Uprawa litopsów i innych żywych kamieni ebook

Od autora

Wokół uprawy żywych kamieni narosło wiele nieporozumień, mitów i błędnych przekonań. Powszechny jest pogląd, że rośliny te są trudne w uprawie, wymagają stworzenia szczególnych warunków i znacznych umiejętności samego hodowcy. Celem niniejszej publikacji jest wyjaśnienie tych nieścisłości i dostarczenie stosunkowo prostych porad, dzięki którym sukces w uprawie będzie mógł odnieść nawet początkujący miłośnik tej grupy roślin. Przekazywane treści oparte są zarówno na literaturze poświęconej żywym kamieniom, jak i na ponad 30-letnim doświadczeniu uprawowym autora. Zawarte w książce uwagi dotyczące uprawy odnoszą się do klimatu umiarkowanego, panującego w Polsce, ale są w większości na tyle uniwersalne, że po pewnej modyfikacji znajdują zastosowanie również w innych warunkach klimatycznych.

W pierwszej części książki wyjaśniona jest systematyka roślin określanych mianem żywych kamieni, omówiono miejsca ich występowania i warunki klimatyczne tam panujące. Pokrótce scharakteryzowano też budowę tych roślin oraz to, w jaki sposób przystosowały się one do trudnych warunków życia.

Na część drugą składają się szczegółowe porady dotyczące uprawy żywych kamieni zarówno w warunkach domowych, jak i w szklarniach czy inspektach. Czytelnik znajdzie tu informacje m.in. o optymalnym umiejscowieniu kolekcji, doborze doniczek, sporządzaniu podłoża, podlewaniu, przesadzaniu, rozmnażaniu i walce ze szkodnikami. Całość omówiona jest na przykładzie uprawy dwóch najpopularniejszych rodzajów – litopsów i konofytów. Część drugą kończy kalendarz uprawy litopsów i innych przypołudników z poradami pielęgnacyjnymi na poszczególne miesiące roku.

Część trzecią stanowi charakterystyka wybranych rodzajów żywych kamieni ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki ich uprawy. Książka ilustrowana jest zdjęciami zarówno roślin pochodzących z kolekcji, jak i wykonanymi w naturalnych warunkach występowania.

Książka nie ukazałaby się w tym kształcie bez konsultacji merytorycznej Bożeny Dubieleckiej, udostępnionych przez Jaromíra Chvastka zdjęć roślin ze stanowisk naturalnych oraz fotografii mojej kolekcji wykonanych przez Mirosława Dzieduszyńskiego. Szatę graficzną i ostateczną formę książki zawdzięczam Tatianie Górskiej. Wszystkim im bardzo serdecznie dziękuję za pomoc i wsparcie.

Piotr Dzieduszyński

Część I.Charakterystyka żywych kamieni

Co to są żywe kamienie

Żywe kamienie należą, według aktualnej systematyki, do rodziny Aizoaceae (pryszczyrnicowate). Rodzina ta jest bardzo duża i dzieli się na 5 podrodzin: Aizooideae, Sesuvioideae, Tetragonioideae, które nie będą w ogóle omawiane w tej książce, oraz na podrodziny Mesembranthemoideae i Ruschioideae, których wybrani przedstawiciele zostaną szczegółowo omówieni. Niektórzy botanicy te dwie podrodziny łączyli w jedną rodzinę Mesembryanthemaceae (przypołudnikowate), która dziś już nie istnieje, została włączona w całości do Aizoaceae. W takim ujęciu żywe kamienie należały właśnie do rodziny Mesembryanthemaceae. W literaturze anglojęzycznej na określenie przedstawicieli podrodzin Ruschioideae i Mesembranthemoideae używa się potocznego określenia mesembs, co jest nawiązaniem do nazwy tej już nieistniejącej rodziny. W języku polskim takiego ogólnego określenia dotychczas nie było. W tej publikacji zaproponowano nazwę „przypołudniki”, która wprawdzie nie jest nazwą ściśle botaniczną, ale już używaną przez miłośników tych roślin i stanowi odpowiednik angielskiego mesembs.

