedlisk, były przepisy dotyczące uszkodzenia drzew w borze bartnym. Należy tu wskazać artykuły „Ktoby czyią sośnią albo dąb porąbał”46 oraz „Ktoby komu sośnią obciął”47.

Za pierwszy z czynów bartnik musiał oddać podobne do porąbanego drzewo i zapłacić sądowi jedną grzywnę. W drugim przypadku, to jest obcięcia gałęzi sosny, bądź dębu podczas wspinania się na nie powrozem, również trzeba było oddać podobne do okaleczonego drzewo i uiścić sądowi połowę grzywny.

Ciekawy przykład podziału w prawie bartnym na winę umyślną i nieumyślną stanowi artykuł „Ktoby sośnią, albo dąb spalił”48. Tak też, gdyby bartnik gasząc pożar spalił sosnę lub dąb innemu bartnikowi, ponieważ nie mógł tego pożaru ugasić, miał mu jedynie oddać takowe drzewo bez orzeczonej winy, gdyż: „znak ieszcze pewny że tego uczynić niechciał”49 (konstrukcja winy nieumyślnej)50.

Syntetyzując, kodeks bartny Niszczyckiego zawierał przepisy z zakresu prawnokarnej ochrony pszczół. Dotyczyły one przestępstw przeciwko mieniu, to jest kradzieży pszczół, śniatu oraz rojów. Zasadnicze znaczenie dla ochrony prawnej pszczół, miały przepisy dotyczące ochrony drzew bartnych przed ich ścięciem, okaleczeniem i podpaleniem. „Prawo bartne bartnikom należące” stanowiło podstawę do dalszych kodyfikacji we wskazanym zakresie nie tylko na Mazowszu, ale i w całej Koronie.

2.2. Ochrona pszczół w kodeksie Skrodzkiego

Mazowiecka ludność bartnicza zasiedlała puszcze w kierunku od zachodu na wschód. Zatem bory starostwa przasnyskiego były wcześniej zasiedlone przez bartników niż oddalone na wschód lasy starostwa łomżyńskiego. Stąd też w starostwie przasnyskim szybciej zaistniała potrzeba kodyfikacji prawa bartnego51.

Dla starostwa łomżyńskiego ponad pół wieku po Niszczyckim pisarz z Kolna - Skrodzki ułożył „Porządek prawa Bartnego, wedle starożytnego zwyczaju i dawnych ustaw potocznych Spraw Bartnych z pośrodka Bartników uchwalony i wydany. Najwięcej dla nowych młodych i swej woli używających bartników spisany. Roku pańskiego 1616” (dalej „Porządek prawa bartnego”).

Kodeks bartny Skrodzkiego jest zbliżony w treści do omawianego w poprzednim podrozdziale zwodu Niszczyckiego. Analiza formalno-prawna obydwu zwodów dokonana przez A.A. Kryńskiego wykazuje, że Skrodzki nie tylko znał kodeks Niszczyckiego, co wręcz w znacznej części (około 50 artykułów) przepisał jego prawa jedynie je redagując, pozostawiając przy tym te same nagłówki52.

Pomimo to zwody różnią się od siebie. Artykuły o powtarzających się nagłówkach w „Porządku prawa bartnego” są bardziej rozbudowane w treści53. Inny jest porządek artykułów oraz ich ilość. Pierwszy ze zwodów liczy 94 artykuły, drugi zaś 11754.

Co istotne każdy z kodeksów uwzględnia stosunki i potrzeby bartne danego obszaru u Niszczyckiego starostwa przasnyskiego, u Skrodzkiego starostwa łomżyńskiego. Dlatego też, „Porządek prawa bartnego” wart jest szerszego omówienia, gdyż jako najobszerniejszy ze spisanych na ziemiach polskich przedstawia dokładniejszy wizerunek zwyczajowych praw bartników mazowieckich zawierając przy tym niespotykane u Niszczyckiego przepisy normujące ochronę pszczół.

