Mózg na tak. Jak pielęgnować w dziecku odwagę, ciekawość i odporność psychiczną ebook

Daniel J. Siegel, Tina Payne Bryson

Mózg na Tak. Jak pielęgnować w dziecku odwagę, ciekawość i odporność psychiczną

Tytuł oryginału: The Yes Brain: How to Cultivate Courage, Curiosity, and Resilience in Your Child

Przekład: Melania Gruszczyńska

Ilustracje: Tuesday Mourning

Copyright © 2018 by Mind Your Brain, Inc. and Tina Payne Bryson, Inc.

This edition published by arrangement with Bantam Books, an imprint of Random House, a division of Penguin Random House LLC

Copyright for the Polish edition and translation © 2023 by Mamania, an imprint of Grupa Wydawnicza Relacja sp. z o.o.

Projekt okładki: Sylwia Budzyńska

Ilustracja na okładce: iStock/Nanzeeba Ibna

Korekta: Kamila Wrzesińska

Łamanie: Wojciech Grzegorzyca

ISBN 978-83-67555-75-3

Mamania

ul. Marszałkowska 4 lok. 5

00‒590 Warszawa

www.mamania.pl

POWITANIE

Tak wiele pragnę dla moich dzieci: szczęścia, silnej psychiki, dobrego wykształcenia, kompetencji społecznych, silnego poczucia własnej wartości. Jest tego tyle, że nie wiadomo, od czego zacząć. Jakie cechy są najważniejsze, które z nich należałoby kształtować, aby zapewnić dzieciom szczęśliwe, nacechowane głębokim poczuciem sensu życie?

Zewsząd słyszymy te lub podobne pytania. Rodzice pragną pomóc dzieciom stać się ludźmi, którzy będą umieli radzić sobie i podejmować dobre decyzje nawet w najtrudniejszych sytuacjach. Chcą, by troszczyły się o innych, a zarazem umiały bronić własnych interesów. By były niezależne, lecz również potrafiły się odnaleźć we wzajemnie satysfakcjonujących związkach. Rodzice chcą nauczyć swoje dzieci, by nie załamywały się, gdy sprawy nie układają się po ich myśli.

Ho, ho! To całkiem długa lista, zatem nic dziwnego, że jako rodzice (bądź profesjonaliści pracujący z dziećmi) czujemy brzemię odpowiedzialności. Na czym w takim razie powinniśmy się skupić?

W książce, którą trzymasz przed sobą, próbujemy odpowiedzieć na to pytanie. Podstawową ideą jest to, że rodzice mogą pomóc dzieciom rozwinąć nastawienie Mózgu na Tak, który cechują cztery kluczowe elementy:

Równowaga: zdolność panowania nad zachowaniem i emocjami, dzięki czemu dzieci rzadziej wpadają w histerię lub złość.

Odporność psychiczna: wytrwałość w dążeniu do celu i niepoddawanie się nieuchronnym przeciwnościom losu.

Wgląd: umiejętność wejrzenia w siebie i zrozumienia, następnie zaś wykorzystanie tej wiedzy do podejmowania słusznych decyzji i lepszego panowania nad swoim życiem.

Empatia: zdolność spojrzenia na sprawy z perspektywy drugiego człowieka i chęć podjęcia próby naprawienia sytuacji, o ile to możliwe.

W kolejnych rozdziałach przedstawimy koncepcję Mózgu na Tak oraz omówimy praktyczne sposoby przekazania jej twoim dzieciom i nauczenia ich ważnych umiejętności życiowych. Naprawdę możesz pomóc im stać się osobami zrównoważonymi emocjonalnie, odporniejszymi w obliczu trudności, obdarzonymi zdolnością rozumienia głębszych motywów swych działań, empatycznymi i troszczącymi się o innych.

Z radością dzielimy się z tobą naszą koncepcją o podstawach naukowych. Wyruszaj wraz z nami w podróż, w trakcie której dowiesz się wszystkiego o Mózgu na Tak.

DAN I TINA

Rozdział 1Mózg na Tak: Wprowadzenie

To książka o tym, jak pomóc dzieciom mówić światu: „tak”. Jak je zachęcić, by z otwartym umysłem podchodziły do nowych wyzwań, nowych sposobności, do kwestii, kim naprawdę są i kim mogą się stać. O tym, jak obdarzyć je Mózgiem na Tak.