Nazwa rodziny Mesembryanthemaceae pochodzi od dwóch greckich słów: mesembria – „południe” oraz anthemon – „kwiat”, co miało sugerować, że rośliny te kwitną w południe. Rzeczywiście pierwsze rośliny z tej rodziny, sprowadzone do Europy już około 1670 r., zakwitały w południe. Dziś wiemy, że nazwa ta jest myląca – istnieje wiele gatunków, które kwitną nawet w nocy. Jednym z pierwszych znanych rodzajów było Mesembryanthemum, opisane przez Linneusza. Do przypołudników zalicza się około 120 rodzajów z ponad 2000 gatunków.

Wśród przypołudników wiele gatunków to doskonałe przykłady zjawiska mimikry, czyli upodabniania się organizmów żywych do swojego otoczenia. To właśnie podobieństwu do odłamków skalnych, wśród których rosną, rośliny te zawdzięczają popularne określenie „żywe kamienie”. Dzięki upodobnieniu do otoczenia rośliny są mało widoczne dla żerujących zwierząt.

Żywe kamienie należą do wielu różnych rodzajów. Najbardziej znane są litopsy (Lithops) i podobne do nich konofyta (Conophytum). Ale w tej książce omówione zostaną także rodzaje: Aloinopsis, Argyroderma, Dinteranthus, Faucaria, Fenestraria, Gibbaeum, Glottiphyllum, Lapidaria, Pleiospilos, Rhombophyllum, Tanquana i Titanopsis.

W tekście używane będą łacińskie nazwy roślin, z wyjątkiem dwóch najpopularniejszych rodzajów: litopsów i konofytów.

Conophytum calculus, N of Vanrhynsdorp, Western Cape, RPA

Gdzie i w jakich warunkach rosną żywe kamienie

Miejsce występowania

Przypołudniki rosną na stosunkowo małym obszarze, głównie w Republice Południowej Afryki. Niektóre rodzaje i gatunki rozprzestrzeniły się na północ, zasiedlając m.in. basen Morza Śródziemnego, Półwysep Arabski, Pustynię Syryjską i Palestynę. Inne gatunki dzięki człowiekowi, który przeniósł je poza teren naturalnego występowania, opanowały wybrzeże Australii, Nowej Zelandii, Chile, Peru oraz Kalifornię. Większość przypołudnikowatych zasiedla jednak małe powierzchnie na terenach państwa przylądkowego (Capensis), Karru Małe i Wielkie, Namaqualand, Bushmanland oraz południową część Namibii.

Diekopdam, Northern Cape, RPA

Miejsca występowania przypołudników na świecie

Klimat

Obszar południowej Afryki jest zróżnicowany klimatycznie, jednak przeważa klimat zwrotnikowy kontynentalny. Przypołudniki zasiedlają przeważnie obszary północno-zachodniej części RPA i Namibii, gdzie dominuje klimat zwrotnikowy kontynentalny wybitnie i skrajnie suchy. Wspólne dla tych terenów są niskie opady roczne, wynoszące przeważnie poniżej 200 mm, a czasami nawet poniżej 50 mm na metr kwadratowy. Na terenach, gdzie opady wynoszą poniżej 100 mm rocznie, wodę deszczową zastępuje roślinom gęsta mgła i rosa. Nawet w obrębie obszarów pustynnych występuje pewne zróżnicowanie klimatyczne: są tereny, gdzie deszcz pada głównie latem, i obszary z opadami zimowymi, a także takie, gdzie deszcze padają dwa razy do roku. Wiele terenów cechują opady nieregularne. Za niski poziom opadów odpowiedzialne są wyże okołozwrotnikowe oraz chłodne prądy morskie.

Waterklipkop, Western Cape, RPA

Średnie roczne opady atmosferyczne

Pory opadów

Średnie roczne temperatury w styczniu i w lipcu

Na zachodnich terenach południowej Afryki pogodę determinuje zimny morski Prąd Benguelski, przynoszący suche powietrze i powodujący duże dobowe różnice temperatur. Na obszarach pustynnych temperatura w dzień przekraczać może 40 stopni Celsjusza, by nocą spaść poniżej zera. Duże różnice temperatury sprzyjają powstawaniu wspomnianych mgieł i rosy, co częściowo rekompensuje przypołudnikom brak opadów.

Najcieplejszym miesiącem jest styczeń, w którym średnie temperatury mogą przekraczać 30 stopni Celsjusza, a najzimniejszym lipiec z temperaturami od 10 do 20 stopni.

