Polskie Tańce Narodowe. Krótki zarys historyczny, systematyka, metodyka, formy sceniczne ebook

Redaktorka prowadząca

Agata Sikorska

Redakcja

Izabela Dachtera-Walędziak

Projekt okładki

Marcin Dolata

Ilustracje

Iwa Kowalska

Zdjęcia

Andrzej Drożdżal

Copyright © by Zofia Czechlewska 2021

Copyright © by Sorus 2021

E-book przygotowany na postawie wydania I

ISBN 978-83-66664-42-5

Wydawnictwo Sorus

Księgarnia internetowa: www.sorus.pl

Przygotowanie i dystrybucja

DM Sorus sp. z o.o.

ul. Bóżnicza 15/6, 61-751 Poznań

tel. +48 61 653 01 43

[email protected]

Konwersja

Epubeum

Najbliższym,

mężowi Janowi i synowi Adamowi.

Tancerzom i uczestnikom warsztatów

Yoshiaki i Yumiko Oka z Japonii.

Rozdział I

POLSKIE TAŃCE NARODOWE

azwa – polskie tańce narodowe – została pierwotnie użyta dopiero w XIX wieku. Nawiązywała do tańców i rytmów polskich, które miały pośredni kontakt z wiejską muzyką i formą. Obecnie istnieje ścisły związek polskich tańców narodowych z muzyką ludową, jednak są to tańce typowo towarzyskie, a nie obrzędowe. Opracowane artystycznie, stylizowane przez wielu kompozytorów, reprezentują cechy muzyczne i ruchowe typowe dla poszczególnych polskich tańców ludowych. Cechy każdego z nich są charakterystyczne dla danego regionu, miejsca czy społeczności zamieszkującej dany obszar.

Wyrosłe wśród ludu wiejskiego tańce polskie zyskały szczególną rangę, przybierając nazwy poszczególnych tańców narodowych.

Ich formuła odbiegała od tradycyjnej formy, inna była w środowiskach mieszczańskich, a inna w prezentacjach scenicznych, przygotowywanych przez baletmistrzów XIX wieku. Niezwykłą popularnością cieszyły się na balach w kraju i za granicą, na dworach szlacheckich i mieszczańskich, gdzie nauczano ich pod kierunkiem wodzirejów.

Tańce polskie stanowiły swoisty znak patriotyzmu, szczególnie w czasach zaborów, gdy naród polski został pozbawiony państwowości i wolności narodowej.

Widoczne ślady przenikania kultury chłopskiej do kultury narodowej można spotkać w źródłach muzycznych już w epoce renesansu, jednak szczególną popularność wymienione tańce zyskały dopiero w epoce romantyzmu.

Dzięki dostępności źródeł dotyczących znamion kultury tradycyjnej, pojawia się obraz rozpowszechnionych, tradycyjnych form muzyczno-tanecznych. Warstwy uprzywilejowane chętnie zwracały się ku tematom ludowym i przysposabiały je do zabaw np. maskarad, improwizując przebieg akcji każdej z nich. Pojawił się mazur, krakowiak i inne polskie tańce. Chętnie tańczone, rozpowszechniane przez szlachtę i mieszczaństwo, zyskały rangę polskich tańców narodowych. Obecnie stanowią grupę tańców prezentowanych scenicznie w całej okazałości, zyskując miejsce doczesne w polskiej kulturze narodowej.

Polskie tańce narodowe to:

1.Polonez

2.Mazur

3.Krakowiak

4.Kujawiak

5.Oberek

1. Polonez

Polonez to najstarszy polski taniec narodowy o dostojnym i majestatycznym charakterze, wysublimowany i wytworny w formie. Grany i tańczony w tempie umiarkowanym w metrum 3/4. Jego nazwa, pochodząca z języka fr. polonaise – polski, pojawiła się pierwszy raz w obiegu w latach 30. XVIII wieku. W tym okresie dzisiejszy polonez stał się tańcem dworów szlacheckich, przyjmując nazwę „taniec polski”.

