Traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa. Jak uleczyć ukryte rany z przeszłości, które wpływają na zdrowie psychiczne i funkcjonowanie w życiu dorosłym ebook

Smutek przygotowuje do radości. Gwałtownie wymiata wszystko z twojego domu – więc nowa radość może znaleźć przestrzeń i wejść. Smutek strąca żółte liście z gałęzi twojego serca – więc świeże, zielone liście mogą rosnąć w miejscu starych. Smutek wyrywa gnijące korzenie – więc nowe korzenie ukryte głębiej mają miejsce na to, by rosnąć. Cokolwiek smutek wyrzuca z twojego serca, znacznie lepsze rzeczy zajmą ich miejsce.

Rumi

Wstęp

Życie jest trudne. Ale takie ma być. I chociaż nie chcemy, by cierpieli ci, których kochamy, to samo cierpienie jest potrzebne. Bez niego nigdy nie doszlibyśmy do przekonania, że potrafimy pokonać trudności. Nigdy nie nauczylibyśmy się pomagać sobie i innym poprzez odzyskiwanie zdrowia i równowagi. Nie zmienia to faktu, że wielu z nas staje w swoim życiu przed szczególnie trudnymi wyzwaniami. Toksyczny stres związany z negatywnymi doświadczeniami z dzieciństwa – przemocą, zaniedbaniem czy innymi problemami rodzinnymi – dotyka każdej społeczności. Nieprzepracowany, zmienia mózg, funkcjonowanie organizmu i poczucie własnej wartości człowieka w sposób, który może później przez całe życie oddziaływać na jego dobrostan, a nawet na dobrostan kolejnych pokoleń. Ze względu na spustoszenie, jakie sieją, negatywne doświadczenia z dzieciństwa można bez przesady uznać za najważniejszy nierozwiązany problem, przed jakim stoi publiczna opieka zdrowotna. 

Na szczęście toksyczny stres z dzieciństwa można przepracować. Niniejszy poradnik pomoże ci uleczyć wewnętrzne rany spowodowane negatywnymi doświadczeniami z tego okresu życia i zacząć żyć tak, jak tego pragniesz. Traktuje on o nadziei i odpowiedzialności za własny dobrostan. W procesie zdrowienia pomoże ci to, że zrozumiesz wyzwania, które były lub są twoim udziałem. Zapewne pocieszająca okaże się myśl, że twoje cierpienie ma swoje powody. Wszystko ułoży się w logiczną całość. Nie, nie zwariowałeś. Nie, nie jesteś nienormalna. Przekonasz się, że możesz sobie pomóc na wiele sposobów, nawet jeśli jesteś osobą zaawansowaną wiekiem. Dzięki temu poradnikowi zaradzisz przyczynom ukrytych ran zamiast je ignorować czy przed nimi uciekać.

I nie chodzi tutaj o obwinianie przeszłości o problemy, jakich doświadcza się obecnie. Obwinianie sprawia jedynie, że czujemy się jak bezradne ofiary. Nie chodzi również o osądzanie kogokolwiek, twoich rodziców lub ciebie, gdyż każdy z nas przecież robi w danym momencie to, co uznaje za słuszne. Surowe osądy i krytyka jedynie pogłębiają rozgoryczenie i osłabiają motywację. Lektura tego poradnika ma raczej pomóc ci dostrzec nowe rozwiązania i sposoby dochodzenia do zdrowia, z których możesz aktywnie korzystać w swoim życiu. Jeśli sama siła woli nie zadziałała do tej pory zgodnie z twoimi oczekiwaniami, to w niniejszej książce znajdziesz mnóstwo innych rozwiązań.

Dlaczego warto wybrać ten poradnik

Wiadomo, że nasz stosunek do samych siebie głęboko oddziałuje na nasze funkcjonowanie i zdrowie psychiczne. Próba zmiany tego stosunku poprzez koncentrację jedynie na obecnych wzorcach myślenia zazwyczaj nie przynosi spodziewanych efektów. Potrzebne jest nowe podejście, które pozwoli bezpośrednio odnieść się do ukrytych ran z przeszłości na znacznie głębszym poziomie. Dzięki temu poradnikowi dowiesz się, jak przekształcić cierpienie i wstyd – które często mają swój początek we wczesnych latach życia i czają się gdzieś poniżej progu świadomości – w bezpieczne i zdrowe poczucie własnego Ja. Wydobędziesz na światło dzienne odczuwany, lecz nienazwany dyskomfort, którego nie potrafisz się pozbyć – owo poczucie, że coś jest z tobą nie w porządku – i zastąpisz go spokojnym zadowoleniem z tego, kim jesteś.

