Wujec. Związki przyjacielskie ebook

Kto się na związek tar­gnie nasz,

su­ro­wej go­dzien będzie kary,

gdy zro­bi to — za jego łeb

pękniętej nie dałbym gi­ta­ry.

Ma nas na oku wiek — i wie,

gdzie w ty­ra­lier­ce łańcuch rzad­szy…

Uj­mij­my się za ręce wraz,

bo źle stu­le­ciu z oczu pa­trzy.

Nie dla nas roz­gwar cu­dzych uczt,

wdziek po­dej­rza­nych prawd nie dla nas,

biel piór od po­chwał mil­sza nam,

nie­chby zo­stała nie­ska­la­na.

Gdy byle kiep po­wia­da, że

sądzo­ne nam da­le­kie cele,

uj­mij­my się za ręce wraz.

Złączmy ra­mio­na, przy­ja­cie­le.

Gdy przyj­dzie dzie­lić cały kram,

przaśne nie skuszą nas kołacze,

nie nam uchy­li raj swych bram,

za to Ofe­lia nas opłacze.

Do­pokąd zaś nie za­grzmiał dzwon,

że czas się zbie­rać, cze­ka dro­ga,

uj­mij­my się za ręce wraz,

złączmy ra­mio­na swe na Boga!

BUŁAT OKUDŻAWASta­ra pieśń stu­denc­ka

tłum. Wi­told Dąbrow­ski

dzie­ciństwo — zsrr — nowa pol­ska

Pani ze Lwo­wa?

Częściej mnie py­tają: — To pani jest z Biłgo­ra­ja? Na co ja mówię: — Nie, tyl­ko się do­cze­piłam do Heńka, bo to on jest spod Biłgo­ra­ja. Ale jak py­tają, skąd je­stem, to mówię, że chy­ba z Łodzi. We Lwo­wie uro­dziłam się przez przy­pa­dek. A dokład­nie nie przez przy­pa­dek, tyl­ko przez wojnę.

W kwiet­niu 1941 roku.

Tak jest. Ro­dzi­ce po­cho­dzi­li z Łodzi. Chy­ba. Nie­ste­ty za późno zaczęłam się in­te­re­so­wać swy­mi ko­rze­nia­mi. Jak już wszy­scy star­si bli­scy po­wy­mie­ra­li, to troszkę grze­bałam po ar­chi­wach — i wygląda na to, że mama uro­dziła się praw­do­po­dob­nie w Łodzi. To nie jest ja­sne, nie ma me­try­ki — mogła też uro­dzić się w Cie­cha­no­wie, bo stamtąd po­cho­dziła bab­cia.

Dzia­dek ze stro­ny mamy — Re­gi­ny z domu Bur­ger­man — był pie­ka­rzem. Wiem, że po­cho­dził ze Skier­nie­wic. I wiem, że w którymś mo­men­cie ra­zem z bra­tem ucie­kli od swe­go ojca — tak mama opo­wia­dała — po­nie­waż próbował ich, zda­je się, trzy­mać bar­dzo twardą ręką, więc się wy­rwa­li na wol­ność. Jak tra­fił do Łodzi, nie wiem, bo ślub z bab­cią brał jesz­cze w Cie­cha­no­wie, w 1895 roku. I wiem jesz­cze, że dzia­dek był na fron­cie…

W ar­mii car­skiej?

Tak, w cza­sie I woj­ny świa­to­wej. Używając języka mo­jej mamy, można po­wie­dzieć, że był „postępowy”, to zna­czy nie­re­li­gij­ny i z lek­ka le­wi­cujący, choć nie angażował się po­li­tycz­nie. Wiem jesz­cze, że był bar­dzo ciepło ser­decz­ny. Zmarł w trzy­dzie­stym trze­cim roku, przed­wcześnie. Na­to­miast bab­cia się zaj­mo­wała do­mem — licz­nym, bo miała sześcio­ro dzie­ci: pięć córek i jed­ne­go syna, i dość bied­nym. To jest jed­na stro­na.

Jeśli cho­dzi o stronę taty, Oska­ra Okren­ta, to jego ro­dzi­na pocho­dziła z Włoszczo­wy — tam się za­cho­wało więcej aktów uro­dze­nia, me­tryk. Ślub jego ro­dzi­ce wzięli w Łodzi. Nic nie wiem o jego mat­ce, poza tym, że młodo zmarła. Później była ma­co­cha, z którą tata miał do­bry kon­takt, o niej też nic więcej nie wiem. To była bar­dzo bied­na ro­dzi­na, też z dużą liczbą dzie­ci. Z całego licz­ne­go ro­dzeństwa ojca i mat­ki przeżyły tyl­ko czte­ry oso­by. Jed­na to brat mamy Cha­skiel, który wy­emi­gro­wał około 1928 roku do Bra­zy­lii. Wy­je­chał trochę za­rob­ko­wo, a trochę ucie­kał z Pol­ski, po­nie­waż zdążył przed­tem tu po­ko­mu­ni­zo­wać i po­sie­dzieć.

Był w Ko­mu­ni­stycz­nej Par­tii Pol­ski?

Tak. I od tego chy­ba chciał uciec. Za­miesz­kał w São Pau­lo, utrzy­my­wa­liśmy z nim po­tem kon­takt. Ze stro­ny taty przeżyli dwaj bra­cia i sio­stra. Naj­star­szy brat, Ma­jer, wy­emi­gro­wał jak Cha­skiel do Bra­zy­lii, pra­co­wał tam jako kra­wiec. Jego młod­szy brat Mie­tek (Moj­sze), z za­wo­du ta­pi­cer, przeżył get­to łódzkie, Oświęcim, gdzie zginęli jego żona i sy­nek, i chy­ba w 1949 roku dołączył do Ma­jera, bo już miał wszyst­kie­go dosyć. Po get­cie nie chciał da­lej miesz­kać w Łodzi. Przeżyła też sio­stra taty, cio­cia Zo­sia, która wojnę spędziła w ZSRR, a do Pol­ski wróciła z I Armią Woj­ska Pol­skie­go. Byłam z cio­cią bli­sko związana.

Czy­li z tych wiel­kich ro­dzin, które przed wojną zdążyły mieć tyle dzie­ci, mogłabym mieć ja­kieś zatrzęsie­nie ku­zynów, sióstr cio­tecz­nych, bra­ci stry­jecz­nych i tak da­lej — ale pra­wie wszy­scy zginęli.

Pani oj­ciec też ko­mu­ni­zo­wał?

Był człon­kiem KPP, a na­wet ja­kimś działaczem, sie­dział dosyć długo. Mama też była za­an­gażowa­na.

A jak tra­fi­li do ru­chu ko­mu­ni­stycz­ne­go?

Nie wiem, kto ich zwer­bo­wał, ale oko­licz­ności są dość oczy­wi­ste. To były dwie bar­dzo ubo­gie ro­dzi­ny, mama miesz­kała na ro­bot­ni­czych Bałutach, w ro­dzi­nie ojca też była strasz­na bie­da. Mama opo­wia­dała na przykład, że cio­ci Zosi jako dziec­ku zda­rzyło się z głodu ze­mdleć. W żydow­skim get­cie za­an­gażowa­nie w so­cja­lizm albo ko­mu­nizm to była na­tu­ral­na, naj­prost­sza dro­ga wyjścia na zewnątrz. Zwłasz­cza jeśli nie po­cho­dziło się z miesz­czaństwa, z in­te­li­gen­cji, tyl­ko właśnie z bie­do­ty…

Mówi Pani o „get­cie” — czy oni byli bar­dzo re­li­gij­ni?

Bab­cia za­wsze cho­dziła w chu­st­ce, ale była nie­prze­sad­nie re­li­gij­na. Do ja­kie­go stop­nia, to ilu­stru­je pew­na hi­sto­ryj­ka. Mama po skończe­niu szkoły przy­uczyła się do za­wo­du — zo­stała kraw­cową, dobrą zresztą. Miała dzie­więtnaście lat i długo nie mogła zna­leźć pra­cy. Wresz­cie zna­lazła coś w sa­lo­nie kra­wiec­kim — pracę nie naj­go­rzej płatną, ale zor­ga­ni­zo­waną w ryt­mie pol­skim.

Czy­li w sza­bas też.

Oczy­wiście — w so­botę pra­cu­jesz, w nie­dzielę masz wol­ne. Mama bar­dzo sta­rała się nie ura­zić bab­ci, w związku z czym w so­botę zry­wała się wcześniej i szła niby do którejś ze star­szych sióstr czy na ja­kieś spo­tka­nie. Nie mówiła, że idzie do pra­cy. Bab­cia zaczęła mieć do niej na­wet pre­ten­sje, że taka ego­ist­ka, że nig­dy nie zo­sta­nie w domu. Że ucie­ka od ro­dzi­ny. I tak prze­cież w so­botę nic nie musi robić, bo w so­boty się nie pra­cu­je. W domu by so­bie od­poczęła, za­miast gdzieś wy­by­wać. A w nie­dzielę z ko­lei uda­wała…

Że idzie do pra­cy.