Gleby

Przypołudniki przystosowały się do życia w bardzo ubogich w składniki odżywcze podłożach mineralnych, tzw. inicjalnych glebach pustyni, składających się najczęś­ciej z kwarcu, granitu, piaskowca, skał wapiennych i iłu. Część rodzajów zasiedla tereny o glebach brązowych i szarobrązowych, z dużą zawartością gliny i nieco zasolonych. Z powodu braku próchnicy ziemie te mają na ogół jasne zabarwienie, szare, jasnożółte czy jasnobrązowe. Ze względu na skąpą szatę roślinną łatwo ulegają one erozji na skutek działania wiatru i wody. Opady na terenach pustynnych bywają bardzo intensywne i obfite, co prowadzi do wypłukiwania cząstek organicznych. Procesowi erozji sprzyja górzyste lub pagórkowate ukształtowanie terenu, na którym woda działa ze wzmożoną siłą. Przypołudniki zasiedlają przeważnie niecki, w których woda deszczowa zatrzymuje się na dłużej, przynosząc z sobą sole mineralne i łatwo spływające muliste części gleby. Wadą tych niecek jest stosunkowo duże zasolenie, co przypołudniki w większości źle tolerują. Dodatkowo warunki życia pogarszają burze piaskowe, przenoszące duże ilości piasku i kamieni, niszczące rosnące tam rośliny. Odczyn podłoża, w jakim rosną przypołudniki, jest zróżnicowany, zwykle jednak gleba ma odczyn neutralny od pH 6,6 do pH 7,2.

Bitterfontein, Western Cape, RPA

Jak można zauważyć, przypołudniki w swojej ojczyźnie potrafią się zadowolić bardzo skąpymi, mineralnymi glebami, co w połączeniu z niedoborem deszczu i skrajnie silnym nasłonecznieniem czyni warunki ich egzystencji wyjątkowo trudnymi.

Stomatium aff. bolusiae, N of Victoria West, Northern Cape, RPA

Jak zbudowane są przypołudniki

Przypołudniki to rośliny wieloletnie, rzadko jednoroczne, zwykle krzewy, rośliny wspinające się, płożące, a niektóre zredukowane do pary liści.

Liście: przypołudniki to głównie sukulenty liściowe. Oznacza to, że woda jest gromadzona w liściach i są one mięsiste, grube i miękkie. Mają zwykle niewielkie rozmiary. Przyjmują rozmaite kształty: mogą być okrągłe, owalne, wydłużone, wałeczkowate, często są trójkątne w przekroju, rzadko spłaszczone grzbietobrzusznie. U wielu gatunków pary liści mogą się ze sobą w różnym stopniu zrastać. Powierzchnia liści jest zwykle gładka, ale niektóre mają różnego typu brodawki, wypustki, garbki, ząbki czy nawet włoski. Kształt liści jest cechą pozwalającą odróżniać rodzaje i gatunki przypołudników.

Cheiridopsis rostrata, NEE of Kamieskroon, Northern Cape, RPA

Łodygi: przypołudników są na ogół delikatne, czasami wiotkie i bardzo łatwo się łamią. U wielu gatunków silnie zredukowane, prawie niewidoczne.

Korzenie: zwykle cienkie. Tylko niektóre rodzaje, np. Delosperma, Ruschia, Trichodiadema, wykształciły korzenie przystosowane do gromadzenia wody, są one w kształcie rzepy czy buraka. Gdy w okresie suszy zginą części nadziemne rośliny, w czasie ponownych opadów z takich grubych korzeni mogą wyrosnąć nowe pędy i liście.

Cheiridopsis robusta, SE of Garies, Western Cape, RPA

Kwiaty: obupłciowe, promieniste, duże, czasem większe od samej rośliny. Kielich składa się zwykle z pięciu działek, przeważnie mięsistych i zielonych. Koronę tworzy wiele barwnych płatków, stanowiących powabnię dla owadów. Najczęściej kwiaty są żółte lub fioletowe, ale mogą być także białe, czerwone, różowe, pomarańczowe, purpurowe lub w różnych odcieniach. Płatki korony są wąskie i języczkowate. Słupek jest zawsze jeden, liczba pręcików natomiast waha się od 4 do wielu. Są one zrośnięte w wiązki lub skupione w kilku okółkach.