Kto brał udział w którymś ze spotkań z Danem, ten wie, że przedstawia on publiczności proste ćwiczenie: prosi o zamknięcie oczu i skupienie się na reakcjach cielesnych i emocjonalnych, podczas gdy on będzie powtarzał pewne słowo. Dan zaczyna od wielokrotnego powtarzania surowym tonem „nie”. Po siedmiu powtórzeniach przechodzi do „tak”, które to słowo wymawia znacznie łagodniej. Następnie prosi słuchaczy o otwarcie oczu i opisanie swoich doświadczeń. Relacjonują oni, że podczas powtarzania „nie” czuli się przytłoczeni, napięci, smutni i niepewni siebie, natomiast afirmujące „tak” powodowało przypływ otwartości, spokoju i lekkości. Mięśnie twarzy i krtani były rozluźnione, oddech i tętno w normie. Słuchacze podkreślali także, że czuli się swobodniejsi, w przeciwieństwie do pierwszej części ćwiczenia, gdy przeważały uczucia niepewności i ograniczenia. (Możesz wykonać takie ćwiczenie przy pomocy krewnego lub przyjaciela. Zauważ, co się dzieje z ciałem, gdy słyszysz kilkakrotnie powtarzane słowa „nie” i „tak”).

Te dwie odmienne reakcje – reakcja na „tak” i reakcja na „nie” – pozwolą ci się zorientować, co mamy na myśli, gdy mówimy o Mózgu na Tak i o jego przeciwieństwie, Mózgu na Nie. Gdyby rozszerzyć to pojęcie i zastanowić się nad nim jako ogólnym poglądzie na życie, Mózg na Nie sprawia, że w kontaktach z innymi ludźmi jesteśmy raczej REAKTYWNI (czyli atakowani przez zbyt silne bodźce), przez co trudniej nam słuchać, podejmować dobre decyzje, przejmować się drugą osobą. Podstawową sprawą staje  się przetrwanie i samoobrona, jesteśmy zamknięci i nadmiernie ostrożni w interakcjach ze światem. Układ nerwowy uruchamia jedną z reakcji: walcz-uciekaj-stój-mdlej, gdzie:

– „walcz” oznacza atak;

– „uciekaj” to oddalenie się z miejsca akcji;

– „stój” nakazuje znieruchomieć na jakiś czas;

– „mdlej” to załamanie i poczucie kompletnej bezradności.

Każda z czterech reaktywnych odpowiedzi na zagrożenie może wydarzać się bez udziału woli, uniemożliwiając otwartość, więź z innymi, bardziej elastyczne formy reakcji. Tym charakteryzuje się reaktywny Mózg na Nie.

Natomiast Mózg na Tak powstaje z innych połączeń nerwowych w mózgu, które uaktywniają się i prowadzą raczej do RECEPTYWNOŚCI (czyli przyswajalności z zewnątrz) i otwartości, a nie reaktywności. Naukowcy używają terminu „system zaangażowania społecznego” na określenie zestawu połączeń nerwowych, które ułatwiają nam swobodne relacje z innymi ludźmi. Dzięki receptywności i aktywnemu systemowi zaangażowania społecznego jesteśmy w stanie podchodzić do wyzwań w sposób zdecydowany, klarowny, elastyczny. Mózg na Tak pozwala nam się otworzyć, poczuć harmonię i spokój oraz przyswoić i wchłonąć nowe informacje.

Takiego stanu mózgu – na Tak – pragniemy dla naszych dzieci, aby mogły nauczyć się postrzegać trudności i nowe doświadczenia nie jako paraliżujące przeszkody, lecz po prostu wyzwania, którym należy stawić czoło, pokonać i wyciągnąć wnioski na przyszłość. Dzieci działające z nastawieniem Mózgu na Tak są bardziej elastyczne, otwarte na kompromis, chętne do podejmowania wyzwań i poznawania świata. Są ciekawe i kreatywne, mniej przejmują się tym, że mogą popełnić błąd. Są również mniej uparte i sztywne w poglądach, co sprawia, że łatwiej im wchodzić w relacje i adaptować się do sytuacji. Są też bardziej odporne psychicznie i wytrwałe w radzeniu sobie z przeciwnościami. Lepiej rozumieją siebie i przy podejmowaniu decyzji kierują się jasnym kompasem wewnętrznym. Prowadzone przez Mózg na Tak, więcej robią, więcej się uczą i wyrastają ponad przeciętność. Z głębi swojej równowagi emocjonalnej mówią „tak” światu i z radością przyjmują wszystko, co im oferuje, nawet jeśli okoliczności nie układają się po ich myśli.

