O śmierci i odrodzeniu. Czyli jak umrzeć bez lęku ebook

Tytuł ory­gi­nału: Von Tod und Wie­der­ge­burt

Copy­ri­ght © Bud­dhi­smus Sti­ftung Dia­man­tweg Copy­ri­ght © 2024 for the Polish edi­tion by Wydaw­nic­two Czarna Owca Copy­ri­ght © for the Polish trans­la­tion by Woj­ciech Tra­cew­ski All rights rese­rved

Redak­cja: Piotr Jan­kow­ski Korekta: Marianna Cha­łup­czak, Mał­go­rzata Denys Skład i pro­jekt okładki: Rafał Olech Kon­wer­sję do wer­sji elek­tro­nicz­nej wyko­nano w sys­te­mie Zecer

Wszel­kie prawa zastrze­żone. Niniej­szy plik jest objęty ochroną prawa autor­skiego i zabez­pie­czony zna­kiem wod­nym (water­mark). Uzy­skany dostęp upo­waż­nia wyłącz­nie do pry­wat­nego użytku. Roz­po­wszech­nia­nie cało­ści lub frag­mentu niniej­szej publi­ka­cji w jakiej­kol­wiek postaci bez zgody wła­ści­ciela praw jest zabro­nione.

Wyda­nie trze­cie War­szawa 2025 ISBN 978-83-8382-285-3

Podziękowanie

Chciał­bym podzię­ko­wać wszyst­kim, dzięki któ­rych pomocy powstała ta książka. Peter Spe­ier zebrał moje wykłady na temat śmierci i odro­dze­nia – już w 1991 roku prze­ka­zał mi pełen ręko­pis. Astrid Poier z Grazu udało się w 1993 roku przy­go­to­wać krót­szy zbiór moich nauk o śmierci i odro­dze­niu. Sam mogłem się jed­nak sku­pić na pracy nad tą książką dopiero po 2005 roku. Zawarte w niej nauki zostały pogłę­bione dzięki licz­nym pyta­niom zada­wa­nym mi przez uczniów na kur­sach poła, doświad­cze­niom zebra­nym pod­czas towa­rzy­sze­nia umie­ra­ją­cym przy­ja­cio­łom oraz mojemu wła­snemu wypad­kowi w cza­sie skoku ze spa­do­chro­nem.

Moja Caty, jak zwy­kle obecna wszę­dzie, gdzie coś koń­czy się suk­ce­sem, towa­rzy­szyła powsta­wa­niu tej książki przez dwa dzie­się­cio­le­cia, a Michael Fuchs oraz Pit i Maike Weigelt wspie­rali nas w pracy nad tek­stem przez pięć ostat­nich lat. Autorką pro­fe­sjo­nal­nych zdjęć i gra­fik jest Mika Blau­en­ste­iner, a obszerny glo­sa­riusz opra­co­wali z wielką dokład­no­ścią Man­fred Seegers, Jim Rhe­in­gans i Bur­khard Sche­rer.

W naszym Ośrodku Euro­pej­skim, na Sar­dy­nii i w Grazu dbali o nas, jak zawsze z miło­ścią, przy­ja­ciele, dzięki czemu mogli­śmy poświę­cić każdą chwilę na pisa­nie. Myślę, że wielu ludzi podzię­kuje im wszyst­kim razem ze mną.

Przedmowa

Kiedy moja żona Han­nah dowie­działa się, że ma raka płuc, byli­śmy wstrzą­śnięci, ale wewnętrz­nie opa­no­wani. Wie­dzie­li­śmy, co nas, a przede wszyst­kim – co ją cze­kało. Cho­ciaż bar­dzo się kocha­li­śmy, jej umysł pozo­stał nie­po­ru­szony. Wyko­rzy­stała ostat­nie mie­siące życia, jak mogła naj­le­piej, żeby zakoń­czyć swoją pracę. Na dzień przed tym, jak stra­ciła mowę, poże­gnała się świa­do­mie ze wszyst­kimi przy­ja­ciółmi. Umarła god­nie, z uśmie­chem na twa­rzy.

Odkąd w 1968 roku poru­szyła nas oboje w Nepalu nauka Buddy, byli­śmy przy­go­to­wani przez naszych solid­nych nauczy­cieli do poma­ga­nia innym i do wła­snej śmierci. Moja żona nie potrze­bo­wała żad­nych dodat­ko­wych nauk i zasto­so­wała z peł­nym zaufa­niem wszyst­kie odpo­wied­nie medy­ta­cje. Ludzie z jej oto­cze­nia potra­fili dosko­nale się dostroić do jej potrzeb, ponie­waż rów­nież oni wie­dzieli, co aku­rat jest ważne – towa­rzy­szyli jej z miło­ścią pod­czas umie­ra­nia i wspie­rali ją.

Czas żałoby po odej­ściu Han­nah także wyglą­dał ina­czej niż zwy­kle. Po krót­kim odosob­nie­niu wró­ci­łem do pracy, gdyż wie­dzia­łem, że powo­dzi jej się w obec­nym sta­nie o wiele lepiej niż w cho­rym ciele, i byłem pewien, że w przy­szłej egzy­sten­cji będziemy z rado­ścią kon­ty­nu­ować naszą wspólną aktyw­ność.

Prak­ty­ku­jąc zgod­nie z życze­niami naszych lamów i opie­ra­jąc się na ich prze­ka­zie, sta­łem się na prze­strzeni lat nauczy­cie­lem prze­cho­dze­nia przez tę decy­du­jącą chwilę. Z coraz więk­szą rado­ścią obser­wuję, jak wspa­niały wpływ mają wyja­śnie­nia Buddy na pogrą­żo­nych w oba­wach ludzi, któ­rzy nie wie­dzą, co ich czeka przy końcu życia.