Możesz się spodziewać, że umiejętności nabyte w ramach pracy z tym poradnikiem nie tylko pomogą ci uleczyć ukryte rany z dzieciństwa, lecz także poprawią twoje ogólne zdrowie psychiczne i fizyczne (Weinberg, 2013). Po osadzeniu swojego uzdrowionego Ja w teraźniejszości zaczniesz bardziej cieszyć się życiem i pełniej w nim uczestniczyć – z korzyścią dla siebie i swoich bliskich.

Jak najlepiej pracować z tym poradnikiem

Praca z niniejszym poradnikiem polega na ćwiczeniu i doskonaleniu konkretnych umiejętności, gdyż sama wiedza teoretyczna nie wystarcza, by zmienić mózg. Materiał ułożony jest w logiczną całość. Każda kolejna umiejętność bazuje na kompetencjach zdobytych wcześniej. Możesz oczywiście przeskakiwać między tematami, ale chyba najwięcej korzyści odniesiesz, zapoznając się z rozdziałami po kolei od początku do końca i przechodząc do następnych umiejętności dopiero po względnym opanowaniu poprzednich.

Jaki układ ma ten poradnik

Z części 1 dowiesz się, na czym polega destrukcyjny wpływ toksycznego stresu związanego z negatywnymi doświadczeniami z dzieciństwa na twoje ciało i emocje oraz jak miłość zaznana w dzieciństwie pozytywnie wpływa na rozwój mózgu.

Część 2 skutecznie poprowadzi cię ku zdrowiu. Z rozdziału 4 dowiesz się, dlaczego możemy mieć spore nadzieje na poradzenie sobie ze skutkami negatywnych doświadczeń z dzieciństwa. W ostatnich latach wiedza na temat traumatycznych wspomnień oraz ich leczenia poszerzyła się znacznie zarówno dzięki wysiłkom osób cierpiących, jak i – kiedy to konieczne – współpracy z kompetentnymi specjalistami od zdrowia psychicznego.

Materiał zawarty w rozdziałach 5, 6 i 7 służy wzmocnieniu mózgu i przygotowaniu go na proces zdrowienia. Z rozdziałów 5 i 6 dowiesz się, jak regulować silny stres i przytłaczające emocje, aby twój mózg pracował na swoim najwyższym poziomie. W rozdziale 7 znajdziesz wskazówki dotyczące optymalizacji zdrowia i funkcjonowania tego narządu, które przygotują go do tak zwanego przeprogramowania.

Wizualizacje dotyczące troski i opieki stymulują przywiązaniowe więzi miłości, które z kolei sprzyjają prawidłowemu rozwojowi mózgu. Rozdziały 8–11 przeprowadzą cię przez proces kreowania nowych doświadczeń pielęgnacyjnych – takich, których prawdopodobnie zabrakło na wczesnych etapach twojego życia. Zapewniając potrzebną opiekę czy to ze strony wyobrażonych idealnych opiekunów, czy to z własnej strony, takie wizualizacje pozwalają stworzyć w mózgu nowe wzorce nerwowe, które staną się przeciwwagą dla szkodliwych połączeń powstałych na skutek negatywnych przeżyć z dzieciństwa. Nowo powstałe szlaki nerwowe pomogą ci czuć się i funkcjonować optymalnie. W rozdziale 12 rozpoczniesz proces wykształcania nawyku łagodzenia trudnych doświadczeń za pomocą takich metod, jak pocieszanie, ochrona i zachęta. Umiejętności, jakie zdobędziesz do tego momentu, przygotują cię do stawienia czoła krzywdom z okresu dzieciństwa i do dalszego leczenia spowodowanych przez nie ran.

Z rozdziałów 13 i 14 dowiesz się, jak szukać w wydarzeniach z dzieciństwa źródeł przykrych zdarzeń lub myśli, które są twoim udziałem obecnie. Nauczysz się radzić sobie zarówno z teraźniejszością, jak i z ranami z przeszłości.

Bardzo często u podłoża cierpienia związanego z negatywnymi doświadczeniami z dzieciństwa leży wstyd. Rozdziały 15–23 dotyczą właśnie sedna twojego cierpienia. Dowiesz się z nich, jak zastąpić bolesny wstyd poczuciem wewnętrznego bezpieczeństwa i spokojnym zadowoleniem z siebie.

Cierpienie nie omija nikogo, ale życie nie polega wyłącznie na cierpieniu ani nawet na dochodzeniu do zdrowia. W rozdziałach 24–28 znajdziesz informacje o tym, jak wyjść poza proces zdrowienia, aby stworzyć satysfakcjonujące i radosne życie.