Rękopis kodeksu Skrodzkiego napisany był przez dwóch pisarzy. Pierwsza część do 82 strony była napisana staranie i dokładnie, a artykuły były ułożonew logicznym porządku. W drugiej części, od strony 82, pisownia była niedbała, a układ treści chaotyczny. Zmiana pisarza widoczna jest od art. 93 „O Takowych którzy z drzew złamanych Miody Wybieraią”55. Dlatego też, rzeczowe wykazanie zakresu uregulowań możliwe jest do art. 93.

Zwód Skrodzkiego spisywany był dla usprawnienia sądownictwa bartnego, toteż pierwsze 35 artykułów jest natury prawa karnego procesowego56. Kolejne artykuły (36-53) regulują kwestie z zakresu prawa cywilnego, to jest przekazywania lub sprzedaży barci, dziedziczenia, rozliczenia długów itd. Artykuły 54-91 zakwalifikować można do prawa karnego materialnego. Końcowe przepisy zawierają przede wszystkim regulacje dotyczące sędziów i kar pieniężnych57.

Podobnie jak w kodeksie Niszczyckiego, w „Porządku prawa bartnego” Skrodzkiego można wyróżnić przepisy z zakresu prawnokarnej ochrony pszczół. I tak art. 104 „Gdy by kogo zastano Cudze Psczoły wydzieraiąc”58 oraz art. 110 „Smiat kto by Cudzy zdyiął y znamie ściął”59 są wiernie odwzorowane z „Prawa bartnego bartnikom należącego”. Nowatorski jest art. 55 „O Wycięciu pszczoł z Vlem z wywroconego albo złamanego drzewa”60. Kradzież pszczół poprzez wycięcie ich z ulem z przewróconego, bądź złamanego drzewa bartnego była karana zdecydowanie łagodniej niż „wydzieranie” pszczół z barci. Bartnik, który dopuścił się tego czynu musiał zapłacić 2 kopy groszy właścicielowi skradzionych pszczół oraz jedna grzywnę polską sądowi bartnemu.

„Porządek prawa bartnego” tak, jak kodeks Niszczyckiego zawiera artykuł „O Roiach Pszczoł”61 (art. 67). Postanowienia tej regulacji, poza wysokością grzywny, nie różnią się od tych zapisanych w oryginale.

Zostały one jednak poszerzone o art. 68 „O Wykurzaniu Pszczoł”62, w którym unormowano kwestie odymiania63 świeżo osiadłych rojów celem zmuszenia pszczół do ustąpienia z barci.

Czyn ten był surowo karany, nie tylko ze względu na kradzież roju, ale także na późniejsze problemy z ponownym zasiedleniem barci, która przeszła zapachem dymu. Za „wykurzanie pszczół” złoczyńca był wtrącany do więzienia i wypuszczany dopiero, gdy zapłacił staroście bartnemu trzy grzywny kary, sądowi jedną grzywnę, a bartnikom dwie beczki piwa.

Ochrona prawna siedlisk pszczół u Skrodzkiego, tak jak w kodeksie Niszczyckiego, związana jest z ochroną drzew bartnych. Wymienić tu należy tytuły przepisów: „O zrąbieniu drzewa sośni, albo dębu Bartnego”64, „O Ocięciu gałęzi z drzewa Bartnego”65 oraz „O spaleniu drzewa Bartnego, albo vsuszeniu puzarem”66.

Wskazane przepisy, o podobnej treści jak u Niszczyckiego, różnią się w dwóch przypadkach wymiarem kary. Skrodzki zmniejsza grzywnę za wycięcie drzewa bartnego z jednej na pół grzywny. Bardziej znacząca zmiana dotyczy art. 69, gdzie za spalenie lub wysuszenie w wyniku pożaru drzewa bartnego bartnik nie miał oddawać drzewa ze swojego boru jak u Niszczyckiego, a wyrobić za jedną sosnę dwie sosny, za jeden dąb dwa dęby oraz zapłacić poszkodowanemu 50 groszy kary.