Wszyst­kich moich uczniów, któ­rzy znają nauki o ponad­cza­so­wej natu­rze umy­słu, śmierci i odro­dze­niu, a przede wszyst­kim o prak­tyce świa­do­mego umie­ra­nia (poła), łączy jedna wspólna cecha – patrzą bez obaw w przy­szłość, myślą o innych i są praw­dzi­wym źró­dłem siły dla swego oto­cze­nia. Są niczym spo­kojne oko cyklonu, który zazwy­czaj ogar­nia rodzinę, gdy zbliża się śmierć któ­re­goś z bli­skich.

Oby ta książka uwol­niła wielu ludzi od stra­chu przed śmier­cią i pomo­gła im już teraz zasiać w umy­śle nasiona przy­szłego, głę­bo­kiego szczę­ścia!

Patrząc na jezioro i góry ota­cza­jące Ośro­dek euro­pej­ski, w lipcu 2010 roku, w polu mocy bło­go­sła­wień­stwa Bia­łej Para­solki, w dniu Czar­nego Płasz­cza.

Wasz Ole

Cykl życia

Wszystko zaczyna się od spo­tka­nia naj­więk­szej i naj­mniej­szej komórki ludz­kiego orga­ni­zmu – komórki jajo­wej kobiety i plem­nika męż­czy­zny. Z tego połą­cze­nia powstają w cza­sie dzie­wię­ciu mie­sięcy miliardy komó­rek wyspe­cja­li­zo­wa­nych na dwie­ście spo­so­bów. Po mie­siącu two­rzy się około sze­ścio­mi­li­me­tro­wej wiel­ko­ści istota, a w cztery tygo­dnie póź­niej poka­zują się ramiona, nogi, ręce i stopy. Jed­no­cze­śnie roz­wo­jowi embrionu towa­rzy­szy nie tylko roz­rost nowych komó­rek, lecz także roz­pad tych, które powstały na samym początku. Po to, żeby ręce nie wyglą­dały póź­niej jak małe wio­sła, muszą zanik­nąć komórki ślu­zó­wek pomię­dzy pal­cami, gdyż tylko dzięki temu palce będą mogły się poru­szać osobno. Także gałki oczne nie mogłyby się w pełni wykształ­cić bez zamie­rzo­nego wymie­ra­nia okre­ślo­nych komó­rek, ponie­waż oczy powstają jako zło­żony narząd zmy­słów z pro­stego wgłę­bie­nia skóry. Bez roz­pusz­cze­nia się jąder komór­ko­wych w utwo­rzo­nej soczewce nasze widze­nie byłoby w naj­praw­dziw­szym tego słowa zna­cze­niu zmą­cone.

W podobny spo­sób powstaje w mózgu naj­pierw nad­miar komó­rek, a na kolej­nym eta­pie całego pro­cesu for­mują się coraz wyraź­niej jego okre­ślone obszary dzięki roz­pa­dowi nie­któ­rych z nich. Nauka doko­nuje coraz to nowych odkryć, które zde­cy­do­wa­nie prze­czą poglą­dom neu­ro­lo­gii i opi­niom bada­czy mózgu z lat dzie­więć­dzie­sią­tych, mówią­cym, że mózg doro­słego czło­wieka jest nie­zdolny do dal­szego roz­woju. dzi­siaj wiemy, że do póź­nej sta­ro­ści mogą w nim zacho­dzić zmiany i nawet utrata połowy masy mózgu mo- że zostać zre­kom­pen­so­wana1.

Buddyzm i nauka

Współ­cze­sna nauka żegna się coraz wyraź­niej z trak­to­wa­niem czło­wieka jak bio­che­micz­nej fabryki. Pier­wotne zało­że­nie, że mózg „pro­du­kuje” umysł, długo cie­szyło się popu­lar­no­ścią, ponie­waż paso­wało dosko­nale do mate­ria­li­stycz­nego spo­sobu myśle­nia i histo­rii euro­pej­skiej ducho­wo­ści2. Mózg postrze­gano jako maszy­ne­rię prze­ra­bia­jącą wie­dzę, a świa­do­mość była uwa­żana za nale­żący do niego apa­rat kon­tro­lny. To nie dawało jed­nak odpo­wie­dzi na wiele pytań; ist­niał też dodat­kowy pro­blem pole­ga­jący na tym, że umysł ma wła­ści­wo­ści, któ­rych nie wyka­zuje żaden przed­miot mate­rialny.

W ostat­nich latach bada­cze mózgu coraz bar­dziej odcho­dzą od tego czy­sto przed­mio­to­wego poglądu i posze­rzają hory­zonty swo­ich doświad­czeń, wykra­cza­jąc poza obszar neu­ro­bio­lo­gii. Nie tylko dla­tego, że w opar­ciu o czy­sto mózgowo-bio­lo­giczne podej­ście nie można wyja­śnić istoty wielu obser­wo­wa­nych zja­wisk, lecz przede wszyst­kim na sku­tek wyni­ków badań sta­nów pośmiert­nych czło­wieka – dowio­dły one wie­lo­krot­nie, że moż­liwe jest przej­rzy­ste doświad­cza­nie bez udziału mózgu. Przy­tom­no­ści umy­słu nie da się więc ogra­ni­czyć wyłącz­nie do niego – mózg raczej umoż­li­wia naszej świa­do­mo­ści dzia­ła­nie, niż ją wytwa­rza. Jak wyka­zały bada­nia, ludzie, któ­rzy doświad­czyli sta­nów bli­skich śmierci, opi­sują zgod­nie, że prze­żyli uczu­cie spo­koju (ok. 90 pro­cent), postrze­gali świa­tło (ok. 77 pro­cent) lub mieli wra­że­nie wycho­dze­nia z ciała3.