Wreszcie rozdział 29 umożliwi ci rozważenie, które koncepcje i umiejętności opisane w tym poradniku okazały się dla ciebie najbardziej pomocne. To pozwoli ci zaplanować, jak korzystać z nich przez resztę życia.

Moim pragnieniem jest, aby ta książka uczyniła z ciebie eksperta od uzdrawiania siebie i osiągania optymalnego poziomu zdrowia – eksperta od dbania o zdrowe poczucie Ja, wewnętrzne bezpieczeństwo i dobre samopoczucie. Taki jest cel niniejszego poradnika. Nie spiesz się z lekturą. Uzdrawiająca podróż jest warta twojego czasu i wysiłku. Pracuj w swoim tempie. Jeśli poczujesz, że coś cię przytłacza, przerwij na jakiś czas pracę z daną partią materiału. Stosuj uspokajające techniki, które tu poznasz. Być może w którymś momencie zechcesz skorzystać z pomocy kompetentnego specjalisty od zdrowia psychicznego. Teraz wejdźmy na drogę do zdrowia razem.

Część 1

O NEGATYWNYCH DOŚWIADCZENIACH Z DZIECIŃSTWA

1

Toksyczny stres i negatywne doświadczenia z dzieciństwa

Wszyscy stykamy się w swoim życiu z trzema rodzajami stresu: dobrym, znośnym i toksycznym (McEwen, 2017). Każdy z nich może skłonić nas do tego, byśmy dawali z siebie wszystko i się rozwijali, ale stres toksyczny stawia przed nami szczególne wyzwania, zwłaszcza w okresie dzieciństwa. Razem tworzą swego rodzaju kontinuum, przenikając się nawzajem, ale generalnie można je zdefiniować tak jak poniżej.

• Dobry stres stanowi wyzwanie, ale nie przytłacza. W tym przypadku mamy kontrolę nad emocjami i na ogół podejmujemy dobre decyzje. Wyobraź sobie studenta, który przygotował się do ważnego egzaminu, albo sportowca, który podczas dużych zawodów wykazuje się dobrą formą. Reakcja stresowa („walcz albo uciekaj”) trwa krótko, a poziom hormonów stresu jest właściwy.

• Znośny stres może się wiązać z intensywnymi zmianami w ciele, które zachodzą na skutek reakcji „walcz albo uciekaj”, i wyższymi poziomami hormonów stresu. Jednak zazwyczaj organizm wraca do normalnego funkcjonowania, zwłaszcza jeśli zaufani dorośli pomagają dziecku zmniejszyć odczuwane napięcie. Powrót do równowagi następuje, zanim dojdzie do trwałych szkód fizycznych lub psychicznych. Przykładem takiego doświadczenia może być śmierć bliskiej osoby z przyczyn naturalnych lub zjednoczenie społeczności lokalnej po huraganie.

• Toksyczny stres jest tak przytłaczający, silny lub przewlekły, że doświadczająca go osoba przez długi czas pozostaje jakby „w szoku” i zestresowana. Niekorzystnie oddziałuje on na mózg i na funkcjonowanie organizmu, szkodząc zdrowiu, wydajności w pracy, relacjom z ludźmi, zdolności formułowania osądów, kontroli impulsów, duchowości i poczuciu własnej wartości – zwłaszcza jeśli w otoczeniu dziecka brakuje zaufanej osoby dorosłej, która mogłaby złagodzić odczuwane napięcie. Skutki toksycznego stresu, jeśli nie zostaną przepracowane, mogą być przekazywane z pokolenia na pokolenie.

I tutaj dochodzimy do fascynującego wątku badań naukowych na temat toksycznego stresu z wczesnego dzieciństwa.

Badania nad negatywnymi doświadczeniami z dzieciństwa

Badanie zatytułowane The Adverse Childhood Experiences Study jest dziełem dwóch lekarzy – Vincenta Felittiego, kierownika Department of Preventive Medicine w Kaiser Permanente (w San Diego), i Roberta Andy, badacza z Centers for Disease Control and Prevention (Felitti, 2002). Po przeanalizowaniu danych ponad siedemnastu tysięcy pacjentów dużej placówki medycznej doszli oni do wniosku, że zwiastunami wielu problemów psychicznych, zdrowotnych i dotyczących funkcjonowania na co dzień są wymienione poniżej powszechne negatywne doświadczenia z dzieciństwa.