Istotnym artykułem w przedmiocie ochrony drzew bartnych, którego nie zawarto w „Prawie bartnym bartnikom należącym”, jest art. 90 „Ktoby dębinę szewcom odzierał do popiołu”67.

Przepis ten reguluje proceder odzierania dębu z kory by sprzedać ją szewcom. Z kory dębu uzyskiwano garbnik roślinny wykorzystywany do garbowania skór68. Za odzieranie dębu niedzianego bartnik musiał zapłacić kopę groszy dworowi i złoty polski sądowi bartnemu.

Odzieranie dębu dzianego karane było grzywną w wysokości po dwie kopie groszy dla właściciela barci i dworu oraz kopę groszy dla sądu bartnego.

Novum w ordynacji Skrodzkiego stanowi art. 73 „Czas podmietywania69 Pszczoł”70 służący ochronie zdrowia pszczół. Przepis ten nakazywał bartnikom wiosną oczyszczać barć z pasożytów, nie później niż do święta św. Stanisława (8 maja).

Niektórzy bartnicy celowo wykonywali tę czynność później niszcząc czerw71, co miało nie dopuścić do rojenia się pszczół. Bartnik, który nie „podmiet pszczół” do wskazanego terminu, miał ich nie ruszać pod karą trzech grzywien polskich.

Wskazane dotychczas przepisy dotyczyły ochrony pszczół chowanych przez bartników. Jedynym przykładem ochrony prawnej pszczół dziko żyjących jest art. 59 „O Szwiepiotach”72. „Szwiepotami” określano pszczoły dziko żyjące zasiedlające dziuple w starych, wypróchniałych drzewach.

Jak normuje wskazany artykuł bartnicy nie mieli do nich żadnych praw. Byli oni jedynie obowiązani poinformować o odnalezieniu „szwiepot” w sądzie bartnym wszystkich bartników, żeby żaden z nich ich nie przywłaszczył. Gdyby bartnik, lub i inna osoba, dopuścił się tego czynu, musiałby zapłacić pięć grzywien polskich tamtejszemu staroście (indigena illius loci), sądowi bartnemu dwie grzywny polskie, a wszystkim bartnikom dwie beczki piwa. Połową wskazanej grzywny karano zatajenie przed bartnikami informacji o odnalezieniu miejsca gniazdowania dzikich pszczół.

Fot. 1. Początek wpisu z 1721 r. Księga bartna nowogrodzka z lat 1713-1739, Miscelanea, sygn. 256, Archiwum Państwowe w Poznaniu. fot.© Z. Witkowski.

Zwód Skrodzkiego podobnie, jak Niszczyckiego zawierał przepisy z zakresu prawnokarnej ochrony pszczół. Zostały one jednak poszerzone o nowe regulacje („O Wycięciu pszczoł z Vlem z wywroconego albo złamanego drzewa”, „O Wykurzaniu Pszczoł”, „Ktoby dębinę szewcom odzierał do popiołu”).

Nowatorskie w „Porządku prawa bartnego” były artykuły normujący ochronę zdrowia pszczół („Czas podmietywania Pszczoł”) oraz ochronę pszczół dziko żyjących („O Szwiepiotach”). Wyżej wykazane świadczy o rozwoju prawa bartnego na przestrzeni półwiecza od zatwierdzenia w 1559 r. kodeksu Niszczyckiego.

Prawo bartne na Mazowszu spisano po raz ostatni w 1639 r. w formie sześciu artykułów (dwa z nich dopisano w XVIII wieku) zawartych w aktach wójtowskich i ławniczych dla klucza jabłonowskiego. Ten krótki spis praw bartników z Jabłonny stanowi jedyny znany obecnie przykład prawa bartnego dóbr kościelnych utworzony na Mazowszu73.

Fot. 2. „Zbieranie rojów pszczół według Porządku Prawa Bartnego”. Księga…, ed. cit. fot.© Z. Witkowski.

