Język turecki. Minimum gramatyczne ebook

Tytuł oryginału:

Граматичен минимум по турски език

Przekład:

Jordanka Georgiewa-Okoń

Do druku opiniowali:

prof. dr hab. Anna Parzymies

Korekta językoznawcza:

Anna Zielińska-Hoşaf

Redakcja i korekta: ADK Media

Skład i łamanie: Agata Mościcka, biały-ogród.pl

Projekt okładki: Ewa Majewska

Konwersja do EPUB/MOBI:

http://www.gigaproject.pl/

Copyright © by Milena Yordanova

Copyright © for the Polish translation and edition 

Wydawnictwo Akademickie „Dialog” Sp. z o.o., 2018

ISBN: 978-83-8002-900-2

Wydawnictwo Akademickie „Dialog” Sp. z o.o.

00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

tel./faks: 22 620 87 03

e-mail: [email protected]

http://www.wydawnictwodialog.pl

Przedmowa

Minimum gramatyczne języka tureckiego obejmuje niezbędny zestaw informacji z zakresu fonetyki, morfologii i podstawowych funkcji syntaktycznych. Jest podręcznikiem przeznaczonym do początkowej nauki tego języka i oparty został na skonstruowanym specyficznym binarnym modelu, włączającym wspólne zjawiska dla współczesnego języka tureckiego i języka osmańskiego.

W niniejszym podręczniku omówione zostały cechy gramatyczne, głównie sufiksy derywacyjne, które są szeroko stosowane w języku tureckim i stanowią niezbędną podstawę do przedstawienia i zrozumienia specyfiki procesu derywacyjnego w tym języku. W przykładach gramatycznych wykorzystano najczęściej leksykę występującą we współczesnym języku literackim. Celem jest skupienie się przede wszystkim na zjawiskach gramatycznych, a nie leksykalnych.

Tekst przykładów, stosunkowo łatwy do zrozumienia, jest opisany z ograniczonym użyciem terminów lingwistycznych. Przykłady zaczerpnięto ze współczesnych tekstów publicystycznych, odzwierciedlających normę literacką i niektóre warianty języka tureckiego. Dobór tekstów podporządkowano potrzebie zilustrowania użycia i specyfiki konkretnych omawianych zjawisk gramatycznych. Podstawowymi kryteriami w doborze przykładów były zjawiska gramatyczne z charakterystyczną do ich zilustrowania leksyką. Wybierano głównie krótkie zdania z leksyką międzynarodową, przede wszystkim taką, której opanowanie nie stanowi większego problemu. Stosowne wydaje się tutaj dołączenie frazeologizmów ze względu na szerokie użycie tych elementów językowych zarówno we współczesnym języku tureckim, jak i w jego dialektach.

Materiał gramatyczny został przedstawiony stopniowo i objaśniony przystępnym językiem, mając głównie na celu zapewnienie przydatności podręcznika w początkowym etapie nauczania języka tureckiego dla wszystkich zainteresowanych. Przedstawiony turecki system gramatyczny może być wykorzystany jako etap przejściowy również do nauki gramatyki osmańskiej, ponieważ włączono tutaj zjawiska wspólne dla obu języków.

Język turecki jest jednym z południowo-zachodniej grupy oguzyjskiej, należącej do języków turkijskich, które są częścią rodziny języków ałtajskich. Uważa się, że najbliższy mu jest język azerski (azerbejdżański). Językiem tureckim posługują się mieszkańcy Turcji oraz mieszkańcy tureckiego pochodzenia z Półwyspu Bałkańskiego i Bliskiego Wschodu.

Termin „współczesny język turecki” określa oficjalny język mówiony w Republice Turcji, zastępujący język osmański ukształtowany między XV i XIX wiekiem, który był oficjalnym językiem w Imperium Osmańskim. Po powstaniu Republiki Turcji (1923 r.) nazwa język osmański (Osmanlıca) została zastąpiona przez nazwę język turecki (Türkçe), zgodnie z nową konstytucją państwa z 1924 roku. Ta zmiana doprowadziła do powstania problemów terminologicznych, ponieważ termin ten był używany w literaturze naukowej do oznaczania wspólnoty pokrewnych mu języków. Rodzi to konieczność wprowadzenia nazw, za pomocą których można odróżnić konkretny język od wspólnoty pokrewnych języków. Ten problem w języku bułgarskim został rozwiązany za pomocą terminu tjurkski dla oznaczenia wszystkich języków z grupy, do której należy język turecki (Boev 1989, 2000)1.