• Trzy rodzaje przemocy:

■ seksualna,

■ fizyczna,

■ emocjonalna.

• Dwa rodzaje zaniedbania:

■ emocjonalne,

■ fizyczne.

• Pięć rodzajów dysfunkcji środowiska domowego:

■ rozwód lub separacja rodziców,

■ bycie świadkiem przemocy wobec matki lub macochy,

■ uzależnienie członka rodziny od alkoholu lub leków/narkotyków,

■ skłonności samobójcze lub choroba psychiczna któregoś z członków rodziny,

■ pobyt w więzieniu któregoś z członków rodziny.

Felitti i Anda (2014) ustalili, że około dwóch trzecich dorosłych doświadczyło w dzieciństwie przynajmniej jednej z tych negatywnych okoliczności. Przy czym okoliczności te zwykle nie występują pojedynczo. Większość osób, które zetknęły się z jednym rodzajem negatywnych doświadczeń z dzieciństwa, zaznała również przynajmniej jeszcze jednego (np. ojciec był uzależniony od alkoholu i stosował przemoc).

Zaburzenia, czyli odstępstwa burzące, naruszające zwykły porządek, mają przeważnie wiele przyczyn; mogą nimi być między innymi: infekcja, toksyczne środowisko zewnętrzne, brak wsparcia społecznego, niezdrowy styl życia, geny czy temperament. Jednak wyniki pierwotnego badania Felittiego i Andy, a także dane z kolejnych badań wskazują, że już sama obecność negatywnych doświadczeń z dzieciństwa jest zwiastunem wielu zaburzeń, a prawdopodobieństwo wystąpienia tych ostatnich rośnie wraz ze wzrostem liczby negatywnych przeżyć. Oto przykładowa lista takich zaburzeń.

• Dolegliwości zdrowotne:

■ otyłość (jedzenie może być sposobem na „leczenie” bólu: „Może ludzie zostawią mnie w spokoju, jeśli będę nieatrakcyjny lub nieprzyjemnie asertywny”),

■ cukrzyca typu 2,

■ choroby układu krążenia (np. choroba serca, udar),

■ nowotwór,

■ ból,

■ choroby autoimmunologiczne (reumatoidalne zapalenie stawów, cukrzyca typu 1, stwardnienie rozsiane, toczeń, łuszczyca, celiakia, nieswoiste zapalenie jelit, choroba Gravesa-Basedowa, bielactwo nabyte, samoistne włóknienie płuc, pierwotna marskość żółciowa wątroby),

■ fibromialgia,

■ przewlekłe zmęczenie,

■ żółtaczka,

■ prawie wszystkie zaburzenia snu (bezdech senny, koszmary senne, bezsenność, narkolepsja, lunatykowanie, podjadanie w nocy),

■ problemy rozrodcze (choroby weneryczne, przedwczesny poród),

■ wrzody,

■ złamania,

■ krótsze życie (o prawie dwadzieścia lat, jeśli liczba negatywnych doświadczeń z dzieciństwa wynosi co najmniej sześć),

■ gorsza postrzegana jakość zdrowia.

• Dolegliwości psychiczne:

■ niskie poczucie własnej wartości,

■ depresja (w tym zaburzenie afektywne dwubiegunowe),

■ lęk (w tym zaburzenie paniczne),

■ zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD) i złożone PTSD,

■ zaburzenie osobowości typu borderline,

■ zaburzenie z deficytem uwagi i nadaktywnością (ADHD).

• Zachowania ryzykowne:

■ nadużywanie substancji psychoaktywnych (palenie tytoniu, zaburzenie używania substancji psychoaktywnych, dożylne stosowanie narkotyków, stosowanie leków na receptę niezgodnie z przeznaczeniem – zażywanie ich w zbyt dużej ilości, zbyt często lub bez recepty, zużywanie większej, niż należy, liczby recept),

■ próby samobójcze,

■ przedwczesna aktywność seksualna (większe prawdopodobieństwo odbywania stosunków seksualnych przed piętnastym rokiem życia, posiadanie wielu partnerów seksualnych, nastoletnie rodzicielstwo, niechciana ciąża),

■ przemoc wobec partnerów seksualnych (większe prawdopodobieństwo stania się ofiarą lub sprawcą, w tym także ofiarą gwałtu),

■ bierność fizyczna,

■ skłonność do popełniania przestępstw.

• Zaburzenia funkcjonowania:

■ wyzwania dotyczące życia zawodowego lub finansów (poważne problemy z wykonywaniem pracy lub koncentracją, absencja, poważne problemy finansowe, niższe dochody),

■ kłopoty z pamięcią,

■ większa liczba związków małżeńskich,

■ słabsze wyniki w nauce.