Owoc: najczęściej jest nim torebka, owoc suchy, pękający, rzadziej mięsista jagoda, jak u Carpobrotus. Torebka u przypołudników jest specyficzna i charakterystyczna dla przedstawicieli całej rodziny. Liczba przegród w owocu jest różna i stanowi element istotny dla określenia gatunku. Torebkę pokrywa twarda, zdrewniała łupina, chroniąca nasiona przed wysuszeniem i uszkodzeniem. Otwarta torebka przypomina gwiazdę i jest tak podobna do kwiatu, że mniej wtajemniczeni podróżnicy wędrujący przez pustynię mają wrażenie, jakby była ona całkowicie pokryta kwiatami.

Lithops aucampiae ssp. aucampiae

Niezwykłość owoców przypołudników polega na umiejętności zamykania i otwierania torebki pod wpływem wody. Zjawisko takie określa się mianem higrochazji, możliwe jest dzięki nierównomiernemu nasiąkaniu i pęcznieniu listewek wzdłuż brzegów torebki. Po wyschnięciu komórki ponownie się kurczą, a owoc zamyka. Mechanizm higrochazji może działać nawet kilka lat, przyczyniając się do uwalniania nasion w okresach sprzyjających kiełkowaniu. Budowa i sposób działania owoców w dużej mierze zwiększają szanse przetrwania przypołudników w niekorzystnych warunkach klimatycznych.

Nasiona przypołudników są bardzo małych rozmiarów, rzadko przekraczają 3 mm. W naturze dojrzewają na początku pory deszczowej, a w naszych warunkach uprawowych na początku wiosny. Pełnię siły kiełkowania nasiona osiągają dzięki przebywaniu przez kilka miesięcy w owocu. W rozsiewaniu nasion główną rolę odgrywa woda, co tłumaczy stosunkowo ograniczony zasięg występowania poszczególnych gatunków. Czas kiełkowania nasion waha się od kilku dni do nawet roku.

Higrochazja1 faza:zamknięty owoc w kontakcie z wodą;

2 faza:owoc otwarty;

3 faza:owoc ponownie zamknięty

Jak przypołudniki przystosowały się do trudnych warunków życia

Rośliny zasiedlające tereny suche rozwinęły wiele różnych przystosowań morfologicznych, anatomicznych i fizjologicznych pozwalających na życie w tych trudnych warunkach, przy braku wody i silnym nasłonecznieniu. Część z tych przystosowań jest typowa dla wszystkich sukulentów, jak na przykład fotosynteza roślin gruboszowatych (CAM). Ważnym przystosowaniem anatomicznym jest między innymi budowa skórki: grubej, często wielowarstwowej i pokrytej warstwą włosków. Ograniczeniu ulega liczba aparatów szparkowych. Ponadto zmniejszona zostaje powierzchnia liści, w niektórych grupach sukulentów aż do całkowitej ich utraty, jak u kaktusów. Niektóre przypołudniki przybierają nawet kształt kuli, tak aby przy określonej objętości roślina miała jak najmniejszą powierzchnię. Dzięki temu parowanie wody z rośliny może być w znacznym stopniu ograniczone i jest ona w stanie przez długi czas przeżyć bez wody.

Muiria hortenseae, Springfontein, Western Cape, RPA

Fenestraria rhopalophylla subsp. rhopalophylla

Jednakże przypołudniki wykształciły też specyficzne dla nich mechanizmy przystosowawcze, które zostaną tu pokrótce omówione. Liście niektórych przypołudników, np. Mesembryanthemum, dodatkowo pokryte są różnego rodzaju gruczołami wydzielającymi kleistą wydzielinę. Wydzielina ta w czasie wiatrów zatrzymuje na roślinie piasek, co stanowi dodatkową ochronę przed przegrzaniem. Inne gatunki, np. Monilaria, wytworzyły na liściach liczne, podobne do pereł, pęcherzykowate wybrzuszenia, których zadaniem jest odbijanie promieni słonecznych. U niektórych przypołudników, np. Trichodiadema, liście pokryte są drobnymi włoskami, umożliwiającymi czerpanie wody z mgieł i rosy. Jeszcze inne gatunki, np. Fenestraria, Frithia, chronią się przed utratą wody i nadmiernym nasłonecznieniem, rosnąc w ziemi tak, że ponad jej powierzchnię wystają tylko płasko zakończone szczyty liści zaopatrzone w tzw. okienka. Okienka mogą występować w postaci punktów, nieregularnych plam, a nawet całych przezroczystych szczytów liści. Umożliwiają one wpadanie światła do wnętrza liścia, gdzie leżą głębiej położone komórki miękiszu asymilacyjnego. Dzięki temu może zachodzić fotosynteza, nawet u roślin głęboko zagrzebanych w ziemi.