Po ja­kimś cza­sie się wydało — bab­cia przyszła do którejś z córek w nie­dzielę i tam mamę za­stała. Ale nie miała pre­ten­sji, bo zro­zu­miała, że to tyl­ko po to, by jej nie ura­zić, i że to ko­niecz­ność życio­wa, prze­cież za­ra­biać na życie trze­ba. Sio­stry mamy były szwacz­ka­mi, szyły bie­liznę poście­lową. A brat był kraw­cem. Po­tem w São Pau­lo miał pra­cow­nię kra­wiecką, z ma­lut­kim skle­pi­kiem.

A ro­dzi­na ojca nie była re­li­gij­na?

Dzia­dek był re­li­gij­ny, a o bab­ciach — tej na­tu­ral­nej i tej później­szej — nic nie wiem.

To by ozna­czało, że wejście mat­ki do ru­chu czy­sto świec­kie­go, so­cja­li­stycz­ne­go czy ko­mu­ni­stycz­ne­go było dość na­tu­ral­ne? Nie mu­siało ozna­czać gwałtow­ne­go ze­rwa­nia z tra­dycją?

Tak. Kie­dy mama opo­wia­dała o ja­kichś żydow­skich świętach czy oby­cza­jach do­mo­wych, to mówiła o tym troszkę w kon­wen­cji baj­ko­wej, nig­dy w ka­te­go­riach za­bo­bo­nu czy ja­kiejś opre­sji kul­tu­ro­wej. U niej w ro­dzi­nie właści­wie wszy­scy jakoś le­wi­co­wa­li… Ro­dzeństwo mamy ob­sa­dziło chy­ba wszyst­kie le­wi­cujące or­ga­ni­za­cje, w których byli Żydzi: od Bun­du przez Po­alej Sy­jon aż po Ko­mu­ni­stycz­ny Związek Młodzieży. Niektórzy wie­rzy­li w sy­jo­nizm, ale nie na tyle, żeby szy­ko­wać się na emi­grację do Pa­le­sty­ny.

A w ro­dzi­nie ojca? To mogła być jakaś for­ma bun­tu?

Tak, to było szczególnie wyraźne u cio­ci Zosi, czy­li młod­szej sio­stry ojca, młod­szej też od mamy o dwa — trzy lata. O ile moja mama była bar­dzo taka ciepło-miękka, to cio­cia była bar­dziej ra­dy­kal­na, re­wo­lu­cyj­na.

A jaką drogą dziec­ko z ubo­gie­go, na­wet nie bar­dzo kon­ser­wa­tyw­ne­go domu, tra­fia do or­ga­ni­za­cji ra­dy­kal­nej?

Przez szkołę i te­atr. To była pol­ska szkoła, choć w tam­tym re­jo­nie uczyły się głównie żydow­skie dzie­ci. I przez swo­ich na­uczy­cie­li tra­fiła do tak zwa­nej łódzkiej Sce­ny Ro­bot­ni­czej. Od tam­tej pory już za­wsze in­te­re­so­wała się te­atrem, po­ezją, re­cy­tacją. Właśnie tam spo­tkała Wi­tol­da Wan­dur­skie­go, jed­ne­go z naj­ważniej­szych poetów ko­mu­ni­stycz­nych owe­go cza­su, który reżyse­ro­wał i wy­sta­wiał z nimi swoją Śmierć na gru­szy. Oczy­wiście za­nim wy­je­chał do Mo­skwy, gdzie go w cza­sie sta­li­now­skiej czyst­ki za­mor­do­wa­no. Wiem, że uczył młodzież dyk­cji i wy­ma­wia­nia te­atral­ne­go „ł”:  — No stań tam — mówił — stań no i po­wiedz „War­sza­wa Główna”.

O Wan­dur­skim w PRL zbyt głośno się chy­ba nie mówiło?

Pamiętam scenę z czasów, kie­dy już byłam w li­ceum, sie­działyśmy u przy­ja­ciółki mamy, jesz­cze ze szkoły. Mama opo­wia­dała właśnie o Wan­dur­skim, a tam­ta mówi: — I czym ty dziec­ku głowę na­py­chasz? Do­pie­ro po­tem się zo­rien­to­wałam, że nie wol­no, że mama opo­wia­da mi o cu­dow­nym, wspa­niałym człowie­ku, ale „niesłusznym” po­li­tycz­nie. Ten kon­tekst po­li­tycz­ny zro­zu­miałam później — wte­dy mama po pro­stu opo­wia­dała mi, jak jej było do­brze w tej łódzkiej Sce­nie Ro­bot­ni­czej.

Mówi Pani, że mat­ka in­te­re­so­wała się po­ezją — to nie­oczy­wi­ste, sko­ro nie po­cho­dziła z in­te­li­genc­kie­go domu. I że przez pu­bliczną szkołę można było wejść w działalność społeczną, inna spra­wa, że an­ty­państwową.

Mój oj­ciec też był zna­ko­mi­tym uczniem; jego na­uczy­ciel przy­cho­dził do dziad­ka i pro­sił, żeby po pod­stawówce posłał ojca do szkoły, że po­sta­ra się o sty­pen­dium dla nie­go. Ale dzia­dek się uparł, że nie, że oj­ciec musi za­ra­biać i ko­niec. Tak to wyglądało. Ale prawdą jest, że były pew­ne dro­gi wyjścia z tych dołów, wy­rwa­nia się w szer­szy świat.

Pani ojca ko­mu­nizm za­pro­wa­dził do więzie­nia.

To praw­da, wy­szedł z więzie­nia w Sie­ra­dzu do­pie­ro w 1938 roku po kil­ku la­tach od­siad­ki. Miał cho­re płuca i po wyjściu na wol­ność spędzi­li z mamą urlop w Spa­le. To był chy­ba ich je­dy­ny na­prawdę pry­wat­ny, własny, ser­decz­ny czas. Jak mama mówiła o la­sach spal­skich, to się za­wsze roz­ma­rzała. Mówiło się wte­dy, że so­sno­we lasy do­brze robią na płuca. Niedługo po­tem wy­buchła woj­na.

A jak ro­dzi­na zna­lazła się we Lwo­wie?

We­dle opo­wieści mamy na początku września „oj­ciec po­szedł na obronę War­sza­wy”, choć nie wiem dokład­nie, co to zna­czy. Nie wiem, czy zo­stał powołany, choć ze względu na jego przeszłość — nie sądzę. Praw­do­po­dob­nie zgłosił się na ochot­ni­ka, a później ra­zem z co­fającą się armią zna­lazł się we Lwo­wie. Wiem też, że kie­dy zaczęła się oku­pa­cja, mama była w Łodzi. W pierw­szej chwi­li nie była świa­do­ma za­grożenia związa­ne­go ze swo­im żydow­skim po­cho­dze­niem. Opo­wia­dała mi, że jakiś żołnierz nie­miec­ki zaczął się do niej przy­sta­wiać na uli­cy, a ona mu od­po­wie­działa, żeby dał jej święty spokój i od­cze­pił się od ko­bie­ty „niższej rasy”… Ze złością rzecz ja­sna, ale bez świa­do­mości…

Że mógł ją po pro­stu za­strze­lić.

Na przykład. Wi­docz­nie to były te pierw­sze dni. Z jed­nej stro­ny, jako ko­mu­nist­ka, świa­do­ma po­li­tycz­nie działacz­ka wie­działa, czym jest hi­tle­ryzm. Z dru­giej stro­ny, nie miała wy­obraźni, co to ozna­cza na co dzień. Przy­najm­niej na początku. Po­tem były już mniej za­baw­ne hi­sto­rie, na przykład kie­dy z ko­lej­ki po chleb zo­stała jako Żydówka wypędzo­na przez lu­dzi, którzy ją zna­li, bo byli z sąsiedz­twa. Na szczęście dość szyb­ko wy­je­chała z Łodzi, nie zdążyła się na­wet otrzeć o get­to.

A jak tra­fiła na Wschód?

Pocz­ta funk­cjo­no­wała — w końcu ZSRR i Niem­cy to były wówczas kra­je so­jusz­ni­cze — i do mamy do­tarła in­for­ma­cja, że oj­ciec jest we Lwo­wie i chce ją do sie­bie ściągnąć. Wcześniej do Lwo­wa po­je­chała jego sio­stra, cio­cia Zo­sia, nie mówiąc zresztą o tym ma­mie, o co mama miała po­tem do niej żal. W Łodzi zo­stał mój dzia­dek ze stro­ny ojca; żył nędznie, utrzy­mując się z ro­bie­nia dziu­rek w bu­tach, miał ma­szynkę i me­ta­lo­we kółecz­ka… Zo­stał z żoną, dzie­ci się roz­pierzchły.