Trauma przeżyta we wczesnym dzieciństwie może ukryć się gdzieś głęboko, ale kiedyś powróci i zacznie nas prześladować.

James Garbarino

Jak silnym predyktorem owych zaburzeń są negatywne doświadczenia z dzieciństwa? Gdy liczba takich doświadczeń wynosi co najmniej cztery (w porównaniu do ich całkowitego braku), wówczas poziom ryzyka zwykle wzrasta od dwóch do pięciu razy. Ryzyko jest jeszcze wyższe w przypadku alkoholizmu (wzrost siedmiokrotny), prób samobójczych (wzrost dwunastokrotny) oraz trudności w uczeniu się i problemów behawioralnych (wzrost nawet rzędu trzydziestu trzech razy w przypadku problemów związanych z ADHD, które jest często błędnie diagnozowane jako zaburzenie afektywne dwubiegunowe). Pojedynczo rozpatrywane negatywne doświadczenia z dzieciństwa charakteryzują się mniej więcej podobnym poziomem ryzyka wystąpienia przykrych konsekwencji.

Badania naukowe nad negatywnymi doświadczeniami z dzieciństwa doprowadziły do sformułowania następujących wniosków:

• Negatywne doświadczenia z dzieciństwa są skumulowanymi czynnikami ryzyka dla siedmiu z dziesięciu głównych przyczyn zgonów, niezależnie od poziomu dochodów, rasy, dostępu do opieki medycznej i edukacji.

• Czas najczęściej nie leczy ran związanych z tego rodzaju doświadczeniami, a jedynie przesłania ból.

• Im wcześniej w życiu dziecka wystąpi negatywne doświadczenie, tym trudniej sobie z nim poradzić, zwłaszcza w przypadku braku wsparcia ze strony zaufanej osoby dorosłej.

• Często leczymy objawy zaburzenia zamiast próbować dotrzeć do jego korzeni, czyli do negatywnych doświadczeń z dzieciństwa.

• Próba w pierwotnym badaniu ograniczała się przede wszystkim do dość zamożnych przedstawicieli wyższej klasy średniej – osób białych, dobrze wykształconych, mających dobrą pracę i ubezpieczenie zdrowotne. Skutki negatywnych doświadczeń z dzieciństwa i dolegliwości z nimi związane są często znacznie poważniejsze w przypadku grup wysokiego ryzyka, czyli osób niezamożnych, mieszkających w miastach, przedstawicieli mniejszości, wojskowych i więźniów.

Statystyki te są alarmujące, ale dziś już wiemy, że znając wyzwania, przed jakimi stoimy, mamy wiele możliwości przeciwdziałania skutkom negatywnych doświadczeń z dzieciństwa. Zacznij więc od pogłębienia swojej wiedzy na ich temat.

Twój wynik na skali NDD

Warto zdawać sobie sprawę z obciążeń dla zdrowia, jakie niosą negatywne doświadczenia z dzieciństwa (NDD), żeby na czas podjąć odpowiednie działania. Przy każdym z podanych pytań zaznacz odpowiedź „Tak” lub „Nie”.

Czy przed ukończeniem przez ciebie osiemnastego roku życia...

Tak

Nie

1. ...któreś z rodziców lub inny dorosły domownik często

wyzywali cię, obrażali bądź poniżali?

LUB

zachowywali się w sposób, który budził w tobie obawy, że możesz doznać jakiejś krzywdy fizycznej?

2. ...któreś z rodziców lub inny dorosły domownik często

popychali cię, przytrzymywali, uderzali bądź czymś w ciebie rzucali?

LUB

kiedykolwiek uderzyli cię tak mocno, że miałaś/miałeś ślady albo jakieś uszkodzenia ciała?

3. ...ktoś dorosły lub przynajmniej pięć lat starszy od ciebie kiedykolwiek

dotykał cię, pieścił albo zmuszał do dotykania jego ciała w sposób seksualny?

LUB

próbował odbyć bądź odbył z tobą stosunek oralny, analny, waginalny?

4. ...często zdarzało ci się mieć poczucie, że

nikt z rodziny cię nie kocha albo nie traktuje jak kogoś, kto jest ważny bądź zasługuje na odpowiednie traktowanie?

LUB

członkowie twojej rodziny nie dbają o siebie nawzajem, nie czują wzajemnej bliskości ani się nie wspierają?

5. ...często zdarzało ci się mieć wrażenie, że

nie dojadasz, musisz nosić brudne ubrania i nie ma nikogo, kto by cię chronił?