Monilaria sp., N of Vanrhynsdorp, Western Cape, RPA

Specyficzny sposób wzrostu

Litopsy, konofyta i niektóre inne przypołudniki, np. Arygoderma, jak żadne inne rośliny w niemal doskonały sposób opanowały oszczędne gospodarowanie wodą, której w swojej ojczyźnie mają znaczący niedobór. Służy temu jedyny w swoim rodzaju sposób wzrostu. Składa się on z czterech faz.

W fazie pierwszej, wiosną, tworzy się nowa para liści. Początkowo jest całkiem niewidoczna, ponieważ wyrasta na wierzchołku wzrostu znajdującym się w dolnej części rośliny, na szczycie bardzo krótkiej łodygi. Nowa para liści tworzy się zawsze pod kątem 90° w stosunku do starej. Podczas wzrostu nowej pary liści woda jest przemieszczana do liści tworzących się wewnątrz rośliny. Dla wzrostu nowych liści wykorzystywana jest głównie woda zgromadzona w roślinie, w tym bowiem czasie w naturze nie ma żadnych opadów, a w uprawie roślin nie podlewamy. Pod koniec tej fazy z ubiegłorocznych liści zostaje tylko zeschła, przypominająca pergamin otoczka.

W drugiej fazie, również wiosną, wystarczy podlać rośliny niewielką ilością wody, aby ze szczeliny znajdującej się między zeschniętymi starymi liśćmi wyłoniła się nowa ich para, rozwijająca się wcześniej. Czasem wewnątrz rośliny tworzą się dwie pary liści, dające początek większym ich kępom. W tym czasie rośliny rosną intensywnie aż do końca lata.

W trzeciej fazie, jesienią, litopsy i inne przypołudniki kwitną oraz tworzą owoce.

W ostatniej fazie, zimą, wewnątrz rośliny tworzą się zawiązki nowych liści. Ten niezwykły proces powtarza się co rok.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że w naszej szerokości geograficznej u rodzajów i gatunków żyjących rytmem półkuli południowej fazy opisanego cyklu rozwojowego przypadają na inne pory roku. Najczęściej faza pierwsza ma miejsce latem, druga jesienią, trzecia zimą, a czwarta wiosną.

Fazy wzrostu litopsów i niektórych innych przypołudników

Fazy wzrostu litopsów i niektórych innych przypołudników. Przekrój rośliny

Przygotowanie i dystrybucja

Wydawnictwo Sorus

DM Sorus sp. z o.o.

ul. Bóżnicza 15/6, 61-751 Poznań

tel. +48 61 653 01 43

[email protected]

Redaktor prowadzący

Wojciech Nowakowski

Konsultacja merytoryczna

Bożena Dubielecka

Korekta

Marta Słomińska, Wojciech Nowakowski

Projekt okładki

Magdalena Marzec-Kulbicka

Fotografie

Jaromír Chvastek, Mirosław Dzieduszyński

Rysunki

Tatiana Górska

Skład wersji do druku

Tatiana Górska, Maciej Torz

Copyright © by Piotr Dzieduszyński 2024

Copyright © by Sorus 2024

Wszelkie prawa rozpowszechniania zarówno w całości, jak i we fragmentach zastrzeżone przez wydawcę.

E-book przygotowany na postawie wydania I

Poznań 2024

ISBN 978-83-68095-19-7

Wydaj z nami swoją książkę!

www.sorus.pl/dlaautorow

Księgarnia internetowa: www.sorus.pl

Drogi Czytelniku!

Jeżeli chcesz ocenić ten poradnik, możesz to zrobić na stronie

www.sorus.pl/opinia

Przygotowanie wersji elektronicznejEpubeum