Podob­nie jak fizycy kwan­towi, rów­nież bada­cze mózgu odda­lają się dzi­siaj wiel­kimi kro­kami od poglądu, że ist­nieje jedy­nie ta rze­czy­wi­stość, którą można zmie­rzyć lub zaob­ser­wo­wać za pomocą zmy­słów. Coraz więk­sza liczba współ­cze­snych naukow­ców zaj­mu­ją­cych się tym tema­tem uważa, że ludz­kie postrze­ga­nie jest w dużym stop­niu wyni­kiem pro­ce­sów men­tal­nych. Na przy­kład aktyw­ność mózgu, nie­za­leż­nie od zak­ty­wi­zo­wa­nia narzą­dów zmy­słów, jest pra­wie taka sama w przy­padku rze­czy­wi­stego obser­wo­wa­nia zachodu słońca nad morzem i tylko wyobra­ża­nia go sobie z zamknię­tymi oczami. Wiele obser­wa­cji poka­zuje ponadto, że świa­do­mość nie jest ogra­ni­czona przez czas, prze­strzeń i miej­sce.

Z bud­dyj­skiego punktu widze­nia zaczyna się robić cie­ka­wie przede wszyst­kim wtedy, gdy spo­ty­kają się ze sobą neu­ro­bio­lo­gia i fizyka kwan­towa. Wiele z ich zało­żeń i poglą­dów staje się uzu­peł­nie­niem liczą­cych sobie 2500 lat nauk Buddy. Pod­czas gdy fizyka kla­syczna uważa, że ist­nieje obiek­tywna rze­czy­wi­stość, zarówno mecha­nika kwan­towa, jak i teo­ria względ­no­ści odci­nają się od tego wyobra­że­nia4. Podob­nie jak ma to miej­sce w bud­dy­zmie, naukowcy wycho­dzą coraz czę­ściej z zało­że­nia, że świat nie ist­nieje nie­za­leż­nie od obser­wa­tora lub też, jak ujął to kie­dyś Ein­stein, że „rze­czy­wi­stość jest bar­dzo zawziętą ilu­zją”5.

Zarówno fizyka kwan­towa, jak i bud­dyzm wykra­czają poza duali­styczny pogląd, uni­kają skraj­no­ści „albo-albo” i przed­kła­dają ponad nią podej­ście „zarówno to, jak i tamto”. Tysiąc dwie­ście lat temu jogin Saraha z pół­noc­nych indii wyra­ził to, bar­dzo życiowo, w taki spo­sób: „Ten, kto sądzi, że świat jest rze­czy­wi­sty, jest głupi jak wół. Ten, kto uważa, że nie jest rze­czy­wi­sty, jest jesz­cze głup­szy” (ponie­waż na pozio­mie rela­tyw­nym dzia­ła­łoby to sprzecz­nie z pra­wem przy­czyny i skutku – karmą).

Bud­dyj­ski pogląd mówi, że cho­ciaż prze­strzeń sama w sobie nie ma wła­ści­wo­ści, które czy­ni­łyby ją „czymś”, łączy ona wszystko, zawiera wszelką wie­dzę i jest od wszyst­kiego nie­od­dzielna. Na uni­wer­sy­te­cie Cam­bridge jesie­nią 2004 roku rupert Shel­drake popro­sił grupę osób, żeby zga­dły, kto z czworga ich zna­jo­mych, bio­rą­cych udział w eks­pe­ry­men­cie, wła­śnie do nich zadzwo­nił. Traf­ność odpo­wie­dzi prze­kro­czyła znacz­nie 25 pro­cent, któ­rych ocze­ki­wano zgod­nie ze sta­ty­styką metody prób i błę­dów, i wynio­sła około 42 pro­cent6.

Fizyk kwan­towy anton Zeilin­ger z uni­wer­sy­tetu w Wied­niu uważa mecha­nikę kwan­tową za teo­rię infor­ma­cji i dowiódł dzięki swym bada­niom „czą­stek splą­ta­nych” (foto­nów), że w prze­strzeni, w tej samej chwili, w róż­nych miej­scach, bez jakie­go­kol­wiek fizycznego kon­taktu, może poja­wić się dokład­nie ta sama wie­dza7. Dla­tego naukowcy nie­kiedy muszą się dzie­lić Nagrodą Nobla, ponie­waż nie­za­leż­nie od sie­bie, w tym samym cza­sie, lecz w róż­nych kra­jach, doko­nali tych samych odkryć8.

Fakt, że nasz wszech­świat składa się osta­tecz­nie z infor­ma­cji, wstrząsa posa­dami nauk sil­nie nazna­czo­nych mate­ria­li­zmem i potwier­dza jed­no­cze­śnie wyja­śnie­nia Buddy o tym, że ota­cza­jąca wszystko prze­strzeń jest raczej pojem­ni­kiem niż oddzie­le­niem – nie przy­po­mina czar­nej dziury, lecz ogar­nia i łączy ze sobą istoty9.

Jeśli odło­żymy na bok takie rozu­mie­nie świata, jakiego nauczano do tej pory, i podą­żymy za naj­now­szymi odkry­ciami fizyki kwan­to­wej, neu­ro­bio­lo­gii i badań sta­nów bli­skich śmierci, dosyć prze­ko­nu­jący sta­nie się dla nas pogląd, że ponowne naro­dziny są moż­liwe. Można to porów­nać do funk­cjo­no­wa­nia radia – pro­gramy są nada­wane rów­nież wtedy, kiedy sam odbior­nik jest zepsuty. Gdy ten odbior­nik, mózg, stop­niowo się roz­pada – co ma wła­śnie miej­sce w cza­sie umie­ra­nia – i dla­tego może odbie­rać coraz mniej pro­gra­mów, nie znika cały czło­wiek, lecz tylko jego mate­rialne prze­ja­wie­nie się, a wszyst­kie jego wła­ści­wo­ści pozo­stają zacho­wane. Prze­mija to, co mamy, nato­miast to, czym jeste­śmy – prze­ży­wa­jący wszyst­kie zja­wi­ska – żyje dalej, poza prze­strze­nią i cza­sem. Śmierć, tak samo jak życie, jest tylko przej­ściem do innego stanu świa­do­mo­ści. Po sta­nie pośred­nim (san­skr. anta­ra­bhawa, tyb. bardo), w cza­sie któ­rego na powierzch­nię umy­słu wydo­by­wają się naj­sil­niej­sze nagro­ma­dzone w nim wra­że­nia, prze­ży­wa­jący zja­wi­ska łączy się z pasu­ją­cym do tych wra­żeń nowym cia­łem, w odpo­wia­da­ją­cym ich tre­ści świe­cie.