LUB

rodzice są zbyt pijani albo odurzeni, by się tobą opiekować bądź zabrać cię do lekarza, gdy tego potrzebujesz?

6. ...twoi rodzice się rozwiedli lub żyli w separacji?

7. ...twoja matka albo macocha była

często popychana, przytrzymywana, bita bądź czymś w nią rzucano?

LUB

czasami bądź często kopana, gryziona, uderzana pięścią albo czymś twardym?

LUB

kiedykolwiek bita bez przerwy przez przynajmniej kilka minut albo grożono jej bronią bądź nożem?

8. ...mieszkałaś/mieszkałeś z kimś, kto miał problem z alkoholem lub był alkoholikiem bądź też zażywał narkotyki?

9. ...któryś z domowników cierpiał na depresję lub chorobę psychiczną bądź też próbował się zabić?

10. ...któryś z domowników przebywał w więzieniu?

Zsumuj liczbę odpowiedzi „Tak”. To twój wynik.

Nieco zmodyfikowana wersja The ACE Questionnaire (Kwestionariusza NDD). Domena publiczna.

Inne negatywne doświadczenia z dzieciństwa

W pierwotnym badaniu ze skutkami niekorzystnymi dla zdrowia powiązano dziesięć negatywnych doświadczeń z dzieciństwa, które były najczęściej zgłaszane przez pacjentów reprezentujących klasę średnią. Tymczasem trwały wpływ na stan zdrowia może mieć też wiele innych negatywnych czynników obecnych w dzieciństwie. Niektóre są oczywiste, inne bardziej subtelne czy nawet nieuświadomione. Według danych z pierwotnego badania typowe negatywne doświadczenia z dzieciństwa związane z czynnikami stresowymi, które istnieją w środowisku domowym, zdają się mieć większy wpływ na zdrowie i funkcjonowanie niż stresory istniejące w środowisku społecznym. Zamieszczona poniżej skala pomoże ci wziąć pod uwagę także inne negatywne przeżycia z dzieciństwa, które mogą mieć wpływ na twój obecny dobrostan.

Rozszerzona skala NDD

Zaznacz punkty, które opisują to, czego doświadczyłaś/doświadczyłeś lub czego byłaś/byłeś świadkiem przed ukończeniem osiemnastego roku życia.

◻  1. Utrata rodzica lub opiekuna (np. z powodu śmierci, morderstwa, deportacji, porwania, przemieszczenia do strefy działań wojennych).

◻  2. Utrata bliskiego sercu członka rodziny lub przyjaciela (np. z powodu śmierci, morderstwa, deportacji, porwania, przemieszczenia do strefy działań wojennych).

◻  3. Poważna choroba bliskiej osoby.

◻  4. Rzeczywista przemoc w rodzinie lub zagrożenie taką przemocą (jeden członek rodziny krzywdził drugiego lub groził mu przemocą, np. matka dopuszczała się przemocy fizycznej wobec ojca).

◻  5. Wrogość ze strony rodziców lub opiekunów (tracących panowanie nad sobą, stosujących przymus, niesłuchających innych).

◻  6. Kłopoty małżeńskie rodziców (np. ciągłe kłótnie między nimi).

◻  7. Zbyt duża liczba dzieci, by uzyskać należytą uwagę ze strony rodziców.

◻  8. Stres matki w ciąży lub związany z porodem.

◻  9. Lęk związany z tym, że nie sprosta się oczekiwaniom (np. bardzo krytycznie nastawieni lub nadopiekuńczy rodzice wywołują poczucie, że jesteśmy nieudolni; poczucie, że inni zbyt wiele od nas wymagają, że nigdy nie sprostamy ich oczekiwaniom; niewypowiadane wprost komunikaty o naszej niedoskonałości).

◻  10. Seksualna, fizyczna lub emocjonalna przemoc ze strony dowolnej osoby (rodzeństwa lub innych ludzi, w tym gwałt podczas randki; zmuszenie do oglądania lub wykonywania czynności o podtekście seksualnym; bycie świadkiem tego, że ktoś inny jest zmuszany do czynności seksualnej; bycie świadkiem przemocy seksualnej wobec rodzeństwa).

◻  11. Przemoc w lokalnej społeczności, sąsiedztwie lub szkole (np. brak poczucia bezpieczeństwa w sąsiedztwie; bycie naocznym świadkiem ugodzenia kogoś nożem, zastrzelenia lub zamordowania bądź usłyszenie o takim zdarzeniu; słyszenie odgłosu strzałów; bycie ofiarą napaści, kradzieży lub rabunku; narażenie na kontakt z gangami lub udział w zamieszkach; zniszczenie domu lub włamanie do domu; bycie ofiarą zastraszania lub nękania przez nauczycieli, uczniów bądź innych członków lokalnej społeczności albo w sieci).