W pierwszej wersji polonez był tańczony wśród ludu, znany jako taniec pieszy, tzw. chmielowy (XVI i XVII w.), pochodzenia wiejskiego, z czasem zawędrował na dwory szlacheckie i magnackie. Na dworach królewskich stanowił element ceremoniału dworskiego, swoisty rodzaj parady dostojników szlacheckich, oddających hołd swojemu monarsze. W roku 1574, podczas koronacji Henryka Walezego, paradowała krokiem poloneza (pierwowzorem) szlachta polska, składając hołd swojemu władcy.

Spotykane inne nazwy poloneza to m.in. chodzony, pieszy, wielki,staroświecki, chmielowy. Polonez jest tańcem zespołowym, stanowi rodzaj korowodu par. Prowadzony jest najczęściej przez wodzireja. To taniec uroczysty, pełen gracji ruchowej, posuwistych kroków i wzajemnych ukłonów. Raczej powolny, tańczony w tempie umiarkowanym.

Figury poloneza odzwierciedlały stosunki społeczne, dostojniejsze pary szły zawsze przodem. Honorem było być wodzirejem, który wiódł wszystkie pary przez serpentynowe odcinki, zmieniał kierunek tańca i nadawał formę całości.

Prototypem poloneza był taniec dwumiarowy, tańczony w rytmie 2/4. W rytmie 3/4 tańczony był dopiero od XIX wieku i tak tańczy się go aż do dziś. Muzyka z czasem została wystylizowana, kroki upiększone, wyeliminowano śpiew – ze śpiewem tańczony był polonez jako taniec obrzędowy np. na weselu. W polskiej tradycji narodowej polonezem rozpoczynało się wiele zabaw i uroczystości. Tancerz-wodzirej przeplatał motywy układu tanecznego rysunkami geometrycznymi (np. koła, linie, łańcuch, tunele), tak aby taniec był ciekawy i nieskomplikowany. Polonez, wyrosły z polskiej kultury, jest powiązany ściśle z polskim folklorem.

Pod wpływem tańców dworskich, jak np. pawana, galiarda czy kurant – znanych i kultywowanych w Polsce w XVI i XVII wieku, polonez nabrał wypielęgnowanej i wysublimowanej formy. Tańczony był przede wszystkim w strojach szlacheckich lub Księstwa Warszawskiego, w polskich ubiorach narodowych. Na wsiach tańczono go w prostszej formie i w strojach ludowych.

Piękna muzyka i eleganckie ruchy zachwycały ludzi na całym świecie. Polonez został rozpowszechniony w całej Europie, zyskując popularność i uwielbienie. Kompozytorem polskim, który uczynił go sławnym na cały świat, był Fryderyk Chopin, najsławniejszy kompozytor w historii muzyki XIX wieku, romantyk i patriota. Muzyka Fryderyka Chopina do dzisiaj rozsławia nasz kraj, wzbudzając zachwyt i uwielbienie. Nic nas, Polaków, tak prawdziwie i wyraziście nie określa, jak muzyka Fryderyka Chopina.

Wielcy polscy kompozytorzy komponowali polonezy, ale tak jak to robił Chopin, mało kto potrafił. Fryderyk Chopin umiał wydobyć z wnętrza muzyki moc i niepowtarzalny styl, jak np.: Polonez B-dur, Polonez As-dur, Polonez A-dur. Niezwykły talent i wrażliwość kompozytora do dziś zachwycają miłośników sztuki muzycznej w każdym niemal zakątku świata.

Wybrane przykłady twórczości kompozytorskiej:

Franciszek Karpiński i Karol Kurpiński, Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko, Henryk Wieniawski, Maurycy Kleofas Ogiński, Wojciech Kilar, Krzesimir Dębski.

2. Mazur

Mazur to polski taniec narodowy, spopularyzowany i rozpowszechniony na salonach Europy w XIX wieku. Stanowił o doskonałości manier i technice tanecznej. Od czasów panowania królów z dynastii Wazów stał się wizytówką polskiej kultury narodowej.