Umysł jest tym, co wszystko roz­po­znaje, jego samego jed­nak nic nie ogra­ni­cza. Jest jak prze­strzeń. Dla­tego wszystko, co się wyda­rza, jest jego swo­bodną grą.

Nasza przy­tom­ność – to, co patrzy teraz przez nasze oczy, sły­szy przez nasze uszy, czuje przez skórę oraz myśli o dniu wczo­raj­szym i o jutrze, nasz umysł, który wszystko to potrafi, jest w swej praw­dzi­wej natu­rze zarówno ponad­cza­sowy, jak i nie­ogra­ni­czony. Jest jak lustro, w któ­rym obrazy przy­cho­dzą i odcho­dzą, ono samo jed­nak się nie zmie­nia. Jest jak morze, na któ­rego powierzchni powstają i zni­kają fale, ono samo jed­nak pozo­staje nie­zmienne. Ozna­cza to, że ta nasza przy­tom­ność, z któ­rej wszystko się wyła­nia, nie została ni­gdy stwo­rzona i dla­tego ni­gdy się nie roz­pad­nie. Ponie­waż prze­ży­wa­jący się nie naro­dził, nie może rów­nież umrzeć. Tylko nasze ciała prze­miną, gdyż są uwa­run­ko­wane.

Umysł jest tym, co wszystko roz­po­znaje, jego samego jed­nak nic nie ogra­ni­cza. Jest jak prze­strzeń. Dla­tego wszystko, co się wyda­rza, jest jego swo­bodną grą. Nie­za­leż­nie od tego, czy rze­czy powstają, czy się roz­pusz­czają, czy przy­cho­dzą, czy też odcho­dzą, wszystko to poka­zuje bogac­two umy­słu. To, co osta­teczne, jest obecne we wszyst­kich cza­sach i miej­scach. Umysł nie­ustan­nie gra sam ze sobą, spra­wia, że w nim i z niego wyła­niają się światy, stany, skłon­no­ści i wewnętrzne prze­ży­cia wypeł­nione myślami i uczu­ciami.

Jeśli na zewnątrz i wewnątrz nic się nie poja­wia, uka­zuje to prze­strzeń umy­słu, zawartą w nim moż­li­wość. Jeżeli coś się dzieje lub poja­wiają się prze­ży­cia, uka­zuje to jego przej­rzy­stość i zdol- ność do swo­bod­nej gry. A to, że oba te aspekty mają miej­sce jed­no­cze­śnie, wska­zuje na nie­ogra­ni­czo­ność umy­słu.

Im lepiej rozu­miemy, że umysł jest nie­znisz­czalny sam w sobie, tym wyraź­niej roz­pusz­czają się nasze ocze­ki­wa­nia i obawy i możemy swo­bod­nie spo­czy­wać w chwili lub dzia­łać. Dzięki temu gubimy się coraz rza­dziej w świe­cie wła­snych wyobra­żeń – w prze­szło­ści lub przy­szło­ści – coraz rza­dziej też mamy wra­że­nie, że musimy coś udo­wad­niać czy za coś prze­pra­szać. Krok po kroku roz­wi­jamy pogląd, dzięki któ­remu wszystko jest pory­wa­jące po pro­stu dla­tego, że się wyda­rza i że wyraża moż­li­wo­ści umy­słu. Zamiast ocze­ki­wań i obaw prze­ży­wamy nagle prze­strzeń i wol­ność, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz, i doświad­czamy z rado­ścią tego, ile nad­miaru i mocy mają istoty, ile mogą dać innym i jak wiele może powstać bogac­twa. Nie­za­leż­nie od tego, czy coś powstaje dzięki mło­do­ści, mocy i miło­ści, czy też roz­pusz­cza się na sku­tek sta­ro­ści, cho­roby i śmierci, oba te pro­cesy wyra­żają nie­ogra­ni­czoną grę umy­słu, uwi­dacz­niają jego nie­skoń­czone, wro­dzone moż­li­wo­ści.

Bez początku i końca

Ludzie od tysięcy lat zadają sobie pyta­nia o świat, życie, śmierć i o to, co przyj­dzie po niej. Ist­nieje nie­zli­czona liczba poglą­dów i przy­pusz­czeń. Sze­roko roz­po­wszech­nione jest wyobra­że­nie, że świat miał swój począ­tek i że będzie miał rów­nież koniec. Można je odna­leźć zarówno u wikin­gów, jak i w myśli grec­kiej czy w trzech wiel­kich reli­giach wiary Bli­skiego Wschodu, gdzie już od tysiąc­leci narody, wybrane przez swo­ich trud­nych czę­sto bogów, umac­niają się w tym prze­ko­na­niu na dro­dze do ziemi obie­ca­nej. W reli­giach wiary oso­bowy bóg uwa­żany jest za sprawcę i osta­teczny cel ist­nie­nia świata, nato­miast bud­dyzm i inne reli­gie doświad­cze­nia, takie jak hin­du­izm i tao­izm, mówią raczej o nie­ustan­nej cyr­ku­la­cji sta­wa­nia się i prze­mi­ja­nia – o cyklu życia.