◻  12. Dyskryminacja (bycie ofiarą złego traktowania z powodu np. niepełnosprawności, rasy, miejsca urodzenia, orientacji seksualnej, religii).

◻  13. Izolacja, wykluczenie (brak bliskich przyjaciół).

◻  14. Dorastanie w biedzie.

◻  15. Bezdomność.

◻  16. Mieszkanie w strefie działań wojennych.

◻  17. Bycie świadkiem makabrycznych uszkodzeń ciała, śmierci lub ludobójstwa.

◻  18. Terroryzm.

◻  19. Bycie ofiarą porwania lub uprowadzenia.

◻  20. Handel dziećmi; niewolnictwo.

◻  21. Przymusowa migracja; trudności życiowe związane z adaptacją w nowym miejscu.

◻  22. Kontakt z sektą.

◻  23. Uwięzienie.

◻  24. Bycie zmuszonym do małżeństwa.

◻  25. Katastrofy naturalne (np. powódź, tornado, trzęsienie ziemi, huragan).

Na razie brak jeszcze danych z badań, które pokazywałyby, jak wymienione negatywne doświadczenia z dzieciństwa oddziałują na nasze zdrowie psychiczne i fizyczne. Niemniej jednak umiejętności zaprezentowane w niniejszym poradniku z pewnością mogą pomóc zmniejszyć cierpienie wywołane również tymi czynnikami.

Kwestie dotyczące okresu niemowlęcego i wczesnego dzieciństwa

To, czego doświadczamy w życiu płodowym, zwłaszcza w trzecim trymestrze ciąży, oraz w ciągu pierwszych trzech lat życia, ma niebagatelne znaczenie dla rozwoju naszego mózgu, późniejszego zdrowia psychicznego, stylu reagowania na stres i sposobu, w jaki doświadczamy samych siebie (Lipsitt, 2012). Przyjrzyjmy się negatywnym czynnikom, które mogą źle „zaprogramować” nasz mózg, a których nawet nie jesteśmy w stanie świadomie przywołać w pamięci. Znajomość tych kwestii pomoże ci zrozumieć, jak ważne są umiejętności, o których piszę w drugiej części książki.

Stres matki

Rozwijający się w macicy płód odbiera stres, jaki przeżywa matka. Sygnały stresu docierają między innymi za pośrednictwem hormonów przedostających się do płynu owodniowego, zmian rytmu bicia serca matki, tego, co słyszy płód. Z kolei po porodzie stres może tak bardzo przytłaczać i pochłaniać matkę, że nie jest ona w stanie zapewnić dziecku ochrony, poczucia bezpieczeństwa i miłości, których potrzebuje każde niemowlę. Co ciekawe, dysfunkcje opieki matczynej są silniejszym predyktorem patologii u dziecka niż doświadczenie molestowania seksualnego w dzieciństwie (Meewisse, Olff, Kleber, Kitchiner i Gersons, 2011). Zatem stres, na jaki narażona była twoja matka w okresie ciąży lub po porodzie, mógł się przyczynić do twoich negatywnych doświadczeń. Do stresujących zdarzeń w życiu matki należą:

• choroba fizyczna lub psychiczna, w tym depresja poporodowa, uzależnienie od leków, lęk lub przebyta operacja chirurgiczna;

• przewlekła choroba innego dziecka lub członka rodziny;

• nieprzepracowana żałoba po utracie poprzedniego dziecka;

• przeżyta w ostatnim czasie śmierć lub przewlekła choroba członka rodziny;

• posiadanie rodziców, którzy doświadczyli traumy;

• problemy małżeńskie (np. matka jest zaabsorbowana zdradą partnera lub brakiem fizycznego bądź emocjonalnego wsparcia z jego strony);

• ciąża jest niechciana przez któreś z rodziców;

• zamartwianie się finansami lub koniecznością życia w niebezpiecznym środowisku (np. w strefie działalności gangów lub działań wojennych);

• poczucie odrzucenia, gdy dziecko reaguje niechęcią na próby opiekowania się nim lub okazywaniu mu czułości bądź nie daje się uspokoić.