To taniec tańczony w żywym tempie i metrum 3/4, dynamicznie, z dużą energią, zwłaszcza przez kawalerów. Wiele w nim ozdobników i popisów tancerzy, którzy swoją gracją i techniką wykonawczą popisywali się nie tylko przed sobą, lecz także, czy może przede wszystkim, przed partnerką. Zawarte w nim liczne akcenty przypadają na drugą i trzecią część taktu. W wersji stylizowanej mazur występował w postaci mazurka – ludowej formy tanecznej, opartej na jednym z trzech tańców – mazurze, kujawiaku lub oberku. W tempie np. od wolnego kujawiaka do najszybszego oberka. Nazwa – mazur – pochodzi od regionu Mazowsza, z którego się wywodzi. Prawdopodobnie taniec ów powstał ze wstępu do oberka, z biegu par dookoła izby. Inne nazwy mazura to m.in. goniony, wyrwas, gniewus,szumny itp. Tańczony na wiejskich zabawach, zawędrował wprost na dwory szlacheckie i magnackie. Wśród szlachty podkreślał klasę i przynależność społeczną. Spopularyzowany został w połowie XVII wieku.

Po przeniesieniu stolicy Polski z Krakowa do Warszawy, w pierwszej połowie XVII wieku, mazur stanowił wyznacznik polskości, odwagi i fantazji.

Uwielbiany przez sfery magnackie i szlacheckie został spopularyzowany wśród żołnierzy Legionów Polskich we Włoszech (1797-1807).

Rozpowszechnił się w całej Europie jako forma towarzyska, stanowiąc o polskości, odwadze i godności. Parę tańczącą mazura porównywano do harcującego jeźdźca, przytupy tancerza do bicia nogą niecierpliwegorumaka, a hołubce do spinania konia ostrogą.

Mazur jest tańcem parowym, obfituje w charakterystyczne kroki – posuwiste, wybijane, akcenty, przyklęki, wirowania z szybką zmianą miejsc lub partnerów oraz w niezliczoną ilość figur, które zawiązywały się i rozwijały według pomysłu wodzireja. Kobiety tańczyły lekko, zwiewnie, były obserwatorkami popisów męskich. Jest to najbardziej rozbudowany i zapewne najtrudniejszy taniec polski. Ze względu na szybkie tempo, akcenty, niezliczoną ilość przytupów, kroków i popisów męskich, stawia się go w gronie trudnych technicznie tańców narodowych. Tańczony przez oficerów ułańskich w pełnym umundurowaniu, z jednej strony przyczynił się do popularności, a z drugiej do poznania tzw. fantazji ułańskiej partnerów. Szarmancka postawa wobec kobiet, elegancja, bojowość oraz emanujący patriotyzm to cechy charakterystyczne mazura. Bardzo popularnym tańcem towarzyskim stał się w XIX wieku, gdzie nabrał kunsztu i wytwornego stylu. Był tańczony na salonach, przy muzyce do tańca, bez dodatku słowa śpiewanego, tak jak to bywa w mazurku ludowym. Wzbudzał podziw Europy i umacniał poczucie polskości.

Wybrane przykłady z twórczości kompozytorskiej:

Wojciech Osmański, Fryderyk Chopin, Karol Szymanowski, Henryk Wieniawski, Karol Kurpiński, Stanisław Moniuszko.

3. Krakowiak

Walczący o palmę pierwszeństwa z mazurem, krakowiak był źródłem inspiracji dla wielu kompozytorów polskich oraz zagranicznych. Według licznych źródeł nieco starszy od mazura, uwielbiany przez środowiska wiejskie i uszlachetniony przez środowiska mieszczańskie, z czasem zawędrował w formie scenicznej na deski teatralne. Znany i rozpowszechniony już w czasach panowania króla Władysława Jagiełły, zyskał ogromną popularność w XVI i XVII wieku. To taniec ludowy ziemi krakowskiej, wykonywany najczęściej z towarzyszeniem przyśpiewek, w metrum 2/4, w żywym tempie. Tańczony w rytmie synkopowym, w którym akcenty przenoszone są z mocniejszej części taktu na słabszą. Jedyny taniec narodowy tańczony w metrum parzystym. Nazwa tańca pochodzi od dwumiarowych tańców krakowskich jak: mijany, ścigany, dreptany, suwany, przebiegany, których termin pochodzi od właściwości choreotechnicznych oraz nazw miejscowości: skalmieniak, proszowiak, wiśliczak.