Świat nie został stwo­rzony przez jakąś siłę wyż­szą lub coś obiek­tyw­nego i zewnętrz­nego, lecz jest na bie­żąco stwa­rzany przez nasze postrze­ga­nie i dzia­ła­nia, dzięki czemu można samemu osią­gnąć wyzwo­le­nie, roz­wi­ja­jąc pona­do­so­bi­sty wgląd. Zamiast dopa­try­wać się w naszej sytu­acji skut­ków grzesz­nego upadku czło­wieka lub szu­kać tego, który winny jest wszyst­kim prze­ciw­no­ściom losu, i ocze­ki­wać pomocy z zaświa­tów, roz­sąd­niej będzie chyba przyj­rzeć się zasta­nym warun­kom i oddzia­ły­wa­niom i świa­do­mie pra­co­wać z całą sytu­acją, zarówno w cza­sie życia, jak i po jego zakoń­cze­niu. Zgod­nie z tym podej­ściem wszyst­kie reli­gie doświad­cze­nia dys­po­nują wie­dzą, która umoż­li­wia dopro­wa­dze­nie do mistrzo­stwa sztuki życia, umie­ra­nia i szczę­śli­wego odro­dze­nia. W tej książce zaj­mu­jemy się przede wszyst­kim poglą­dem bud­dy­zmu tybe­tań­skiego.

Ilu­stra­cja 1: Cykl życia

Dla łatwiej­szego zro­zu­mie­nia naj­róż­niej­szych sta­nów i zacho­wań umy­słu nauki bud­dyj­skie doko­nują podziału cyklu życia. Składa się on co prawda z trwa­łego łań­cu­cha powią­za­nych ze sobą chwil, można go jed­nak podzie­lić na stany pośred­nie. Takie stany pośred­nie, wyda­rza­jące się pomię­dzy okre­ślo­nym począt­kiem i koń­cem, noszą nazwę „bardo”. W dosłow­nym tłu­ma­cze­niu ter­min ten ozna­cza „lukę” lub „pomię­dzy”. Ist­nieje nie­skoń­cze­nie wiele takich sta­nów bardo, ponie­waż wszystko nie­ustan­nie się zmie­nia. Jeśli spoj­rzymy pod tym kątem na swoje życie, okaże się, że aż do oświe­ce­nia znaj­du­jemy się nie­prze­rwa­nie w „przej­ściu” od jed­nego stanu do dru­giego. Naj­bar­dziej znany rodzaj bardo to stan pośredni pomię­dzy obecną egzy­sten­cją a ponow­nym odro­dze­niem w kolej­nym życiu. Nie jest bardo tylko ten stan, w któ­rym świa­domy zja­wisk umysł roz­po­znaje rów­nież wła­sną ponad­cza­so­wość – wyzwo­le­nie lub oświe­ce­nie.

W Tybe­tań­skiej księ­dze umar­łych mówi się w nie­któ­rych miej­scach jedy­nie o dwóch bardo – o bardo życia i bardo śmierci. Inne tek­sty wspo­mi­nają jed­nak o czte­rech sta­nach pośred­nich – o bardo życia, umie­ra­nia, tako­ści i sta­wa­nia się. Jesz­cze dokład­niej­sze wyja­śnie­nia wymie­niają dwa dodat­kowe rodzaje bardo skła­da­jące się na stan pośredni samego życia; w sumie można więc mówić o sze­ściu bardo: o bardo stanu czu­wa­nia, snu, medy­ta­cji, umie­ra­nia, osta­tecz­nej natury i sta­wa­nia się10.

Sześć bardo odpo­wiada trzem powra­ca­ją­cym cią­gle sta­nom świa­do­mo­ści, wyda­rza­ją­cym się od naro­dzin aż do chwili, w któ­rej pro­ces umie­ra­nia nie­odwo­łal­nie się zaczyna, oraz trzem nastę­pu­ją­cym po sobie sta­nom pośred­nim, które roz­gry­wają się pomię­dzy śmier­cią a następ­nym życiem.

Bardo życia (san­skr. jatjan­ta­ra­bhawa, tyb. rang­zin bardo): W sta­nie czu­wa­nia każdy z nas ma do czy­nie­nia ze świa­tem zmy­słów, prze­ży­wa­nym wspól­nie z innymi poprzez ciało, mowę i umysł. Jeste­śmy świa­domi, potrafimy myśleć i dzia­łać z namy­słem. Prze­ży­wamy świat jako stały i logiczny. Za dnia doświad­czamy wspól­nego świata, cho­ciaż jest on zabar­wiony przez nasze indy­wi­du­alne nasta­wie­nie. To, co dzie­limy z innymi, zależy od zasięgu naszych zmy­słów i otwar­to­ści danej kul­tury na doświad­cze­nia, nato­miast to, co wła­sne, sta­nowi „obrót”, który im nada­jemy za sprawą indy­wi­du­al­nych życzeń i ocze­ki­wań. W tym cza­sie można świa­domie zmie­nić swoje życie, pokie­ro­wać nim oraz pra­co­wać z umy­słem. Porów­naj z tre­ścią roz­dzia­łów „Drogi do szczę­ścia” i „Odro­dze­nie”.

Tutaj, z pomocą metod bud­dyj­skich, można się naj­le­piej przy­go­to­wać do tego, co nadej­dzie w przy­szło­ści – i tym spo­so­bem do wszyst­kich innych sta­nów pośred­nich.