3. Orzecznictwo sądów bartnych w zakresie ochrony pszczół

Stosowanie in concreto przepisów z zakresu ochrony pszczół zawartych w zwodach Niszczyckiego i Skrodzkiego odzwierciedlały mazowieckie księgi sądów bartnych. Do naszych czasów nie przetrwały zapisy sądowe z Kolna, Łomży, Ostrołęki74 i Przasnysza75.

Zachowały się jedynie cztery księgi aktów bartnych nowogrodzkich76. Stanowią one źródło ukazujące stosowanie w praktyce przepisów kodeksu Skrodzkiego. Przy czym należy podkreślić, że niektórych zapisów dokonywano na podstawie niespisanego prawa zwyczajowego77.

Księgi aktów bartnych nowogrodzkich obejmują kolejno lata: 1629-1669, 1670-1707, 1682-1709, 1713-1739. W księgach spisano akty sądownictwa niespornego i spornego. Do pierwszych należą: umowy kupna-sprzedaży (venditio), darowizny (donatio) oraz kontrakty zamiany (commutatio).

Ponadto w aktach występują treści zastawu, depozytu, dzierżawy, rozdziału majątku, a także testamentów, zapisów, ustanowienia ordynacji i opieki. Przepisy z zakresu ochrony pszczół były stosowane w sądownictwie sensu stricto, to jest w sprawach spornych.

Protokoły z posiedzeń sądów bartnych rozpoczynano odnotowaniem po łacinie miejscowości i daty obrad oraz nazwisk sędziów. Datę zapisywano zazwyczaj względem święta kościelnego (fot. 1), dla przykładu: „Iudicium Mellicidarum Nowogrodensium expositum feria 6-ta ante festum Sancti Thomae…” (Sąd bartny Nowogrodzki, który odbył się w piątek przed świętem św. Tomasza...)79.

Po wstępie protokołowano w języku polskim. Ilość spisanych aktów na sesji sądowej była różna. Na sesji po św. Katarzynie w 1715 r. spisano 4 akty, a na sesji po św. Janie w 1717 r., aż 1880.

W okresie międzywojennym ks. W. Kranowski sporządził odpis najlepiej utrzymanej czwartej księgi aktów bartnych nowogrodzkich81. We wskazanym źródle odnaleźć można wpis z 1723 r. opatrzony nagłówkiem „Zbieranie rojów pszczół według Porządku Prawa Bartnego” (fot. 2, patrz s. <>.).

Na wstępie wykazano, że zbieranie rojów według „Porządku prawa bartnego” karano zapłatą trzech grzywien staroście bartnemu, sędziom dwóch grzywien i oddaniem rojów. Ponadto gdy bartnik dopuścił się innych czynów zabronionych karą, miał być pozbawiony boru i wygnany z puszczy.

Wpis zawiera wykaz osób, w tym bartnika, które dopuściły się kradzieży rojów. Zasądzono wobec nich oddanie zebranych rojów staroście bartnemu i zapłatę trzech grzywien kary sądowi bartnemu. W ramach zabezpieczenia (sub vadio) zapisano, w przypadku bartnika utratę boru, a mieszczan piętnaście grzywien kary82.

Co ciekawe przedstawiony we wstępie wpisu wymiar kary jest odmienny od zawartego w art. 67 „O Roiach Pszczół” kodeksu Skrodzkiego, gdzie zbieranie rojów poza oddaniem pszczół, było karane jedną grzywną polską od roju. W „Porządku prawa bartnego” nie wspominano także o postępowaniu w przypadku popełnienia innych przestępstw ponad kradzież rojów.

Potwierdzeniem zapisów zwodu Skrodzkiego jest sprawa z 1724 r. między powodem Janem Gełkiem a pozwanym Sylwestrem Dziekuńskim o spalenie podwójnej sosny bartnej. Sąd uznał Sylwestra Dziekuńskiego winnym zarzuconego mu czynu i nakazał jemu wyrobić cztery sosny bartne w wskazanym przez Jana Gełke miejscu oraz zapłacić stronie powodowej 50 groszy.