Bab­cia ze stro­ny mamy nie zo­stała sama, były z nią star­sze sio­stry i jed­na młod­sza, tyl­ko moja mama poszła za mężem, co było dla nich zro­zu­miałe. Z opo­wieści pamiętam, że mama szła na Wschód ra­zem z jed­nym z bra­ci ojca, moim wuj­kiem. Miała ja­kieś pie­niądze za­szy­te pod pod­szewką płasz­cza, bo prze­cho­dze­nie przez zie­loną gra­nicę było jed­nak strasz­nie trud­ne. Jak już Niem­cy się zor­ga­ni­zo­wa­li i zaczęli pil­no­wać gra­nicy, to trze­ba było do­brze tra­fić, żeby za łapówkę przy­mknęli oczy i prze­puścili. Choć prze­wod­ni­cy byli opłace­ni, to po dru­giej stro­nie też różnie bywało, można było tra­fić na mo­ment ro­syj­skiej łaska­wości, a można było…

Tra­fić do więzie­nia?

Albo zo­stać odesłanym z po­wro­tem. We Wrocławiu miesz­ka pe­wien cu­dow­ny pro­fe­sor ma­te­ma­ty­ki, daw­ny działacz Unii Wol­ności, pan Bo­lesław Gle­ich­ge­wicht, który na­pi­sał wspo­mnie­nia pod tytułem Za­pi­ski szpio­na-pi­ja­ni­cy. W li­sto­pa­dzie 1939 roku chciał się prze­do­stać do Lwo­wa, bo tam działał uni­wer­sy­tet, a jemu bar­dzo zależało na kon­ty­nu­owa­niu stu­diów. I jak tyl­ko prze­kro­czył gra­nicę, zwinęli go kra­sno­ar­miej­cy. „Pi­ja­ni­ca” dla­te­go, że miał ma­nierkę z wi­nem i za­ta­czał się ze zmęcze­nia, po prze­pra­wie przez rzekę — a „szpion”, bo nie­le­gal­nie prze­kro­czył gra­nicę, co było prze­cież strasz­nym przestępstwem. Gro­ziło mu od­sta­wie­nie z po­wro­tem, ale ja­kimś cu­dem zdołał się wy­mknąć i zo­stał po wschod­niej stro­nie.

Mo­jej ma­mie też się udało przejść gra­nicę i w końcu do­tarła do Lwo­wa do ojca, choć z przy­go­da­mi, bo pro­wadzący ich prze­wod­ni­cy w nocy ucie­kli i zo­sta­wi­li grupę samą. Oj­ciec pra­co­wał we Lwo­wie w fa­bry­ce zbro­je­nio­wej, a mama, jak mi się zda­je, chałupni­czo.

A czy to, że oni obo­je byli przed wojną ko­mu­ni­sta­mi, miało ja­kieś zna­cze­nie?

Trud­no po­wie­dzieć. Za­miesz­ka­li w ko­mu­nal­nej „kwar­ti­rie”, ty­po­wym miesz­ka­nio­wym kołcho­zie, z jesz­cze jedną ro­dziną ukraińską. Nie wiem zbyt wie­le o tym cza­sie, chy­ba dla­te­go, że mama była wte­dy przejęta głównie swoją ciążą i moim przyjściem na świat — właśnie we Lwo­wie, w kwiet­niu 1941 roku, czy­li na dwa mie­siące przed in­wazją Nie­miec na Związek Ra­dziec­ki.

A nie gro­ziła im wywózka? Na Wschód de­por­to­wa­no wie­lu ucie­ki­nierów z Za­cho­du…

Być może nic nie wie­działabym o aresz­to­wa­niach i wywózkach, gdy­by nie je­den epi­zod. Znam go z opo­wieści mamy. Po­dob­no pod nasz dom też przy­je­chało NKWD, w nocy oczy­wiście. Tak to się od­by­wało: przy­jeżdżali, wy­gar­nia­li, wy­wo­zi­li. Był człowiek, nie ma człowie­ka. Tyl­ko wte­dy oj­ciec był aku­rat na noc­nej zmia­nie w fa­bry­ce, a mama nie no­co­wała w domu. Z tego co mi opo­wia­dała — choć czy ja wiem, czy ta opo­wieść była pełna? Bo w końcu mówiła to dziec­ku, które mogło gdzieś to komuś powtórzyć — za­przy­jaźniła się z jakąś sąsiadką, w tym sa­mym wie­ku mniej więcej co ona, i ta jej powie­działa: — Wiesz co, może le­piej prze­no­cuj dzi­siaj u mnie. Tak że ni­ko­go w domu nie za­sta­li i więcej nie wrócili. I nie wiem dla­cze­go — czy dla­te­go, że im wy­pa­dliśmy z gra­fi­ku, czy dla­te­go, że oj­ciec załatwił so­bie w fa­bry­ce tak zwaną sprawkę, czy­li zaświad­cze­nie, że jest niezbędny.

To jed­no cu­dow­ne oca­le­nie, a po­tem było jesz­cze dru­gie…

22 albo 23 czerw­ca 1941 roku. Pierw­sza bom­ba, która trzepnęła we Lwów, ude­rzyła na tyle bli­sko na­sze­go domu, że wszyst­kie szy­by po­le­ciały w drob­ne kawałki — szkło wpadło na­wet do mo­je­go łóżecz­ka… Szczęśli­wie nie było mnie w nim, po­nie­waż aku­rat płakałam i trze­ba było mnie utu­lić. Oj­ciec przy­biegł i po­wie­dział ma­mie, żeby szyb­ko się zbie­rała, bo załatwił, że wyjeżdża, i jest pociąg. Opo­wia­dała, że było ciepło, miała na so­bie let­nią su­kienkę na gu­zicz­ki, za­winęła mnie w po­duszkę i zdążyła złapać kawałek mydła.

I to był cały Wasz do­by­tek.

Do tego pociągu oj­ciec mamę we­pchnął, a sam zo­stał na obronę Lwo­wa, bo praw­do­po­dob­nie był już powołany. I mama po­je­chała. Po dro­dze ten pociąg, który się zresztą dość wlókł, był bom­bar­do­wa­ny. Mama opo­wia­dała mi, jak pociąg się za­trzy­mał i wszy­scy z nie­go ucie­ka­li na pole. Była z tym be­ci­kiem, więc po­pro­siła ja­kie­goś mężczyznę, żeby mnie chwilę przy­trzy­mał, a ona ze­sko­czy. Wziął mnie, mama ze­sko­czyła, pa­trzy, a mnie już nie ma i tego fa­ce­ta nie ma też. On się bał tego bom­bar­do­wa­nia, więc co zro­bił? Położył be­cik i po­le­ciał. Ciem­no było, be­cik na szczęście był biały, więc mama go wypa­trzyła. Ale była ta chwi­la, mo­ment gro­zy, że nie ma człowie­ka i nie ma dziec­ka. Jak się skończyło bom­bar­do­wa­nie, to wszy­scy wsie­dli i po­je­chali da­lej. I zna­leźli się w kołcho­zie, w Sta­lin­gradz­koj Obłasti…

To ze Lwo­wa półtora tysiąca ki­lo­metrów w li­nii pro­stej, mu­sie­li je­chać parę ty­go­dni.

Nie wiem, jak długo je­cha­li, ale dla porówna­nia: jak już wra­całyśmy do Pol­ski i już nie było bom­bar­do­wań, to z Ura­lu, a dokład­nie z Kra­sno­ural­ska do Łodzi je­chałyśmy dwa mie­siące.

W każdym ra­zie zna­lazłam się z mamą w tej wsi, gdzie mama jakoś so­bie ra­dziła dzięki kra­wiec­twu. Choć na początku było ponoć bar­dzo źle, bo kołchoźnicy ra­czej śmia­li się z mia­sto­wych, co nic nie umieją. Nie byli skłonni, żeby nam po­ma­gać.

Szczególnie że za­so­by były ra­czej ogra­ni­czo­ne.

Chy­ba nie tak bar­dzo, bo z opo­wia­dań mamy wy­ni­kało, że tam­te te­re­ny były dosyć uro­dzaj­ne, a bałagan wo­jen­ny był na tyle duży, że władze nie zdołały wszyst­kie­go tym lu­dziom ode­brać. Ten kołchoz późno utwo­rzo­no, głównie z chłopów „roz­kułaczion­nych”.

Tych zamożniej­szych, których po­zba­wio­no go­spo­darstw?