Jest jednym z najbardziej oryginalnych i znanych polskich tańców. Żywy, wesoły, skoczny i sprężysty, z wyczuwalnie pulsującym rytmem na dwa. Najbardziej znaną cechą charakterystyczną tego tańca jest gromadność i przodowanie. Wykonywany początkowo wyłącznie przez lud wiejski, z czasem jednak spopularyzowany trafił na mieszczańskie salony i dwory szlacheckie.

Kroki i figury krakowiaka zostały wypielęgnowane, a rytmy z wielkim powodzeniem przeniknęły do muzyki symfonicznej w XVIII wieku. Kroki charakterystyczne dla krakowiaka to liczne podskoki, naskoki, przesunięcia, wymachy rąk i nóg, a szczególnie charakterystyczny galop, zwany też cwałem. To taniec parowy, w którym długi korowód wije się podobnie jak w polonezie czy mazurze. Występują w nim liczne zmiany kierunków tańca – po kole, w liniach, po promieniach. Unoszenia i wyprosty rąk, ruchy tułowia – skłony, przechyleniai wyprosty, kroki krzesane, hołubce, duża ilość przytupów – to typowe popisy tańczących. Ozdobniki krakowiaka stanowią o wyrazistej ruchowości i dynamice tego tańca. Jak w żadnym innym polskim tańcu, partnerka i partner wykonują te same kroki, jedynie krok z hołubcem i krzesanym są wykonywane przez kobiety delikatniej.

W muzyce słyszalny jest wyraźnie tętent galopu koni, brzęk kółek u pasa, krzesanie iskier z podłogi, akcenty stąpania – jako zapowiedź zwycięstwa w postaci strzelistych ruchów rąk. Muzyka ta miała charakter użytkowy i służyła do tańca. Dopełnienie stanowi niezwykle barwny i bogaty strój krakowski.

Wybrane przykłady z twórczości kompozytorskiej:

Fryderyk Chopin, Maurycy Moszkowski, Ignacy Paderewski, Karol Szymanowski, Ludomir Różycki, Michaił Glinka, Karol Kurpiński,Jan Stefani, Grażyna Bacewicz.

4. Kujawiak

Kujawiak to wysublimowany, liryczny, pełen najpiękniejszych emocji polski taniec narodowy, oddający atmosferę miłosnych uniesień i melancholijnego nastroju. Tańczony w metrum 3/4, w umiarkowanym tempie rubato.

Nazwa kujawiak pochodzi z regionu centralnej Polski – Kujaw.

Kujawiak wywodzi się z obrzędowych tańców weselnych, w którym odnajdujemy wiele cech muzycznych mazura, oberka czy chodzonego. Melodia tego tańca stanowi odzwierciedlenie przestrzeni ziemi kujawskiej, szerokiego i spokojnego krajobrazu, kołyszących się i skąpanych w słońcu łanów zboża. Tańczące pary obracają się spokojnie, gładko, charakterystycznym krokiem, opartym na łagodnym chodzie i obrotach. Podstawowy krok kujawiaka to tzw. trzykrok na ugiętych kolanach, wykonywany miękko, bez energicznych zwrotów, wręcz z lekkim opóźnieniem.

Tradycyjny taniec wiejski składał się z czterech części. Zaczynał się od powolnego tańca, zwanego chodzonym, po nim następował taniec wirowy, tzw. śpiący, tańczony w przeciwnym kierunku, następnie pary zmieniały znów kierunek i zaczynały się obroty w żywszym tempie, a całość kończył najżywszy obertas.

Nazwa kujawiak pojawiła się pierwszy raz w 1827 roku, a z zapisem muzycznym około roku 1830. Melodie oparte są na tonacjach molowych, dzięki czemu oddają liryczny i rozlewny charakter tańca. Znane ludowe nazwy tańca to: śpiący, kolebany. Kujawiak tańczony jest po linii koła w ustalonym porządku. O zmianie kierunku decydował najczęściej wodzirej, który przewodniczył całej grupie tancerzy. Zwracano szczególną uwagę na płynność każdego ruchu i harmonię szczegółów. Motywy ruchowe i sposób wykonania stanowiły o stylu i charakterze tańca.