Kara miała być wykonana w wskazanym terminie (ante sequentes terminos) pod zabezpieczeniem dwóch trzecich wskazanej sumy83. Wyrok ten jest zgodny z treścią art. 69 „O spaleniu drzewa Bartnego, albo vsuszeniu puzarem”.

Interesujący jest wpis z 1739 r. będący pokwitowaniem odbioru dziewięciu złotych przez Józefa Gocłowskiego, które jemu zapłacił Adam Łazarczyk za wydarcie pszczół.

Błędnie wnioskuje R. Żukowski, że jest to potwierdzenie niekarania kradzieży pszczół śmiercią przez powieszenie jak normował przepis z art. 104 „Gdy by kogo zastano Cudze Psczoły wydzieraiąc” kodeksu Skrodzkiego84.

Kara świadczy w myśl wskazanego przepisu, że złoczyńca nie został pojmany w trakcie dokonywania przestępstwa i osądzono go na podstawie zeznań świadków. W takim przypadku, gdy sprawa nie dotyczyła recydywy, oskarżony unikał „haniebnej śmierci”85.

Księgi aktów bartnych nowogrodzkich stanowią wciąż niedocenione przez badaczy źródło wiedzy o prawie bartnym. Operatywna wykładnia prawa zawarta w księgach sądowych pozwala na lepsze zrozumienie przepisów z zakresu ochrony pszczół zawartych zarówno w zwodzie Skrodzkiego, jak i wcześniejszej kodyfikacji Niszczyckiego.

4. Urzędowa likwidacja bartnictwa i rozwój pasiecznictwa

Proces upadku bartnictwa datowany jest na drugą połowę XVII wieku86. Znaczenie pszczelarstwa leśnego malało w wyniku rozwoju osadnictwa i powiększania się obszarów rolnych. Zmniejszające się obszary puszczy przestały stanowić odpowiednie zaplecze dla zajmowania się bartnictwem.

Negatywny wpływ nań miały też wojny niszczące lasy i potencjał ludzki87. W XVIII w. wartość bartnictwa jako źródła dochodu Skarbu Państwa była już niewielka88.

Chów pszczół w drzewach zaczęto postrzegać jako szkodliwy dla gospodarki leśnej. Bartnicy wybierali na barcie stare, grube drzewa, które nadawały się do celów budowlanych. Ponadto przebywającw lasach przyczyniali się do pożarów, wyrządzali też inne szkody89. Dla ich zapobieżenia rozpoczęto urzędową likwidację bartnictwa.

Urzędowe usuwanie bartnictwa z lasów rządowych następowało stopniowo. Proces ten rozpoczęto po rozbiorach Polski w 1797 r. w zaborze pruskim, wydzierżawiając poprzez licytację dochód z barci prywatnym przedsiębiorstwom90.

Ostatecznie na terenie dawnych Prus Królewskich i dolnej Noteci zakazano bartnictwa zarządzeniem z dnia 8 października 1805 r. mając na względzie dobro lasów91. Politykę wyniszczającą bartnictwo kontynuowano w Wielkim Księstwie Warszawskim92.

Największą determinacją w tym względzie wykazała się jednak Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu (dalej Komisja) w Królestwie Kongresowym. Reskryptem Komisji z dnia 23 lutego 1827 r. nakazano urzędom leśnym wchodzenie w układy z bartnikami o sprzedaż barci z zamiarem: „oczyszczenia lasów rządowych z barci, jako gospodarstwu leśnemu szkodliwych”93.

W późniejszym akcie doprecyzowano, że owa sprzedaż ma być warunkowana jak najszybszym zabraniem z lasu barci pustych i osiadłych94. W związku z doniesieniami z leśnictwa Przasnysz o przybywaniu nowych barci (łącznie ich liczba dochodziła do 12 tyś.) Komisja zakazała w 1832 r. wyrabiania nowych barci w lasach rządowych95.