Tak. I dla­te­go tam nie­spe­cjal­nie ko­cha­li władzę ra­dziecką. Zresztą przy­pusz­czam, że w in­nych miej­scach też ją nie­spe­cjal­nie ko­cha­li, na­to­miast nie wszędzie o tym mówili. A tu ten brak miłości jakoś prze­bi­jał się w roz­mo­wach. Mama do­ra­biała kra­wiec­twem — w za­mian za je­dze­nie ob­szy­wała lu­dzi, re­pe­ro­wała im ubra­nia i tak da­lej. To było w ce­nie. I dzięki temu miałam na przykład mle­ko. A po­nie­waż mama miała ra­czej miej­skie na­wy­ki, to ja w odróżnie­niu od pusz­czo­nych sa­mo­pas dzie­ci wiej­skich — brud­nych, z gołymi pu­pa­mi i przez to ciągle prze­ziębio­nych, byłam do­my­ta, czy­sta, w ład­nej su­kie­necz­ce. Wy­star­czyła mała szmat­ka, żeby coś ta­kie­mu małemu dziec­ku uszyć. Byłam więc taką la­leczką do przy­tu­la­nia, blon­dy­neczką. To się po­do­bało i ułatwiało ten do­dat­ko­wy ku­bek mle­ka. Moją mamę ciągle py­ta­no: — Ty Jew­rej­ka, nie Jew­rej­ka? — No tak, Jew­rej­ka. — Ale twoj muż na­wier­no Po­liak. No bo ja taka blon­dy­necz­ka. I mama się zo­rien­to­wała, że to dziec­ku pomoże, i po­wie­działa, że tak. Więc była cała le­gen­da, że mój tata to praw­dzi­wy Po­lak… A to le­piej, bo wte­dy i ja nie całkiem Jew­rej­ka.

Bo Żyd to ko­mu­ni­sta, a Po­lak antyko­mu­ni­sta?

Trochę tak. Tu się dwie rze­czy mie­szały. Po pierw­sze, Jew­rejów się nie lubi, a po dru­gie, jak Po­lak, to pew­nie an­ty­ko­mu­ni­sta. Więc był Po­lak, do tego woj­sko­wy, bo mama po­wie­działa, że wal­czył w obro­nie Lwo­wa… Ktoś pew­nie za­py­tałby: no jak to, to­wa­rzysz­ka taka ide­owa, jak można było tak kłamać, jak można było się wy­przeć? No można, dla dziec­ka można… W tym kołcho­zie zna­lazło się chy­ba z osiem ko­biet z małymi dziećmi, a wojnę przeżyło tyl­ko dwo­je. Była wśród nich Nad­ia, która miała nieszczęście być czar­nulką, ciem­nowłosą. Mama opo­wia­dała o tym, że jak przy­cho­dziła go­spo­dy­ni dać nam ku­bek mle­ka, to pil­no­wała, żeby mama nie dała go Nad­ii. Ta­kie tam miłe scen­ki były… Ta dziew­czyn­ka jest te­raz fi­zyczką — z matką wróciły do Pol­ski, po­tem ona stu­dio­wała we Wrocławiu, te­raz jest w Da­nii.

Oj­ciec nie próbował Was od­na­leźć?

Próbował. Wszy­scy bieżeńcy byli re­je­stro­wa­ni. Oj­ciec szu­kał mamy i tra­fił na­wet na jej ad­res w tym kołcho­zie w Sta­lin­gradz­kiej Obłasti, ale mamy już tam nie było, więc podążał za nią na wschód, bo w miarę prze­su­wa­nia się fron­tu bieżeńcy byli prze­wożeni w głąb kra­ju. Nie wiem, czy jako ele­ment nie­pew­ny, czy po pro­stu nie­przy­dat­ny…

I mama zna­lazła się na Ura­lu, w Łyświe, gdzie było na­prawdę bar­dzo ciężko. Tam była fa­bry­ka amu­ni­cji, gdzie nie było z kim dziec­ka zo­sta­wić, więc trze­ba mnie było oddać do ta­kie­go ty­go­dnio­we­go ni to przed­szko­la, ni to żłobka. Mama na to mówiła ja­sli, więc to był ra­czej żłobek. Sama miesz­kała w ba­ra­ku, no i pra­co­wała. Mówiła, że to było strasz­nie trud­ne, po­nie­waż ra­cje żywnościo­we były nie­duże, a ona nie­przy­zwy­cza­jo­na do tego typu pra­cy nie wy­ra­biała nor­my. A tym, którzy nie wy­ra­biali nor­my, zaniżano por­cje — robiło się ta­kie błędne koło. I mogłoby się to źle skończyć, szczególnie dla mnie, gdy­by nie oj­ciec. Bo w końcu do nas do­tarł. Mamę ściągnął do sie­bie i zno­wu — oj­ciec pra­co­wał w fa­bry­ce, a mama chałupni­czo. Po­tem byłam już z nimi, choć wzięli mnie z tego żłobka ciężko chorą.

Z nie­dożywie­nia?

Mama mówi, że miałam wte­dy ko­klusz, za­pa­le­nie płuc i szkar­la­tynę. Nie wiem, czy to możliwe, żebym przeżyła ta­kie trzy cho­ro­by na­raz. W każdym ra­zie jak po mnie przy­szli, to po­dob­no leżałam w łóżecz­ku. Ro­syj­skim zwy­cza­jem, żebym nie ma­ru­dziła i szyb­ko zasnęła, miałam główkę przy­krytą jakąś pie­rzynką, a nóżki wy­sta­wały. Jak od­chy­li­li tę pie­rzynkę, to po­dob­no po­wie­działam: — Nie bij. Ale ro­dzi­ce nie do­szli dla­cze­go. Może tam po pro­stu biło się te dzie­ci, kie­dy płakały. Przy­wra­ca­nie mnie do życia trwało długo. Właści­wie oj­ciec stra­cił już wszelką na­dzieję, ale któregoś dnia się obu­dziłam, obok stał jakiś kle­ik i ja po­wie­działam: — Daj. A jak dziec­ko ma ape­tyt, to zna­czy, że wyżyje.

Mówiła Pani, że ucie­ki­nierów re­je­stro­wa­no — w cza­sie woj­ny można było tak po pro­stu zna­leźć ad­res człowie­ka gdzieś w środ­ku ZSRR? Jak oj­ciec zna­lazł Was w ob­wo­dzie per­m­skim, półtora tysiąca ki­lo­metrów od Mo­skwy?

Cio­cia Zo­sia, która ze Lwo­wa uciekła z grupą bieżeńców, zna­lazła się w Kir­gi­zji. Były tam również jej lwow­skie przy­ja­ciółki, a także zna­jo­ma ojca, pani Ama­lia Fraj­lich, która z oj­cem pra­co­wała w jed­nej fa­bry­ce we Lwo­wie. Oj­ciec, przeglądając różne spi­sy wywożonych, zna­lazł naj­pierw cio­cię. Na­pi­sał do niej list, a ona od­pi­sała, wspo­mi­nając, kto jesz­cze jest na miej­scu. Między in­ny­mi na­pi­sała o pani Fraj­lich z małą córeczką, uro­dzoną w 1942 roku. Kie­dy żegnała się z mężem, on na­wet nie wie­dział, że żona jest w ciąży. Cio­cia opi­sała w liście ich trudną sy­tu­ację: mat­ka z gruźlicą, dziec­ko nie­dożywio­ne. Oka­zało się, że oj­ciec ja­kimś cu­dem ma kon­takt z mężem Ama­lii, pa­nem Psa­chje Fraj­lichem, któremu na­tych­miast dał znać, że jego żona jest w kołcho­zie w Kir­gi­zji. Dow­cip po­le­gał na tym, że Fraj­lich pra­co­wał właśnie w Łyświe, tam gdzie moja mama. Po­czu­wał się do wdzięczności i zaczął nas szu­kać, wy­py­ty­wać lu­dzi. Mama opo­wia­dała, że za­cze­pił ją w tej Łyświe na uli­cy jakiś fa­cet, który chy­ba po jej ubio­rze zo­rien­to­wał się, że ona jest z bieżeńców. Za­py­tał, czy zna może lu­dzi z Pol­ski. Na to ona powie­działa: — Ja je­stem z Pol­ski. Zaczął ją do­py­ty­wać i między in­ny­mi za­py­tał o Rywkę Okrent. Na co ona mówi: — To ja.

Nie­sa­mo­wi­ty zbieg oko­licz­ności.

I Fraj­lich za­wia­do­mił tatę, że jego żona jest w Łyświe. A on sam po woj­nie zna­lazł się w Szcze­ci­nie. To cie­ka­wa hi­sto­ria, bo ta dziew­czyn­ka, ich córecz­ka, przeżyła. To Ania Fraj­lich-Zając, pol­ska po­et­ka, która wy­emi­gro­wała z Pol­ski w 1969 roku. Te­raz wykłada na Uni­wer­sy­te­cie Co­lum­bia, na sla­wi­sty­ce uczy li­te­ra­tu­ry pol­skiej. Jakiś czas temu coś mnie naszło i zaczęłam przeglądać starą ko­re­spon­dencję ro­dziców — tam się na­działam na nie­zwy­kle wzru­szający list, który Ama­lia Fraj­lich na­pi­sała do mo­je­go taty, dziękując mu za od­na­le­zie­nie i za kon­takt z mężem. U nich w domu ist­niała le­gen­da, że był taki Uszer — tak tatę w domu na­zy­wa­li — taki Okrent, dzięki któremu one żyją i który nie­ste­ty zginął w cza­sie woj­ny. Na­pi­sałam do niej: — Czy ty to je­steś ty? Te­raz się przy­jaźnimy, choć oczy­wiście na od­ległość.