Bardo Snu (san­skr. swa­pa­nan­ta­ra­bhawa, tyb. milam bardo): Fazy snu okre­ślane są jako dru­gie bardo wcho­dzące w skład bardo życia. Należą do niego rów­nież stany upo­je­nia spo­wo­do­wane alko­ho­lem lub nie­psy­cho­de­licz­nymi nar­ko­ty­kami. We śnie, pod­czas trzech faz nocy, prze­cho­dzimy przez trzy doświad- cze­nia – naj­pierw umysł prze­twa­rza wra­że­nia nagro­ma­dzone za dnia; potem mogą poja­wić się pod­czas głę­bo­kiego snu doświadcze­nia cie­le­sne, a następ­nie, na krótko przed prze­bu­dze­niem, umysł jest cza­sem otwarty na wyda­rze­nia, które mają nastą­pić w bli­skiej przy­szło­ści. Na koniec, jeżeli mimo wszystko śpimy bez prze­szkód dalej, można doświad­czyć wglądu w zda­rze­nia z dal­szej przy­szło­ści. Sen prze­ży­wamy tak samo real­nie jak świat, któ­rego doświad­czamy za dnia, cho­ciaż zja­wi­ska wyda­rzają się w nim cał­ko­wi­cie swo­bod­nie – są nie­za­leżne od czasu, miej­sca i ciała, nie dzie­limy ich z innymi, doty­czą tylko umy­słu i nie roz­gry­wają się jedno za dru­gim.

W głę­bo­kim śnie, w któ­rym świa­do­mość spo­czywa w cen­trum ciała i któ­rego doświad­czają przej­rzy­ście tylko jogini sto­su­jący spe­cjalne prak­tyki medy­ta­cyjne, panuje cał­ko­wita nie­wie­dza.

Bardo Medy­ta­cji (san­skr. sama­dh­jan­ta­ra­bhawa, tyb. sam­tan bardo): Zaawan­so­wany bud­dy­sta medy­tuje regu­lar­nie z zamia­rem roz­po­zna­nia natury umy­słu. W ten spo­sób utrzy­muje pod­czas codzien­nej krzą­ta­niny jak naj­czyst­szy pogląd i „nasyca” nim codzienny, zwy­kle nawy­kowy, stru­mień prze­żyć. W ten spo­sób uczymy się poświę­cać coraz mniej uwagi prze­szka­dza­ją­cym uczu­ciom, prze­by­wamy bar­dziej świa­do­mie w chwili i stop­niowo potrafimy doświad­czać ponad­cza­so­wych wła­ści­wo­ści umy­słu. Po zakoń­cze­niu „sie­dzą­cej” sesji medy­ta­cyj­nej, kiedy codzienne zada­nia znów się do nas zgła­szają, sta­ramy się jak naj­le­piej utrzy­mać ten poziom.

Dzięki temu pod­czas każ­dej medy­ta­cji nie tylko pozna­jemy coraz lepiej umysł, lecz także – dzięki roz­le­głej przy­tom­no­ści wyni­ka­ją­cej z podej­ścia „zarówno to, jak i tamto” – możemy lepiej zro­zu­mieć same prze­ży­cia. Poję­cia bardo medy­ta­cji używa się tylko wtedy, kiedy rze­czy­wi­ście doszło do doświad­cze­nia natury umy­słu. dopiero wtedy potrafimy odróż­niać od sie­bie medy­ta­cję i „pomedy­ta­cję”. Podob­nie jak wraz z upły­wem lat coraz lepiej jeste­śmy obe­znani z przej­ściem z jed­nego obszaru doświad­cze­nia do dru­giego (sen/medy­ta­cja), póź­niej będziemy rów­nież potrafili przejść świa­do­mie przez pro­ces umie­ra­nia (jeżeli umoż­liwi nam to kon­dy­cja naszego ciała) i wyko­rzy­stać go – zgod­nie z indy­wi­du­al­nymi umie­jęt­no­ściami – jak naj­le­piej dla wła­snej przy­szło­ści. Porów­naj z roz­dzia­łami: „Drogi do szczę­ścia” i „Świa­dome umie­ra­nie”.

Codzienne doświad­cze­nia to jed­nak nie­je­dyny z prze­ży­wa­nych przez nas sta­nów pośred­nich. Kiedy warunki pod­trzy­mu­jące nasze życie się roz­pa­dają, ciało nie może już słu­żyć opar­ciem umy­słowi. Ener­gia-świa­do­mość opusz­cza je i docho­dzi do trzech kolej­nych, peł­nych mocy rodza­jów bardo.

Bardo Umie­ra­nia (san­skr. mumur­san­ta­ra­bhawa, tyb. czi­kai bardo): Pierw­szy z tych sta­nów pośred­nich to sam pro­ces umie­ra­nia, to zna­czy czas na krótko przed śmier­cią kli­niczną, w cza­sie jej nastę­po­wa­nia i zaraz po niej. Wszy­scy doświad­cza­li­śmy jej wie­lo­krot­nie od nie­ma­ją­cego początku czasu i będziemy doświad­czać w przy­szło­ści, aż do oświe­ce­nia. Porów­naj z roz­dzia­łem „Świa­dome umie­ra­nie”.

Bardo Tako­ści (san­skr. dhar­ma­tan­ta­ra­bhawa, tyb. czonji bardo): Pod­czas tego dru­giego stanu, bardo tako­ści, możemy sto­pić się z jasnym świa­tłem umy­słu i urze­czy­wist­nia­jąc w ten spo­sób jego naturę, osią­gnąć oświe­ce­nie. Jeśli nie potrafimy sko­rzy­stać z tego momentu, osoby dobrze wykształ­cone popa­dają w nie­świa­do­mość na sześć­dzie­siąt osiem godzin. Po prze­bu­dze­niu się z tego stanu bud­dy­ści mogą w cza­sie kolej­nych sied­miu dni spo­tkać się z nauczy­cie­lami i for­mami Buddy, z któ­rymi zbu­do­wali wcze­śniej zwią­zek poprzez ini­cja­cje i pro­wa­dzone medy­ta­cje, i wejść w obszar ich pól mocy naj­wyż­szej rado­ści. Porów­naj z roz­dzia­łem „Decy­du­jąca chwila”.