Ze względu na rytmikę kujawiak i mazur mają zbliżone metrum, ale powolne tempo kujawiaka nadaje mu odmienny charakter i wyraz artystyczny.

W kujawiaku zwolnienia i przyspieszenia decydują o płynności ruchów. Kroki wykonywane są gładko, w bliskim kontakcie z podłożem, na okrągło, na ugiętych kolanach. Towarzyszą im powolne skłony, pochylenia, unoszenia i wyprosty tułowia oraz rąk. Największa popularność kujawiaka przypada na lata XIX i XX wieku.

Wybrane przykłady z twórczości kompozytorskiej:

Fryderyk Chopin, Henryk Wieniawski, Wojciech Kilar, Stanisław Hadyna, Tomasz Kiesewetter, Grażyna Bacewicz, Zygmunt Noskowski, Feliks Nowowiejski, Karol Namysłowski.

5. Oberek

Oberek – polski taniec ludowy tańczony na wsiach w wielu regionach Polski, w metrum 3/8, w żywym tempie do skocznej melodii i rytmie mazurowym trójdzielnym. Szczególnie rozpowszechniony na Mazowszu i w okolicach Radomia (środkowa Polska). Nazwa wywodzi się od ruchu obrotowego w tańcu jako szybsza odmiana mazura. Pochodzi od obertania, czyli obracania. Jego inne znane nazwy to m.in. obertas, okrągły, drobny, owijok, zawijacz itp. Tańczony w towarzystwie przyśpiewek, okrzyków i akcentów. Dopiero w XIX wieku stał się tańcem różnych warstw społecznych, chociaż pierwsze wzmianki znajdujemy już pod koniec wieku XVII.

Oberek polega na szybkich obrotach par tańczących w miejscu i w przestrzeni.

Rytmika i akcentowanie pozwalają na szybkie zmiany i fantazyjne popisy, zwłaszcza partnerów. Forma oberka obfituje w niezliczoną ilość szybkich obrotów. Partnerka najczęściej tańczy krokiem zasadniczym oberka, a partner urozmaica kroki, akcentując je przysiadami, przytupami, hołubcami. Taniec wykonywany jest krokiem drobnym, tzw. ósemkowym. Popis w oberku polega na wytrwałym wirowaniu w cztery strony „pod słońce” lub „ze słońcem”. Jeśli chodzi o akcenty, to przypadają na wszystkie części taktu lub jego drugą i trzecią część.

Na zabawach tańczony był zazwyczaj z kujawiakiem, tworząc formę taneczną ABA.

Oberek zawiera charakterystyczne elementy popisowe, wykorzystywane przez parę lub dwie, czasami trzy i cztery, gdzie inni je obserwują i dopingują. Typowe kroki taneczne i ozdobniki to bieg oberkowy, akcenty, wirowania, figury – np. od sie do sie, zalotna, przerzucana, przyklęki, kroki z hołubcem i krzesanym, kroki z obłoczkiem, podniesienia, przenoszenie partnerek itd. Tancerz, tańcząc bez przerwy, zmienia partnerki aż do utraty tchu.

Pod koniec XIX wieku oberek stał się tańcem różnych warstw społecznych, a więc dosyć późno w porównaniu z innymi tańcami narodowymi.

Wybrane przykłady z twórczości kompozytorskiej:

Grażyna Bacewicz, Fryderyk Chopin, Ludomir Różycki, Henryk Wieniawski, Oskar Kolberg, Aleksander Tansman, Romuald Statkowski, Feliks Dzierżanowski, Karol Szymanowski, Karol Namysłowski, Wojciech Osmański.

*

Polskie tańce narodowe stanowią oryginalne dziedzictwo kulturowe. Wyrosłe w czasach walki o odzyskanie niepodległości, bogate w formy, wyraziste, choć różnią się zasadniczo, łącząca je więź wartości stawia je na piedestale dziedzictwa narodowego. Interpretując powyższe formy, należy zwrócić uwagę na styl, charakter i sposób wykonawczy. Towarzyszące tańcom emocje pozwalają na kształtowanie wrażliwości oraz systematyczne obcowanie z kulturą. Każda forma dysponuje cechami dominującymi, które powinniśmy znać i umieć je stosować. Najtrudniejsza w zakresie poznawczym wymienionych form staje się systematyka i metodyka wykonawcza.