Ma Pani ja­kieś własne wspo­mnie­nia z tam­te­go cza­su?

Wyłącznie frag­men­ta­rycz­ne, ra­czej do­bre. Pamiętam, że lubiłam się bawić pod stołem, przy którym pra­co­wała mama. Miałam na­wet ja­kieś za­baw­ki, na przykład czer­wo­ny do­mek, drew­nia­ny chy­ba.

Bywało tak, że mama coś uszyła a po­tem ktoś dawał w pre­zen­cie na przykład za­bawkę dla dziec­ka. Pamiętam jesz­cze cho­inkę, oczy­wiście no­wo­roczną. Żeby było ja­sne — wi­gi­lij­nej tra­dy­cji w Związku Ra­dziec­kim nie było. I za­bawki pamiętam na tej cho­in­ce: po­wy­ci­na­ne z pa­pie­ru ko­szycz­ki i ko­lo­ro­we ścin­ki z ma­te­riałów kra­wiec­kich za­miast bom­bek. I panią wy­cho­waw­czy­nię w przed­szko­lu, prze­braną za Die­da Ma­ro­za.

Kie­dy to było? Nowy Rok 1944?

Chy­ba tak. Mama wspo­mi­nała, jak trud­ne było wy­cho­wy­wa­nie mnie. Przy­cho­dziły ja­kieś inne dzie­ci się bawić, a ja krzy­czałam, że nie dam, bo to moje za­baw­ki! Na co mama: — Lu­docz­ka, tak nie można.

Dziec­ko burżuazyj­ny in­dy­wi­du­alizm pre­zen­to­wało?

Każde dziec­ko pre­zen­tu­je taki in­dy­wi­du­alizm. Tłuma­czyła, że jak przy­chodzą dzie­ci, to trze­ba się z nimi dzie­lić, bawić ra­zem. Zro­zu­miałam w końcu. Mama gdzieś zdo­była jabłko. To był Ural, nie było nic. Przyszła do domu, podzie­liła je na ćwiart­ki i dała mi jedną. Po­tem gdzieś poszła. Przyszły dzie­ci, mama wra­ca, chce mi dać jabłuszko, a tu nie ma jabłuszka. — Lu­docz­ka, gdzie jabłuszko? — No były dzie­ci i je poczęsto­wałam. — Jak to poczęsto­wałaś? — Prze­cież mówiłaś, żeby się dzie­lić… Więc była następna lek­cja: — Do­brze zro­biłaś, ale pamiętaj, że jak będziesz chciała czymś poczęsto­wać, to trze­ba przed­tem za­py­tać mamę, czy wol­no.

Ostat­ni etap edu­ka­cji nastąpił w Łodzi: na dwor­cu cze­kała na nas cio­cia Zo­sia z kil­ko­ma przy­ja­ciółkami. Wy­sia­da­my, któraś z nich daje mi to­rebkę cu­kierków. Mówię: — Dziękuję — i trzy­mam. Któraś z nich mówi: — No jak to, nie poczęstu­jesz nas? Na co ja: — Muszę naj­pierw za­py­tać mamę. No i usłyszałam: — Patrz, jaka in­te­re­sow­na. Tyle tytułem wtrętu o wy­cho­wa­niu.

A cze­mu „Lu­docz­ka”? Roz­ma­wiałyście po ro­syj­sku?

Wte­dy wszy­scy tak się do mnie zwra­ca­li, mama też. Choć oj­ciec w li­stach pisał, żeby mnie uczyć pol­skie­go, ale prze­cież większość oto­cze­nia była ro­syj­ska. A ten mamy ro­syj­ski to był jakiś dra­mat. Ona nie znała tego języka, tak na­prawdę to była mie­sza­ni­na pol­skie­go, ukraińskie­go, jesz­cze cze­goś i do­pie­ro na końcu ro­syj­skie­go.

A w ji­dysz mówiła?

U sie­bie w domu tak, ale ze mną w ji­dysz nie roz­ma­wiała. To cie­ka­we. Nie wiem, czy nie miała ta­kiej po­trze­by, czy uznała, że to będzie dla mnie nie­po­trzeb­ny ba­last.

A jak pamięta Pani ojca?

Właści­wie zupełnie go nie pamiętam, choć jak przeglądałam kie­dyś zdjęcia u cio­ci Zosi, to bezbłędnie wyciągnęłam jego fo­to­gra­fię i po­wie­działam: — To jest tata. Gdzieś w pamięci to zo­stało, ale nie pamiętam żad­nych scen, aneg­dot, nic kon­kret­ne­go. Wiem tyle, że go nie przyjęli do I Ar­mii Woj­ska Pol­skie­go ze względu na zły stan zdro­wia. W końcu załatwił so­bie zaświad­cze­nie, że jest zdol­ny do służby nie­li­nio­wej, i na tej pod­sta­wie do­stał się do II Ar­mii. No i zginął 25 kwiet­nia 1945 roku pod Dre­znem, w trak­cie rze­zi zwa­nej ope­racją łużycką, w której ge­ne­rał Ka­rol Świer­czew­ski wyjątko­wo się nie po­pi­sał.

Co zna­czyło „służba nie­li­nio­wa”?

Był ofi­ce­rem po­li­tycz­no-wy­cho­waw­czym, w stop­niu ka­pi­ta­na. Naj­pierw wy­zwa­lał Brze­zi­ny, po­tem zna­lazł się w Łodzi, i z listów widać — choć ich język miej­sca­mi jest nie­straw­ny, bo spo­ro w nim po­li­tycz­ne­go żar­go­nu — jak bar­dzo to mia­sto ko­chał, pisał o nim z ta­kim za­an­gażowa­niem. Był bar­dzo szczęśliwy, kie­dy po tej swo­jej Łodzi spa­ce­ro­wał. Tam też zaczął załatwiać ma­mie do­ku­men­ty re­pa­tria­cyj­ne, dzięki cze­mu dość szyb­ko wróciłyśmy. To nie było wca­le oczy­wi­ste, bo prze­cież okres re­pa­tria­cyj­ny po woj­nie trwał krótko, a ci, którzy zna­leźli się w głębi Związku Ra­dziec­kie­go, często w ogóle nie wie­dzie­li o możliwości po­wro­tu. A jak się do­wia­dy­wa­li, to było albo już za późno, albo się wstrzy­my­wa­li, bo szu­ka­li jesz­cze kogoś ze swo­jej ro­dzi­ny, żeby wrócić ra­zem…

A po­tem mu­sie­li cze­kać do Paździer­ni­ka, ko­lej­ne dzie­sięć lat.

Tak. Z na­szej ro­dzi­ny, o czym już wspo­mi­nałam, udało się jesz­cze wrócić cio­ci Zosi, ra­zem z I Armią.

Ona była żołnierką?

Tak. W 1 Dy­wi­zji, u kościusz­kowców. Wal­czyła pod Le­ni­no, a na­wet się pod­ko­chi­wała w Mie­czysławie Ka­li­now­skim, ko­mu­niście, który or­ga­ni­zo­wał tę dy­wizję z po­le­ce­nia Wa­si­lew­skiej. Zginął tam zresztą.

Pani wróciła do Pol­ski w 1946?

Tak. W pociągu miałam uro­dzi­ny, co zna­czy, że wróciłyśmy pod ko­niec kwiet­nia albo na początku maja. Dwa mie­siące podróży w wa­go­nach bydlęcych, prze­ro­bio­nych na nary z dwóch stron. Na tych na­rach się sie­działo, spało, coś tam pich­ciło. Cza­sem się gdzieś za­trzy­my­wa­liśmy. Było cia­sno, ale wa­run­ki były na pew­no lep­sze niż na wy­ciecz­ce w prze­ciwną stronę.

Wie­działyście, że oj­ciec nie żyje?

Nie miałam ta­kiej świa­do­mości. Dla mnie wte­dy to nic nie zna­czyło, bo prze­cież taty także wcześniej nie było. Ale mama wie­działa. Po przy­jeździe za­miesz­kałyśmy ra­zem z cio­cią Zosią we wspólnym miesz­ka­niu. Spo­ro nas tam było — na Wólczańskiej w Łodzi. Pamiętam, że moje przed­szko­le mieściło się w pięknej se­ce­syj­nej wil­li na­prze­ciw­ko; dziś w tym miej­scu jest ga­le­ria sztu­ki.

A mówiła Pani do­brze po pol­sku?

Chy­ba do­brze, bo w pociągu skończyłam pięć lat i już wte­dy czy­tałam, a czy­tałam po pol­sku.

Była Pani dwujęzycz­na od początku?