Pod względem typologicznym język turecki jest językiem aglutynacyjnym. Aglutynacja wyraża się w dołączaniu do rdzenia wyrazu sufiksów w określonej kolejności. Współczesny język turecki nie zna prefiksów. W niektórych przypadkach do jednego wyrazu można dołączyć tyle sufiksów, że powstały nowy wyraz odpowiada całym frazom, a nawet zdaniom. Aglutynacja wyraża się również w tworzeniu form fleksyjnych za pomocą sufiksów, z których każdy ma określone znaczenie gramatyczne. Kolejność dołączania sufiksów tworzy specyficzny „łańcuch”. Sufiksy słowotwórcze są dołączane przed sufiksami fleksyjnymi, przy czym istnieją reguły określające kolejność dołączania wewnątrz tych grup. Tradycyjna składnia języka tureckiego to: podmiot ‒ dopełnienie ‒ orzeczenie. Wynika z tego, że w prawidłowo skonstruowanym zdaniu orzeczenie powinno znaleźć się na końcu. Z drugiej strony wewnątrz zdania dopuszczalna jest „dowolna” składnia, tzn. że różne dopełnienia w różnych sytuacjach mogą zmieniać swoją pozycję.

Cechą charakterystyczną języka tureckiego jest harmonia wokalna i konsonantyczna. Polega ona na tworzeniu różnych wariantów fonetycznych poszczególnych sufiksów, które w swojej istocie pozostają tym samym sufiksem. Porównanie z językiem polskim, należącym do rodziny indoeuropejskiej, pozwala dostrzec, że jego fleksja jest realizowana za pomocą przyrostków, które często wyrażają jednocześnie kilka kategorii gramatycznych. Jest to specyficzna charakterystyka morfologiczna, która odróżnia język polski od języka tureckiego.

Współczesny stan języka tureckiego jest wynikiem długotrwałych zmian, realizowanych na przestrzeni ponad stu pięćdziesięciu lat z różną intensywnością, polegających w głównej mierze na próbach wyeliminowania elementów języka arabskiego i perskiego, pod których przemożnym wpływem znajdował się język osmański. Właściwie pierwsze próby tego oczyszczenia odnotowano już w XVI wieku, jednak realnie proces ten rozpoczyna się dopiero trzysta lat później (Kononov 1956: 8). Od połowy XIX wieku (w związku z Tanzimatem2 ‒ okresem reform społecznych w państwie) stopniowo postępują procesy zbliżania się języka pisanego do języka mówionego i tendencje normatywizacyjne. Tym procesom niezmiennie towarzyszy eliminowanie i zamiana obcych elementów, które i tak w większości przypadków nie są w pełni adaptowane do tureckich modeli fonetycznych (Lewis 2000, Göksel & Kerslake 2005, Shcheka 2007: 7–8, Guise 2013).

Intensyfikacja tego procesu następuje w okresie republiki. W latach 30. XX wieku zaczyna się reforma językowa (dil devrimi), którą kontynuowano wytrwale przez kolejne pięćdziesiąt lat. Wielki wkład w nią wniósł utworzony w 1932 r. Instytut Języka Tureckiego (Türk Dil Kurumu), działający aktywnie na rzecz uzupełnienia korpusu leksykalnego języka własną turecką leksyką. Ten proces jest realizowany przez kalkowanie i sztucznie tworzoną leksykę za pomocą przywracania do życia dawnych turkijskich rdzeni, znajdywanych w starych tekstach. Wykorzystuje się także słownictwo dialektalne, które do tej pory nie było używane w języku literackim, jak również zapożyczania leksyki z innych języków turkijskich (Yarceva 1998: 524, Lewis 2000, Göksel & Kerslake 2005, Shcheka 2007: 7–8). Należy podkreślić, że pomimo pewnych skrajnych propozycji, te wysiłki okazały się owocne i spora część „wykutych” neologizmów pozostała we współczesnym języku literackim i jest stosowana synonimicznie obok nadal używanych wyrazów obcych lub nawet całkowicie je wypierając. Ciekawe, że dość często oba leksemy (obcy i turecki) są równolegle używane. Ważnym aspektem nowych wyrazów jest „widoczny komponent morfologiczny” (Kornfılt 2010). Zazwyczaj uwagę uczonych przyciąga głównie puryzm leksykalny, jednak walka z obcymi modelami gramatycznymi, jednocześnie prowadzona, jest nie mniej owocna (Lewis 2000).

Niniejsze Minimum gramatyczne języka tureckiego zawiera piętnaście rozdziałów obejmujących podstawowy materiał gramatyczny, niezbędny do opanowania współczesnego języka tureckiego. Podczas opracowywania tego minimum zostały wzięte pod uwagę osiągnięcia w dziedzinie nauczania języka tureckiego jako obcego. Omówiony materiał opracowano i uzupełniono wedle założonej koncepcji teoretycznej, polegającej na zbudowaniu kursu teoretyczno-praktycznego dla skutecznego opanowania języka tureckiego. Materiał ten może być również wykorzystany jako etap wstępny do nauki języka osmańskiego. Zakłada się, że dzięki temu binarnemu modelowi będzie łatwiej zdobywać wiedzę z zakresu języka tureckiego i umiejętności jego rozumienia oraz przekładu na inne języki.

Minimum gramatyczne języka tureckiego jest nowatorską pracą. Wyróżnia się nietradycyjnym podejściem do modelowania niezbędnej i wystarczającej informacji potrzebnej do przedstawienia specyficznej struktury języka tureckiego, z uwzględnieniem dokonań współczesnej turkologii i lingwodydaktyki.