Bardo Sta­wa­nia Się (san­skr. bha­wan­ta­ra­bhawa, tyb. sipa bardo): Jeśli nie udało nam się osią­gnąć pona­do­so­bi­stego stanu w poprzed­nim bardo, po upły­wie dzie­się­ciu dni wkra­czamy w obszar kolej­nego stanu pośred­niego, zwa­nego bardo sta­wa­nia się. Wra­że­nia nagro­ma­dzone w pod­świa­do­mo­ści, skła­da­jące się ze skłon­no­ści i karmy, two­rzą tu coraz trwal­szy wzo­rzec, który w cza­sie kolej­nych trzy­dzie­ści dzie­więć dni łączy nas z nowym życiem w uwa­run­ko­wa­nym świe­cie. Porów­naj z roz­dzia­łem „Odro­dze­nie się”.

SZEŚĆ STA­NÓW POŚRED­NICH

BARDO ŻYCIA

BARDO ŻYCIA

• pomię­dzy zapłod­nie­niem a począt­kiem pro­cesu umie­ra­nia • miej­sce uro­dze­nia, nasta­wie­nie i pre­dys­po­zy­cje ciała są skut­kami kar­micz­nych przy­czyn • gro­ma­dze­nie i pozby­wa­nie się karmy

BARDO SNU

• tym­cza­sowa świa­do­mość we śnie • świa­do­mość maga­zy­nu­jąca czę­ściowo „wypy­cha na powierzch­nię” wypeł­nia­jące ją kar­miczne wra­że­nia, które prze­ży­wamy jako sen • brak postrze­ga­nia zmy­sło­wego

BARDO MEDY­TA­CJI

• bez­po­śred­nie prze­ży­wa­nie natury umy­słu • spo­czy­wa­nie w Tu i Teraz/sto­pie­nie się z lamą lub Buddą • spo­czy­wa­nie we wła­snym cen­trum, bez roz­pro­sze­nia na sku­tek myśli i uczuć, utrzy­my­wa­nie tego uczu­cia pomię­dzy medy­ta­cjami; prze­żywa się to, począw­szy od pierw­szego stop­nia bodhi­sat­twy

BARDO ŚMIERCI

BARDO UMIE­RA­NIA

• od pierw­szych oznak nad­cho­dzą­cej śmierci do chwili, w któ­rej umysł opusz­cza ciało* (ok. 30 min.) • utrata ciała, rodziny, przy­ja­ciół, wła­sno­ści i wyobra­żeń • postrze­ga­nie zmy­słowe zanika • roz­pusz­cza­nie się żywio­łów: po kolei przy­cho­dzą: biel (poja­wia­nie się), czer­wień (wzno­sze­nie się) i czerń (uzy­ski­wa­nie)

BARDO TAKO­ŚCI

• po opusz­cze­niu ciała, do roz­po­zna­nia wła­snej śmierci* (ok. 10 dni) • moż­li­wość sto­pie­nia się z jasnym świa­tłem umy­słu lub for­mami z ener­gii i świa­tła • naj­lep­sza oka­zja do poła ma miej­sce na początku tego bardo albo 3 dni póź­niej

BARDO STA­WA­NIA SIĘ

• po roz­po­zna­niu wła­snej śmierci, do nowego poła­cze­nia z uwa­run­ko­wa­nym świa­tem w sze­ściu moż­li­wych obsza­rach ist­nie­nia* • na początku kon­ty­nu­acja wra­żeń z poprzed­niego życia • nagro­ma­dzone w świa­do­mo­ści maga­zy­nu­ją­cej wra­że­nia pocho­dzące ze wszyst­kich żywo­tów okre­ślają, od mniej wię­cej 25\. dnia*, następne odro­dze­nie

* Dane przy­bli­żone, mogą się indy­wi­du­al­nie bar­dzo zmie­niać.

LOB­PYN TSE­CZU RIN­PO­CZE: „Wła­ści­wie cała kon­cep­cja bardo doty­czy czasu, w któ­rym pozo­sta­jemy uwię­zieni w sam­sa­rze, gdyż pod­stawą każ­dego stanu pośred­niego jest nasza nie­wie­dza. Dopóki nie uwol­nimy się z sam­sary, a więc do osią­gnię­cia oświe­ce­nia, prze­by­wamy w sta­nie bardo – w sta­nie nie­wie­dzy”.

(W 1992 roku, w Rødby, w Danii)

Ilu­stra­cja 2: Sześć sta­nów pośred­nich

Tybetańska księga umarłych

Na Zacho­dzie bar­dzo znane są przede wszyst­kim wska­zówki Tybe­tań­skiej księgi umar­łych (tyb. Bardo Tho­dol, dosłow­nie: „wyzwo­le­nie przez słu­cha­nie w sta­nie pośred­nim”). Pocho­dzą one z VIII-wiecz­nego tek­stu bud­dyj­skiego, z cza­sów, w któ­rych żył zało­ży­ciel bud­dy­zmu tybe­tań­skiego, Guru Rin­po­cze. Z powodu podo­bień­stwa opi­sa­nych w tek­ście świe­tli­stych zja­wisk z opi­sami naukow­ców zaj­mu­ją­cych się sta­nami bli­skimi śmierci nauki te cie­szą się sze­ro­kim uzna­niem. Zawie­rają one wyja­śnie­nia doty­czące prze­biegu pro­cesu umie­ra­nia i ponow­nego odra­dza­nia się oraz wska­zówki, jak wydo­stać się poza krąg nastę­pu­ją­cych na prze­mian po sobie śmierci i odro­dzeń. W trzech sta­rych bud­dyj­skich szko­łach Tybetu czy­tało się tę książkę za życia, by potem w cza­sie umie­ra­nia i w sta­nie pośred­nim móc przy­po­mnieć sobie kon­kretne wska­zówki i bez­po­śred­nio osią­gnąć wyzwo­le­nie. Czy­tano ten tekst rów­nież zmar­łym znaj­du­ją­cym się w sta­nie pośred­nim, żeby napro­wa­dzić ich w ten spo­sób na drogę do lep­szego odro­dze­nia.