Na początek mamy dla ciebie radosną wiadomość: posiadasz moc pobudzania w dziecku tego rodzaju elastyczności, receptywności i odporności psychicznej. To właśnie mamy na myśli, mówiąc o silnym mózgu. Nie chodzi o nakłanianie dziecka do udziału w cyklu wykładów mających wzbudzić zaciekawienie światem i kształtować silny charakter, ani o inicjowanie długich i szczerych rozmów. W istocie nie trzeba tu nic więcej ponad codzienne obcowanie z dzieckiem. Pamiętając o zasadach Mózgu na Tak i lekcjach, jakie zaprezentujemy w dalszej części książki, możesz wykorzystać spędzany z dzieckiem czas – podczas jazdy do szkoły, obiadu, zabawy czy nawet sprzeczki – na wypracowanie sposobów radzenia sobie z okolicznościami i wchodzenia w relacje międzyludzkie.

A to dlatego, że Mózg na Tak jest czymś więcej niż tylko sposobem myślenia czy nastawieniem do otaczającego świata. Oczywiście jest także i tym, i jako taki daje dziecku wskazówki, jak z entuzjazmem i pewnością siebie radzić sobie z wyzwaniami. To podstawa emanującej z wnętrza siły. Ale Mózg na Tak jest również stanem neurologicznym, który pojawia się, kiedy mózg jest w określony sposób zaangażowany. Dzięki zrozumieniu kilku podstawowych prawd o rozwoju mózgu człowieka możesz pomóc stworzyć takie środowisko, które dostarczy możliwości zbudowania Mózgu na Tak w twoich dzieciach.

Jak wyjaśnimy poniżej, Mózg na Tak powstaje w wyniku działalności neuronów w konkretnym obszarze mózgu, zwanym korą przedczołową, który łączy ze sobą inne obszary, zajmuje się myśleniem wyższego rzędu i odpowiada za wytrwałość, ciekawość, współczucie, wgląd, otwartość umysłu, rozwiązywanie problemów, a nawet moralność. W procesie dorastania dzieci mogą uczyć się w coraz większym stopniu zwracać uwagę i odwoływać się do funkcji tej części mózgu. Innymi słowy, możesz je nauczyć, jak rozwijać ten ważny obszar neuronowy, który wspiera silną psychikę. W efekcie dzieci będą potrafiły lepiej panować nad emocjami i ciałem, uważniej wsłuchując się w podpowiedzi wewnętrzne i stając się pełniejszymi osobowościami. O tym właśnie mówimy, dyskutując o Mózgu na Tak: o stanie psychicznym, który pomaga dzieciom (oraz dorosłym) podchodzić do świata z otwartością, odpornością na przeciwności, empatią i autentycznością.

Natomiast Mózg na Nie wyłania się w mniejszym stopniu z łączącej inne obszary kory czołowej, w większym zaś z niższych, bardziej prymitywnych obszarów mózgu. Stan Mózgu na Nie wyznacza sposób, w jaki odpowiadamy na zagrożenie lub przygotowujemy się na nieuchronnie zbliżający się atak. W efekcie jest on intensywnie reaktywny, zaniepokojony możliwością popełnienia błędu lub tym, że ciekawość może sprowadzić kłopoty. Cofa się przed nową wiedzą, broni przed pomysłami innych. Atakowanie i odrzucanie to dwa sposoby radzenia sobie Mózgu na Nie ze światem, którym w jego ocenie rządzą upór, niepokój, współzawodnictwo i poczucie zagrożenia, przez co znacznie gorzej radzi sobie z trudnymi sytuacjami oraz zrozumieniem siebie i innych.

Dzieci, które podchodzą do świata z nastawieniem na Nie, są zdane na łaskę uczuć i okoliczności. Grzęzną we własnych emocjach, niezdolne do wyplątania się z nich, i uskarżają się na sytuacje, zamiast szukać dobrych sposobów radzenia sobie z nimi. Zamartwiają się, często obsesyjnie, że zetkną się z czymś nowym lub popełnią błąd, zamiast podejmować decyzje z nastawieniem na Tak, w duchu zaciekawienia i otwartości. W nastawieniu na Nie dzieckiem często rządzi upór.