Fizyczna separacja od głównego opiekuna

Kolejną potencjalną przyczyną toksycznego stresu może być separacja od głównego opiekuna. [Uwaga: określeń „matka” i „główny opiekun” używam zamiennie, choć trzeba pamiętać, że matka nie zawsze jest głównym opiekunem czy obiektem przywiązania (Schore, 2012)]. Oddzielenie od głównego opiekuna we wczesnym okresie życia może dla dziecka być bardziej przerażające niż udział w walce dla żołnierza i skutkować w dorosłym życiu doświadczaniem przebłysków retrospektywnych w momentach separacji od innych ludzi (McKenzie i Wright, 1996), zaburzeniem panicznym (Bandelow i in., 2002) lub lękiem społecznym (Bandelow i in., 2004). Oto przykładowe sytuacje takiej separacji:

• hospitalizacja niemowlęcia na dziecięcym oddziale intensywnej terapii lub w inkubatorze po przedwczesnym porodzie, z bardzo ograniczonym kontaktem z matką; matka pod wpływem leków anestezjologicznych lub w ciężkim stanie po cesarskim cięciu;

• odebranie dziecka matce w celu obrzezania;

• wychowywanie dziecka przez najęte opiekunki;

• oddanie dziecka do adopcji, rodziny zastępczej lub domu dziecka albo wysłanie go do szkoły z internatem;

• zabranie dziecka z domu rodzinnego z powodu złego traktowania.

Trauma prenatalna i okołoporodowa

Czasami któreś z następujących zdarzeń zostaje zarejestrowane przez rozwijający się mózg dziecka, przyczyniając się do negatywnych doświadczeń z dzieciństwa:

• zabiegi dokonywane przy porodzie, celowe przebicie worka owodniowego, założenie elektrod na czaszkę, pobranie krwi z czaszki od płodu znajdującego się w macicy lub wykonanie innych badań wewnątrzmacicznych (Tinnin i Gantt, 2013);

• poród kleszczowy, trzymanie za stopy głową w dół, położenie na zimnej wadze, odsysanie tchawicy, nacinanie stóp, poród przedwczesny, wiązanie lub unieruchamianie podczas oddychania, karmienie przez rurkę, często bez podawania środków znieczulających (Tinnin i Gantt, 2013);

• owinięcie się pępowiny wokół szyi podczas porodu; długi, bolesny lub trudny poród, cesarskie cięcie bądź poród pośladkowy (Heller i LaPierre, 2018);

• mierzenie temperatury w odbycie, podawanie czopków lub wlewów odbytniczych (Rothschild, 2014).

Poważny wypadek, uszkodzenie ciała, choroba lub zabieg medyczny

Kolejną grupę czynników sprzyjających negatywnym doświadczeniom w dzieciństwie stanowią wypadki, uszkodzenia ciała, choroby i zabiegi medyczne. Przejście w młodym wieku budzącej strach operacji może być traumatycznym przeżyciem. Do 1987 roku chirurdzy rutynowo nie stosowali środków znieczulających u niemowląt, wychodząc z błędnego przekonania, że te nie czują bólu. Przywołanie wspomnień wypadków, uszkodzeń ciała, chorób czy zabiegów medycznych przebytych w dzieciństwie, aby dało się je świadomie przetworzyć i przepracować, często pomaga zredukować objawy występujące u osoby dorosłej (Annand i Hickey, 1987). Wypełnienie zamieszczonego poniżej formularza pomoże ci zapoczątkować proces uświadamiania sobie ran, które być może wymagają uleczenia – proces, do którego będziemy wracać w różnych miejscach tego poradnika.

Twoja refleksja nad negatywnymi doświadczeniami z dzieciństwa

Wróć do swoich wyników ze skali NDD i rozszerzonej skali NDD, a także przejrzyj informacje zamieszczone w podrozdziale Kwestie dotyczące okresu niemowlęcego i wczesnego dzieciństwa. Wybierz trzy negatywne doświadczenia, które pamiętasz ze swojego dzieciństwa. Wypisz je na następnych stronach i zastanów się nad nimi, odpowiadając na pytania bez oceniania siebie.

Negatywne doświadczenie z dzieciństwa nr 1:

Co mówi ci ono o tobie? Jak mogło wpłynąć na sposób, w jaki doświadczasz siebie? Innych ludzi? Świata?

Negatywne doświadczenie z dzieciństwa nr 2:

Co mówi ci ono o tobie? Jak mogło wpłynąć na sposób, w jaki doświadczasz siebie? Innych ludzi? Świata?

Negatywne doświadczenie z dzieciństwa nr 3:

Co mówi ci ono o tobie? Jak mogło wpłynąć na sposób, w jaki doświadczasz siebie? Innych ludzi? Świata?