Nie­mniej jed­nak kry­tyczne myśle­nie może się oka­zać poży­teczne rów­nież w cza­sie lek­tury Tybe­tań­skiej księgi umar­łych. W Tybe­cie aż do chiń­skiej inwa­zji w 1959 roku, która spo­wo­do­wała jesz­cze wię­cej cier­pie­nia, pano­wały śre­dnio­wieczne warunki życia. Nie było tam prak­tycz­nie poli­cji i innych stró­żów porządku, i wła­dze – przede wszyst­kim wła­ści­ciele ziem­scy w lha­sie i trzy poło­żone w pobliżu niej klasz­tory – pró­bo­wały kon­tro­lo­wać lud­ność poprzez utrzy­my­wa­nie w spo­łe­czeń­stwie okre­ślo­nego poziomu zastra­sze­nia, co wśród łagod­nych miesz­kań­ców środ­ko­wego Tybetu uda­wało się zresztą dosyć dobrze. dla­tego auto­rzy tek­stów doty­czą­cych śmierci z upodo­ba­niem pod­kre­ślali cier­pie­nie towa­rzy­szące umie­ra­niu i nie­bez­pie­czeń­stwo odro­dze­nia się póź­niej w sta­nach pie­kiel­nych. Jeśli weź­miemy jed­nak pod uwagę współ­cze­sne odkry­cia bada­czy sta­nów bli­skich śmierci, obraz sytu­acji zaczyna wyglą­dać znacz­nie lepiej, z pew­no­ścią nie tylko dzięki dzi­siej­szej dostęp­no­ści dobrych środ­ków prze­ciw­bó­lo­wych oraz pozio­mowi cywi­li­za­cyj­nemu zachod­nich spo­łe­czeństw. Wra­że­nia, jakich doświad­czają umie­ra­jący, i obrazy, które poja­wiają się wtedy w ich umy­śle, zależą prze­cież od postaw przyj­mo­wa­nych przez tych ludzi za życia i od dzia­łań, które wyko­ny­wali w cza­sie jego trwa­nia.

Obszer­nych wyja­śnień na temat doświad­czeń i pro­ce­sów zacho­dzą­cych w umy­śle od chwili śmierci do kolej­nego odro­dze­nia udzie­lają przede wszyst­kim nauczy­ciele bud­dyj­scy trzech „sta­rych” szkół medy­ta­cyj­nych Tybetu, zna­nych rów­nież pod mia­nem „Czer­wo­nych Cza­pek”. Nauki te pocho­dzą od ich mistrzów medy­ta­cji, zwa­nych rów­nież jogi­nami. Ponie­waż umysł nie tylko wytwa­rza nowe doświad­cze­nia, lecz także zacho­wuje dotych­cza­sowe, tacy prak­ty­ku­jący, dzięki roz­wi­nię­tej poprzez medy­ta­cję przej­rzy­sto­ści swej świa­do­mo­ści, przy­po­mi­nają sobie doświad­cze­nia z poprzed­nich żywo­tów. To wiele wyja­śnia i daje nie­wzru­szoną pew­ność.

Nauki Buddy, wypo­wie­dzi Guru Rin­po­cze, doświad­cze­nia mistrzów bud­dyj­skich i wglądy innych ludzi, któ­rzy być może w poprzed­nich żywo­tach wyko­ny­wali medy­ta­cje bud­dyj­skie, potwier­dzają głę­boką nadzieję ludz­ko­ści: ist­nieją ponad­cza­sowe i pona­do­so­bi­ste poziomy naj­wyż­szej rado­ści umy­słu. Dostępne są także metody, które można opa­no­wać już za życia, żeby dzięki temu w momen­cie śmierci uwol­nić się trwale od wszel­kiego bólu, a nawet – jeżeli ktoś potrafi roz­po­znać poja­wia­jące się wtedy jasne świa­tło jako wła­sną naturę – osią­gnąć osta­teczne oświe­ce­nie. Prak­tyki te anga­żują ciało, mowę i umysł, a w języku tybe­tań­skim noszą nazwę „poła”. Naj­prost­sze z nich, które może zasto­so­wać każdy, opi­suję w jed­nym z roz­dzia­łów tej książki – „Świa­dome umie­ra­nie”. Medy­ta­cja ta już za życia osła­bia strach przed śmier- cią i samo­czyn­nie wpro­wa­dza prak­ty­ku­ją­cego na „czy­ste”, to zna­czy wyzwo­lone i pełne rado­ści poziomy świa­do­mo­ści, z któ­rych nie ma już upadku.

Każdy, kto pra­gnie zna­leźć się w tych obsza­rach i roz­wi­nąć tam wszyst­kie zawarte w umy­śle zdol­no­ści i wła­ści­wo­ści, powi­nien odpo­wied­nio wcze­śnie wyko­rzy­stać do tego pro­ces umie­ra­nia. W żad­nym innym cza­sie nie spo­ty­kają się tak korzyst­nie wszel­kie warunki potrzebne do posta­wie­nia iście milo­wych kro­ków na dro­dze roz­woju. Gdy wyga­sają wszyst­kie wra­że­nia zmy­słowe, roz­pusz­czają się w umy­śle szko­dliwe nawyki i łączą się wszyst­kie ener­gie, droga do ogrom­nego wzro­stu jest dla nas otwarta. możemy potem, odpo­wied­nio do wła­snego wglądu i odwagi, pogłę­biać krok po kroku urze­czy­wist­nie­nie natury umy­słu jako ponad­cza­so­wej prawdy, samo­pow­sta­łej rado­ści i aktyw­nej miło­ści.