W każdym ra­zie dość wcześnie. Do tego stop­nia, że jak poszłam do przed­szko­la, to czy­tałam książecz­ki koleżan­kom. Wy­cho­waw­czy­ni raz na­wet we­zwała mamę i po­wie­działa, że to jed­nak prze­sa­da, żeby dziec­ku wbi­jać tyle do głowy, żeby się całych książeczek uczyło na pamięć…

A od­czu­wała Pani od­mien­ność związaną z żydow­skim po­cho­dze­niem? Wspo­mi­nała Pani, że dla lu­dzi z kołcho­zu to było ważne.

Z czasów dzie­ciństwa nie mam żad­ne­go ta­kie­go wspo­mnie­nia, na­to­miast mama opo­wia­dała mi hi­sto­rię jesz­cze z Kra­sno­ural­ska, że bawiłam się tam ra­zem z in­ny­mi dziećmi i ja­kieś wred­ne bab­sko się temu przyglądało, aż w końcu za­py­tało: — Dla­cze­go się z nią ba­wi­cie, prze­cież to Jew­rej­ka. Nie miałam zie­lo­ne­go pojęcia, co to zna­czy, ale po­wie­dzia­no to ta­kim to­nem, że mu­siało to być coś złego. Odwróciłam się więc i po­wie­działam: — Ty sama jew­rej­ka. I dzie­ci, jak to dzie­ci, zaczęły ją prze­zy­wać: jew­rej­ka, jew­rej­ka. Mama to usłyszała i prze­ra­ziła się. Wyj­rzała przez okno, bo myślała, że dzie­cia­ki na mnie krzyczą, i zo­ba­czyła tę scenę. Ale to tyle. Z dzie­ciństwa w Pol­sce nic ta­kie­go nie pamiętam, choć może dla­te­go, że to­wa­rzy­stwo mamy było w dużej mie­rze żydow­skie.

W Łodzi miesz­kała Pani do 1952 roku — to była chy­ba wte­dy en­kla­wa spo­ko­ju, mia­sto nie­znisz­czo­ne?

Na początku na­wet sto­li­ca zastępcza. Wszy­scy wówczas przy­jeżdżali do Łodzi, i dla­te­go zresztą miesz­kałyśmy tam jak w kołcho­zie, na ku­pie z różnymi ro­dzi­na­mi i z cio­cią.

A co ona robiła po woj­nie?

Tłuma­czyła książki z ro­syj­skie­go i pra­co­wała w czymś, co naj­pierw na­zwa­no szkołą par­tyjną, z cze­go po­wstała Wyższa Szkoła Nauk Społecz­nych, WSNS, którą w 1952 roku prze­nie­sio­no do War­sza­wy.

A mama?

Mama pra­co­wała w UB jako kie­row­nicz­ka warsz­ta­tu kra­wiec­kie­go.

W łódzkim Urzędzie Bez­pie­czeństwa Pu­blicz­ne­go kie­ro­wa­nym przez Mie­czysława Mo­cza­ra?

Tak, bo tam były również warsz­ta­ty kra­wiec­kie i szew­skie. W związku z tym w różnych tek­stach w in­ter­ne­cie, jak pan po­szu­ka, znaj­dzie pan mamę opi­saną jako ubeczkę. Do tego mój oj­ciec, Oskar Okrent, myli się — często tym sa­mym au­to­rom — z pułkow­ni­kiem Zyg­mun­tem Okrętem, który pra­co­wał w VII De­par­ta­men­cie Mi­ni­ster­stwa Bez­pie­czeństwa Pu­blicz­ne­go. Skądinąd „ę” i „en” w za­bo­rze ro­syj­skim to praw­dzi­wa zmo­ra, bo w do­ku­men­tach me­try­kal­nych do lat 60. XIX wie­ku do­ku­men­ty są pi­sa­ne po pol­sku, a później, po po­wsta­niu stycz­nio­wym, po ro­syj­sku. I po­tem, już w Pol­sce, są zno­wu tłuma­czo­ne na pol­ski — i tu wszyst­ko zależało od urzędni­ka: je­den robił z tego „ę”, dru­gi robił „en”. Star­szy brat taty wy­je­chał do Bra­zy­lii przed wojną jako Okręt i tam mu ucięli ogo­nek. Na­to­miast dru­gi brat, już po woj­nie, opuścił kraj jako Okrent i tak już zo­stał — więc dwaj bra­cia mają różne na­zwi­ska.

Mówi Pani o miesz­ka­niu w „kołcho­zie” — nie byłyście w żaden sposób uprzy­wi­le­jo­wa­ne?

Nie, ale te wa­run­ki nie były naj­gor­sze. Wspólne miesz­ka­nie z kimś było wówczas normą. Naj­pierw na Wólczańskiej miesz­kałyśmy z mamą w służbówce, po­tem na Kościusz­ki po­dob­nie i wresz­cie na Pi­ra­mo­wi­cza miałyśmy z mamą dwa po­ko­je. Dru­ga ro­dzi­na też miała dwa, a poza tym była służbówka, gdzie miesz­kała jed­na pani, i był ogrom­ny prze­chod­ni sa­lon, właści­wie ni­czyj albo wspólny, jak kto woli.

Cho­dziła Pani do żydow­skiej szkoły?

Nie. Po woj­nie w Łodzi było sto­sun­ko­wo dużo Żydów, re­pa­triantów, ale też trochę tych, którzy oca­le­li z get­ta, a właści­wie z gett. Z łódzkie­go oca­lało nie­wie­lu, trochę z get­ta białostoc­kie­go, głównie ci, którzy zdołali uciec do lasów, do par­ty­zant­ki. W związku z tym w Łodzi po­wstała szkoła żydow­ska. Mieściła się na uli­cy Kilińskie­go, miała zresztą fa­tal­ne wa­run­ki lo­ka­lo­we. I do tej szkoły cho­dziło wie­lu mo­ich później­szych zna­jo­mych, w tym jacyś dal­si ku­zy­ni, bo bliższych, jak już mówiłam, nie było. Ale mama nie chciała mnie posyłać do żydow­skiej szkoły i w związku z tym cho­dziłam do pierw­szej szkoły TPD, na Ja­ra­cza. To na początku na­zy­wało się RTPD, Ro­bot­ni­cze To­wa­rzy­stwo Przy­ja­ciół Dzie­ci. I tam pro­cent dzie­ci żydow­skich był sto­sun­ko­wo duży.

Bo to była świec­ka szkoła?

Tak, to była szkoła bez re­li­gii, ale ja w ogóle nie miałam ta­kiej świa­do­mości. Szkoła jak szkoła. Lubiłam ją szczególnie na początku, póki była ko­edu­ka­cyj­na. Po­tem nie­ste­ty ktoś wpadł na po­mysł, żeby płcie trak­to­wać od­dziel­nie, i po trze­ciej kla­sie chłopców za­bra­no do tak zwa­nej trójki TPD-owskiej, le­piej położonej, w pałacy­ku na Sien­kie­wi­cza, koło par­ku.

Pani mat­ka w Łodzi spo­tkała Wi­tol­da Wan­dur­skie­go, a Pani przy­tra­fił się Ka­zi­mierz Dej­mek.

Rze­czy­wiście, to była szkoła, w której różne cie­ka­we rze­czy się działy. Między in­ny­mi było kółko te­atral­ne. Dej­mek, naj­pierw jesz­cze słuchacz łódzkiej PWST, po­tem już dy­rek­tor Te­atru No­we­go, i jego zespół to byli le­wi­cow­cy. Mie­li po­trzebę, by pra­co­wać społecz­nie, więc pro­wa­dzi­li kółko żywe­go słowa. Pamiętam na­wet jedną sztukę — to był Śnieżek, ja­kie­goś bar­dzo postępo­we­go ame­ry­kańskie­go au­to­ra. Na­zwi­ska nie pomnę, ale to było o dys­kry­mi­na­cji ra­so­wej w Sta­nach Zjed­no­czo­nych. Tytułowy Śnieżek był czar­noskóry, a te­ma­tem była wal­ka o równo­upraw­nie­nie i o to, żeby czar­ny mógł się uczyć w szko­le ra­zem z białymi. Śnieżka grał Ry­siek Szpi­giel, mój nieżyjący już star­szy ko­le­ga, który po­tem wy­emi­gro­wał do Stanów. Bar­dzo słuszna to była sztu­ka, bar­dzo. Do tych pro­jektów po­trze­bo­wa­li dzie­ci, a ja byłam do­bra do re­cy­to­wa­nia wier­szyków, więc poszłam do tego kółka. Jak po­trze­bo­wa­li dziec­ko na przykład do Wyższej Szkoły Fil­mo­wej, do różnych filmów dy­plo­mo­wych czy ja­kichś pro­duk­cyj­niaków, to nas bra­li.

A za­grała Pani coś poważniej­sze­go?