Dla zwiększenia efektywności działań służących likwidacji bartnictwa Komisja wyjednała decyzję Księcia Namiestnika Królestwa nakazującą stopniowe usuwanie z lasów wszystkich barci z możliwością nieodpłatnego przeniesienia ich do pasiek polnych96.

Przyzwolenie to okazało się mało skuteczne, dlatego też w dniu 23 maja 1837 r. drzewa bartne, z których barci nie przeniesiono, przeznaczono na licytację97 z zamiarem późniejszego ich wycięcia.

W latach 1839-1840 większość barci ścięto pozostawiając część pustych. Przenoszone pszczoły często nie przyjmowały się w nowych miejscach i wracały do pozostawionych w lasach barci. Bartnicy widząc co się dzieje wnieśli o wstrzymanie wycinki drzew z barciami osiadłymi i pustymi98.

Reskryptem z dnia 24 stycznia 1844 r. Komisja zezwoliła na zostawienie drzew bartnych w polach i odpadkach na zawsze, w lasach zaś dopóki nie zostaną one wyznaczone do rocznych wycinek99. W akcie tym jeszcze raz podkreślono, że nowych barci wyrabiać nie można.

Był to ostatni reskrypt wydanym przez Komisję Rządową Przychodów i Skarbu mający służyć usunięciu bartnictwa z lasów rządowych. Dla wskazania skuteczności powyższych działań można nadmienić, że w 1847 r. na terenie Puszczy Zielonej były już tylko 33 barcie osiadłe100.

Wraz z wysunięciem argumentacji przeciwko bartnictwu w postaci niszczenia drzewostanu u schyłku XVIII wieku, wzrasta znaczenie pasiecznictwa w różnych formach (pasieki przydomowe i leśne, kłody na drzewach)101.

Należy przy tym zauważyć, że w Królestwie Kongresowym likwidowano bartnictwo, ale nie pasiecznictwo. Zdaniem R. Żukowskiego rządy zaborcze dążyły do usunięcia bartnictwa, gdyż w warunkach rozwoju nauki pszczelarskiej w XIX wieku uważały je za anachronizm102.

Stwierdzenie to w zestawieniu z reskryptami Komisji wydaję się być w pełni uzasadnione. Jak wspomniano wcześniej zezwalano na przenoszenie barci bez ponoszenia opłat celem: „zachęcenia bartników do zakładania pasiek w polach”103.

Ponadto reskryptem z dnia 13 lutego 1861 r. dozwolono na zakładanie pasiek leśnych dla, co podkreślono, rozwoju pszczelarstwa104. Toteż Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu z jednej strony skutecznie wyeliminowała bartnictwo z lasów rządowych, z drugiej zaś wydała najprawdopodobniej pierwsze w historii naszego kraju przepisy służące pszczelarstwu.

Reasumując rozważania na temat ochrony prawnej pszczół w czasach Polski przedrozbiorowej trzeba wskazać, że bartnictwo funkcjonowało od początków kształtowania się państwowości naszego kraju, aż do jego upadku w XVIII w. Ze względu na duże znaczenie gospodarcze zostało usystematyzowane.

Stworzono w ten sposób prawo bartne. Zawierało ono prawa bartników, regulowało stosunki w ramach ich społeczności, ustrój sądów oraz proces w sprawach bartnych105. Co istotne, zawierało przepisy z zakresu prawnokarnej ochrony pszczół chowanych przez bartników (pszczoła miodna), ale też i pszczół dziko żyjących.

Zabezpieczało ich siedliska oraz służyło ochronie zdrowia pszczół. Można domniemywać, że prawo bartne stanowiąc część historii naszego pszczelarstwa i polskiego prawa, na przestrzeni kilku wieków nie pozostało bez wpływu na kształt regulacji z zakresu ochrony prawnej pszczół, które obecnie obowiązują.