Warto korzystać z pomocy i wiedzy ekspertów, pedagogów i choreografów zajmujących się dziedziną polskich tańców narodowych, a więc ich historią, stylem i sposobem przekazu. Uczyć należy się od najlepszych, aby w przyszłości nie popełniać błędów merytorycznych i metodycznych.

Bazą do nauki powinna być zasada szczegółowego stosowania i użytkowania kroków i figur w obrębie każdej formy. Nazewnictwo, metodyka i systematyka to kompendium wiedzy z zakresu technicznego sposobu nauczania i przekazywania informacji o polskich tańcach narodowych.

Istotne i charakterystyczne elementy zawarte w każdym polskim tańcu narodowym stanowią wzorzec metodyczno-wykonawczy w indywidualnym sposobie interpretacji. Wzorcem staje się ktoś lub coś, a więc wykonanie, stan emocjonalny, tematyka, kostium, oświetlenie i koncepcja całości. Prawdziwa, nieoszukana forma. Kiedy fałszujemy wytwór staje się kiczowaty. Niejasny, nieczytelny, po prostu śmieszny.

Istotne wskazówki:

W polonezie − majestatyczny charakter, godność, elegancja i wzajemny szacunek.

W mazurze – duma narodowa, odwaga, energia, siarczyste i techniczne wykonanie wszystkich kroków.

W krakowiaku – żywiołowy charakter, paradny styl, synkopowany rytm, określona dynamika ruchu oraz przestrzenne wykonanie.

W kujawiaku – tzw. rubato, liryczny i spokojny styl, fascynacja urokiem partnerki, prezentacja łącząca uczucie obojga partnerów. To tzw. taniec miłosnych uniesień.

W oberku – tzw. rubato, skoczne i energiczne wykonanie, szybkie obroty, liczne zwroty, podskoki i naskoki z przesunięciem w kierunku tańca i odrzuceniem nóg do tyłu, popisy partnerów itd.

WYBRANA LITERATURA TEMATU

1. Karol Mestenhauser, 100 figur mazurowych oraz zasady ogólne i szczegółowe mazura, Warszawa 1878.

2. Karol Mestenhauser, Mazur i jego zasady oraz 125 figur mazurowych, wydanie 4, Warszawa 1887.

3. Zofia Kwaśnicowa, Polskie Tańce Ludowe – Mazur, Warszawa 1953.

4. Zofia Kwaśnicowa, Zbiór Pląsów, Nasza Księgarnia, Warszawa 1937.

5. Jan Ostrowski-Naumoff, Polskie Tańce Narodowe, „Teatr w Szkole”, miesięcznik ZNP, Warszawa 1936/1937, numer 1-9.

6. Lidia Nartowska, Mazury, CPRA. Warszawa 1961.

7. Polskie Tańce Narodowe w formie towarzyskiej, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Federacja Stowarzyszeń i Klubów Tanecznych, 1978.

8. Jadwiga Hryniewiecka, Pięć Tańców Polskich, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1990.

9. Grażyna Dąbrowska, w Kręgu Polskich Tańców Ludowych, LSW, 1979.

10. Czesław Sroka, Polskie Tańce Narodowe. Systematyka, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1990.

11. Grażyna Dąbrowska, Tańcujże dobrze. Tańce Polskie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991.

12. Grażyna Dąbrowska, Taniec w polskiej tradycji, Muza 2006.

13. Grażyna Dąbrowska, Taniec Okrągły, Lucyna Witkowska www.medoart.pl, Warszawa-Nowy Sącz 1956-2011.

14. Tomasz Nowak, Taniec narodowy w polskim kanonie kultury. Źródła, geneza, przemiany, Instytut Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016.

15. Tomasz Nowak, Polski, polonez, chodzony, Fundacja Memo, 2018.