Nie, nie. Choć w Te­atrze No­wym wy­sta­wia­ny był Horsz­tyński Słowac­kie­go i szu­ka­li chłopczy­ka do roli bra­ta główne­go bo­ha­te­ra, Szczęsne­go, to zna­czy ma­lut­kie­go Mi­cha­sia. Nie mo­gli zna­leźć chłopczy­ka, więc Ma­ter, który zastąpił Dejm­ka w pro­wa­dze­niu na­sze­go kółka, po­wie­dział im, że ma dziew­czynkę, która może się nada, i w ten sposób tra­fiłam na scenę. To było strasz­ne, bo wte­dy nie do­ko­ny­wa­no skrótów, a ten Horsz­tyński ciągnął się i ciągnął. No a ten Mi­chaś, czy­li ja, występuje w jed­nej z pierw­szych scen i w jed­nej z ostat­nich. W końcu wycięli tę końcówkę i zo­stała mi tyl­ko pierw­sza sce­na. Kłopo­tem były jesz­cze moje długie włosy — miałam je ściąć, na co mama po­wie­działa, że nie ma mowy, bo prze­cież miałam war­ko­cze. Szczęśli­wie wymyślili coś ta­kie­go jak har­cap, czy­li wo­re­czek, do którego mi te włosy cho­wa­li. I to była cała moja przy­go­da z te­atrem. Miałam po pro­stu dobrą dykcję i wy­ma­wiałam jesz­cze wte­dy to przed­niojęzy­ko­we „ł”.

A jak ma się ob­raz szkoły czasów sta­li­now­skich, ta­kiej jak z Dresz­czy Woj­cie­cha Mar­czew­skie­go, do Pani przeżyć? Miała Pani po­czu­cie ja­kiejś opre­sji, na­chal­nej in­dok­try­na­cji?

In­dok­try­na­cja była, ale nie pamiętam, żebym czuła się jakoś spe­cjal­nie krzyw­dzo­na.

Bo ko­mu­nizm to było Pani śro­do­wi­sko na­tu­ral­ne?

„Na­tu­ral­ne” to może za moc­no po­wie­dzia­ne, ale po­trzeb re­li­gij­nych nie miałam, więc w tej spra­wie nie wi­działam tu żad­ne­go kłam­stwa. Poza tym w Łodzi byłam jesz­cze małą dziew­czynką, wte­dy w ogóle się tego tak nie wi­dzi. Cza­sem poza szkołą za­uważałam, że coś jest nie tak, choć nie umiałam tego na­zwać. W szko­le byłam od re­cy­to­wa­nia, a i to, że mówiłam do­brze po ro­syj­sku, też grało rolę. Było do­brze wi­dziane. Kie­dyś na aka­de­mii re­cy­to­wałam Słowo k ta­wa­risz­czu Sta­li­nu, do dzi­siaj frag­men­ty pamiętam. Jak była woj­na ko­reańska, to mówiłam wier­szyk o bied­nej dziew­czyn­ce ko­reańskiej, która ro­dziców stra­ciła.

Na woj­nie z ame­ry­kański­mi im­pe­ria­li­sta­mi?

Oczy­wiście. Nie wi­działam w tym fałszu, po­nie­waż in­nej praw­dy mi nie po­da­wa­no.

Nie raziła Panią es­te­ty­ka?

Umiar­ko­wa­nie mi od­po­wia­dała, ale nie po­wiem, żeby wywoływała sprze­ciw. Pamiętam na przykład cho­inkę no­wo­roczną w szko­le, ude­ko­ro­waną u góry gołąbkiem po­ko­ju. To jesz­cze nie jest źle, bo można so­bie wy­obra­zić, że to jest zupełnie inny gołąbek, na przykład sym­bol Du­cha Świętego czy coś. Ale ta cho­inka cała była ob­wie­szo­na, i tu pan nie zgad­nie, szóstka­mi.

Szóstka­mi?

Plan sześcio­let­ni!

A po­cho­dy na 1 maja?

Pochód szedł ulicą Piotr­kowską do Pla­cu Wol­ności. Myśmy miały faj­ne miej­sce do ogląda­nia go z bal­ko­nu na Piotr­kowskiej 101, gdzie miesz­ka­li nasi zna­jo­mi. Dziec­ku to się bar­dzo po­do­bało, ko­lo­ro­we ta­kie: tu Tru­man, tu ja­kieś ta­kie pie­ski ka­pi­ta­li­zmu, Fran­co i Tito… A jak ak­to­rom z Te­atru No­we­go po­wie­działam, że będę pa­trzeć na pochód z bal­ko­nu, to oni szli i ma­cha­li mi fla­ga­mi, żeby dziec­ku było przy­jem­nie. Trud­no mieć złe sko­ja­rze­nia, praw­da?

Nie czuła Pani at­mos­fe­ry stra­chu, osa­cze­nia? Po 1948 roku wie­lu ko­mu­nistów też spo­ty­kały różne szy­ka­ny, re­pre­sje.

Fak­tycz­nie, była pew­na hi­sto­ria, z którą czułam się źle, choć wówczas nie bar­dzo ją ro­zu­miałam. Mama dosyć szyb­ko zre­zy­gno­wała z pra­cy w tym UB i poszła pra­co­wać do Te­xtil Im­por­tu, czy­li im­por­to­wej cen­tra­li han­dlu za­gra­nicz­ne­go. Pra­co­wała tam w dzia­le per­so­nal­nym.

W tym cza­sie bar­dzo się za­przy­jaźniliśmy z pew­nym inżynie­rem, przed­wo­jen­nym han­dlow­cem z wy­kształce­nia, o na­zwi­sku Tro­ki — przy­bra­nym, jak się później oka­zało. Po­nie­waż nie miałam ojca, to jego trak­to­wałam jak przy­szy­wa­ne­go tatę. Na­wet po­je­chałam kie­dyś na fe­rie zi­mo­we do Wisły ra­zem z nim i jego żoną. A w cza­sie wa­ka­cji do­wie­działam się od zna­jo­me­go, że ten Tro­ki nie żyje! Popełnił sa­mobójstwo, bo był ciągany do UB. I wie­dział, że albo się to skończy od­siadką, albo pęknie i coś o lu­dziach na­ga­da, nie wia­do­mo co.

A o co go oskarżano?

Za co był ciągany, za Boga nie wiem, ale co to za różnica? Wojnę spędził w Związku Ra­dziec­kim, przez pe­wien czas był kie­rowcą Wan­dy Wa­si­lew­skiej. W co go chcie­li wro­bić, nie mam zie­lo­ne­go pojęcia. Mo­gli chcieć z nie­go zro­bić szpio­na, bo znał języki, był han­dlow­cem, wyjeżdżał służbowo…

A wokół pa­no­wała ci­sza na ten te­mat. Mnie to okrop­nie męczyło: był człowiek i nie ma człowie­ka; ciągle pytałam mamę, co się właści­wie stało. Po­wie­działa tyl­ko, że popełnił sa­mobójstwo. Poza tym coś tam półgębkiem po­wie­dział mi por­tier w Te­xtil Im­por­cie. I to wszyst­ko. A człowiek zniknął. Pamiętam też, że po po­dzia­le szkół na męskie i żeńskie doszły do nas dziew­czyn­ki z sąsied­niej pod­stawówki, w której wcześniej była re­li­gia. U nas oczy­wiście nie było.

Czuły się obco?

To nie tak, że była jakaś prze­paść w kla­sie, wszyst­kie dziew­czyn­ki ra­zem się bawiły, ale w roz­mo­wie dawało się roz­po­znać, że u nich jest jakoś in­a­czej. Cho­dziłyśmy do sie­bie na­wza­jem, ale to były domy z troszkę inną me­lo­dią. One nie były wo­bec nas — przy­pusz­czam dziś — zupełnie szcze­re, bo mogłyśmy być dla nich ja­kimś za­grożeniem, w ich ro­zu­mie­niu. Że nie byłyśmy, to inna spra­wa, choć — jako dzie­ci — mogłyśmy coś nieświa­do­mie chlapnąć… Tak czy in­a­czej roz­po­znawałam jakoś tę swoją odrębność. Ale proszę pamiętać, że cho­wałam się na li­te­ra­tu­rze ko­mu­ni­stycz­nej, bo prze­cież głównie taka była.

Ti­mur i jego drużyna?

Oczy­wiście! Bar­dzo się tym przejęłam i uważałam — zresztą da­lej tak myślę — że to jest całkiem sym­pa­tycz­na książka i do­bry wzór wy­cho­waw­czy, choć hi­sto­ria jest dość śmiesz­nie skon­stru­owa­na. Woj­na trochę na siłę wymyślona i nie bar­dzo wia­do­mo, kto z kim wo­ju­je, więc i ide­olo­gii ko­mu­ni­stycz­nej jest tam mało. Za to jest or­ga­ni­zo­wa­nie się, kon­spi­ra­cja. Troszkę taka har­cer­ska Czar­na Ręka. I to, że się po­ma­ga po­trze­bującym… Bar­dzo chciałam być taką pio­nierką.