Czy powyższe opisy przypominają sytuacje w twoim domu? Jeżeli masz dzieci, zapewne tak właśnie jest. Prawdę mówiąc, wszyscy mają skłonność do stanów Mózgu na Nie, zarówno dzieci, jak i dorośli. Rygorystyczności myślenia i/lub reaktywności, w które od czasu do czasu popadamy, nie da się całkowicie uniknąć. Możemy je natomiast zrozumieć. I nauczyć się sposobów przywracania u naszych dzieci stanu Mózgu na Tak, jeżeli zdarzy im się go porzucić. Co ważniejsze, możemy dać im instrumenty do samodzielnego działania. Młodsze dzieci kierują się częściej stanem Mózgu na Nie niż starsze i osoby dorosłe. Z pozoru wszechobecny Mózg na Nie jest typowy i rozwojowo odpowiedni dla trzylatków. Takie dziecko płacze ze złości, że zamoczyły mu się organki, zapominając, że samo wrzuciło je do wody! Z czasem, w miarę jak dziecko się rozwija, możemy mu pomóc w kształtowaniu zdolności do radzenia sobie z trudnościami, rozumienia rozmaitych doświadczeń, myślenia także o innych. Stopniowo „nie” przekształci się w „tak”.

Zastanówmy się nad tym przez chwilę. Jak zmieniłoby się życie w twoim domu, gdyby dzieci reagowały na codzienne sytuacje – konflikty z rodzeństwem, wyłączanie gadżetów elektronicznych, słuchanie poleceń, trudności przy odrabianiu pracy domowej, walka o pójście do łóżka – z nastawieniem na Tak zamiast na Nie? Co by się zmieniło, gdyby były mniej uparte i nieugięte i potrafiły nad sobą panować, gdy sprawy nie układają się po ich myśli? Gdyby chętnie witały nowe doświadczenia, zamiast się ich lękać? Gdyby jaśniej wyrażały swoje uczucia, były bardziej empatyczne i wrażliwe w stosunku do innych ludzi? O ileż byłyby przez to szczęśliwsze? O ileż szczęśliwsza i spokojniejsza byłaby cała rodzina?

O tym właśnie traktuje ta książka: o możliwości rozwoju Mózgu na Tak u twoich dzieci poprzez danie im przestrzeni, sposobności i narzędzi do stania się ludźmi, którzy z otwartością podchodzą do świata i są w pełni sobą. W taki sposób pomagamy dzieciom rozwijać silną psychikę, wytrwałość i odporność psychiczną.

Pielęgnowanie Mózgu na Tak nie oznacza pobłażliwości

Wyjaśnijmy sobie od razu, czym na pewno nie jest Mózg na Tak. Nie chodzi o to, by przez cały czas mówić dziecku „tak”. Nie chodzi o pobłażanie, zgadzanie się na wszystko, ochronę przed rozczarowaniem czy też ratowanie z opresji. Nie chodzi także o uformowanie dziecka uległego, które jak robot naśladuje rodziców i nie myśli samodzielnie. Przeciwnie, chcemy pomóc dzieciom zrozumieć, kim są i kim się stają, pokazać im, że mogą pokonać rozczarowanie i porażkę i wieść satysfakcjonujące życie. W rozdziałach 2 i 3 kładziemy szczególny nacisk na kwestię zrozumienia przez dzieci, że porażki i rozczarowania są nieodłączną częścią życia, a rolą rodziców jest je wspierać podczas tej ważnej nauki.

Należy przy tym pamiętać, że osoba z Mózgiem na Tak również bywa nieszczęśliwa, doświadcza problemów czy trudnych emocji. Ale nie o to w tym wszystkim chodzi.

Mózg na Tak nie prowadzi do osiągnięcia raju czy doskonałości – lecz obdarza zdolnością znajdowania radości i sensu nawet w trudnych wyzwaniach. Pozwala zrozumieć siebie, uczyć się i adaptować do nowych sytuacji, mieć poczucie ważnego życiowego celu. Pozwala nie tylko przetrwać trudne momenty, lecz także wyjść z nich mądrzejszym i silniejszym. Mózg na Tak ułatwia kontakt z własnym wnętrzem, z innymi ludźmi i światem. Więzi te mają olbrzymie znaczenie dla zrozumienia swojego jestestwa.

Kiedy dzieci i nastolatki nauczą się działania ze spokojem, innymi słowy, gdy opanują sztukę powrotu ze stanu Mózgu na Nie do stanu Mózgu na Tak, posiądą zarazem ważny komponent wytrwałości i odporności psychicznej. Starożytni Grecy określali ten rodzaj szczęścia, złożony z poczucia sensu, więzi i spokojnego zadowolenia, mianem EUDAJMONII. Jest to jeden z najpotężniejszych i trwałych darów, jakie możemy przekazać naszym dzieciom. Pomaga on stworzyć dobre, spełnione życie, jakiego dla nich pragniemy, musimy jedynie pozwolić im rozwinąć się w osobne byty, wspierając ów rozwój i budując jego składniki. Należy też oczywiście pracować nad własnym Mózgiem na Tak.