I zo­stała Pani?

Pio­nierką nie byłam, tyl­ko har­cerką w Or­ga­ni­za­cji Har­cer­skiej, bo tak się to wte­dy na­zy­wało — ZHP było prze­cież zli­kwi­do­wa­ne. Mie­liśmy te czer­wo­ne chu­s­ty, wszy­scy je mie­li, in­nych wówczas nie było. To nie­ko­niecz­nie było bar­dzo zi­de­olo­gi­zo­wa­ne, ale dość nud­ne. Większość dzie­ci do tego należała.

Dla­cze­go wy­je­chałyście z matką z Łodzi? Z ro­dzin­ne­go, nie­zruj­no­wa­ne­go mia­sta do ob­ce­go, które do­pie­ro trze­ba od­bu­do­wać?

Bo mama po­wie­działa, że nie jest w sta­nie miesz­kać na cmen­ta­rzu, to był główny powód. Ona była bar­dzo ro­dzin­na, za­wsze opo­wia­dała o ro­dzi­nie ciepło — nie tyl­ko tej naj­bliższej, ale także o ro­dzi­nie taty, o większości przy­ja­ciół, których już nie było. Pamiętam, że poszła kie­dyś zo­ba­czyć dom, w którym miesz­kała przed wojną jej sio­stra. Byłam mała, było lato, piękny słonecz­ny dzień i tam, gdzie przyszłyśmy, zo­ba­czyłyśmy tyl­ko zie­loną trawę i sto­sy ce­gieł. Nie ru­iny na­wet, tyl­ko cegły. I to wszyst­ko. Te domy były me­to­dycz­nie roz­bie­ra­ne na ma­te­riał bu­dow­la­ny i przez sza­brow­ników szu­kających skarbów, bo to był te­ren get­ta. A jesz­cze wcześniej przez Niemców. To było tak na­ma­cal­ne, że mama nie była w sta­nie tam dłużej miesz­kać. Po­je­chałyśmy więc do War­sza­wy i zamiesz­kałyśmy na rogu Ko­szy­ko­wej i No­akow­skie­go w tak zwa­nym domu ra­dio­wym.

Mama pra­co­wała w Pol­skim Ra­diu?

Tak, naj­pierw poszła pra­co­wać do działu kadr, bo tę pracę załatwił jej Edward Uzdański, później­szy wi­ce­pre­zes Ra­dio­ko­mi­te­tu. Zna­li się jesz­cze sprzed woj­ny, z czasów, kie­dy on był działaczem KPP w Łodzi. Ale w ka­drach pra­co­wała krótko i na własną prośbę przeszła do biu­ra listów. Ka­dry to było ta­kie new­ral­gicz­ne miej­sce, gdzie najłatwiej o ze­tknięcie się ze służbami — zwłasz­cza w ta­kiej in­sty­tu­cji jak ogólno­pol­skie ra­dio.

Tam była naj­większa in­fil­tra­cja?

Tam przy­cho­dzi­li, kie­dy kogoś ob­ser­wo­wa­li albo chcie­li za­mknąć. Pamiętam hi­sto­rię już z czasów Ko­mi­te­tu Wy­bor­cze­go „So­li­dar­ności” na uli­cy Fre­dry, kie­dy za­cze­piła mnie jakaś pani pro­wadząca sto­isko z dru­go­obie­go­wy­mi książkami. Za­py­tała, czy je­stem z Łodzi i czy moja mat­ka pra­co­wała w ka­drach w Te­xtil Im­por­cie. Gdy po­twier­dziłam, opo­wie­działa, że pra­co­wał tam jej oj­ciec, o którego pew­ne­go dnia za­py­ta­li ube­cy. Ktoś ich na szczęście za­ga­dał, a w między­cza­sie moja mama za­dzwo­niła do nie­go i po­wie­działa, żeby się zmy­wał. Nie za­sta­li go, choć nie wiem, czy skończyło się tak samo, jak z nami we Lwo­wie. Tak czy in­a­czej, po tej spra­wie, po sa­mobójstwie Tro­kie­go, mama miała już dość i dla­te­go scho­wała się w ni­szy — w biu­rze listów, gdzie wy­ko­ny­wa­no sta­ty­stycz­ne opra­co­wania te­ma­ty­ki, jaką lu­dzie w li­stach do ra­dia po­ru­szają. To były na ogół spra­wy in­ter­wen­cyj­ne: prośby o po­moc, opi­sy pa­to­lo­gii w różnych in­sty­tu­cjach. Z tego two­rzo­no biu­le­tyn. I tam mama pra­co­wała aż do Mar­ca.

Pani mat­ka była ko­mu­nistką przed wojną, po­tem wi­działa ZSRR — z całym „do­bro­dziej­stwem in­wen­ta­rza”, z wywózka­mi, re­pre­sja­mi, ter­ro­rem NKWD. W nie­pu­bli­ko­wa­nej roz­mo­wie z Ju­styną Dąbrowską mówi Pani, że mama była zbyt „ciepło ro­dzin­na”, żeby zo­stać bo­jową, fa­na­tyczną ko­mu­nistką. Do­brze wspo­mi­nała tych, co „zniknęli” w 1938 roku, choć po­win­na ich potępiać. Jaki był właści­wie jej sto­su­nek do tego ustro­ju? Do jego ide­olo­gii?

Nie wiem, nie umiem do końca po­wie­dzieć… Część się tłuma­czyło ta­kim mod­nym określe­niem, jako „błędy i wy­pa­cze­nia”. Mówiło się, że prze­cież ko­mu­nizm jest do­bry, tyl­ko lu­dzie są ułomni…

Sądzę też, że było w tym coś z wia­ry, coś zastępcze­go. Tym lu­dziom ko­mu­nizm fak­tycz­nie zastępował nie­raz re­li­gię, której nie mie­li. Człowiek chce w coś wie­rzyć — w spra­wie­dli­wość, w szczęście dla lu­dzi. I jak tak wie­rzyłeś, poświęciłeś temu swo­je lata, a jesz­cze twój mąż za to zginął, to trud­no się z tym myśle­niem roz­stać. Dla wie­lu lu­dzi ważny był z pew­nością awans społecz­ny. Wiązali go właśnie ze zmianą ustro­jową i nie mie­li świa­do­mości, że taki sam awans społecz­ny w dużym stop­niu do­ko­nu­je się również na Za­cho­dzie, że tam też jest już inny dostęp do edu­ka­cji, że to się wszędzie zmie­niło, że to jest wymóg cza­su… Jed­nak ich awans nastąpił tu, więc na­tu­ral­ne było uzna­nie, że dała im to Pol­ska Lu­do­wa.

A zwykły strach mógł mieć zna­cze­nie? Czy Pani mat­ka mogła się bać — jeśli nie o życie, to o pracę, o względny do­bro­byt?

Być może. Na­uczo­na doświad­cze­niem, wiedząc o „zni­ka­niu” lu­dzi, zda­wała so­bie sprawę, że o pew­nych rze­czach le­piej nie mówić. Może dla­te­go nie pchała się wyżej, nie usiłowała robić ka­rie­ry, co widać po zmia­nach miejsc pra­cy. Za każdym ra­zem było to ta­kie miej­sce, że gdy­by tyl­ko ze­chcieć, można było pójść w górę: czy to był dział per­so­nal­ny w Te­xtil Im­por­cie, czy ka­dry w ra­diu, a mama świa­do­mie od tego ucie­kała.

A miała pro­blem z Pani działalnością opo­zy­cyjną?

Nie miałam z mamą zde­rzeń, kie­dy zaczęłam się — choć może to nie­do­bre określe­nie — bawić w opo­zycję. Oczy­wiście bała się o mnie, że może mi się coś złego przy­tra­fić, ale nie mówiła: „skończ z tym”. Nie było ta­kich rozmów. Nig­dy nie miała za złe Heńkowi jego za­an­gażowa­nia i jego wpływu na mnie. Wręcz prze­ciw­nie, w pew­nym mo­men­cie uważała, że to jest naj­wspa­nial­szy fa­cet na świe­cie. Pro­blem ide­owe­go za­an­gażowa­nia w ko­mu­nizm jest bar­dzo trud­no opi­sać, choć mamy kil­ka do­sko­nałych tego świa­dectw.

Fan­ta­styczną po­sta­cią z nie­sa­mo­witą hi­sto­rią była na przykład Ce­li­na Bu­dzyńska, ją war­to było porządnie od­py­tać… Nie­ste­ty już nie mamy ta­kiej możliwości, ale na­pi­sała na szczęście wspo­mnie­nia Strzępy ro­dzin­nej sagi, a Te­re­sa Torańska w Onych zro­biła z nią długi wy­wiad. Prze­cież ona przeszła przez obóz w Związku Ra­dziec­kim! Sie­działa tam osiem lat, między in­ny­mi z matką Bułata Okudżawy. A po­tem zo­stała pro­rek­to­rem w szko­le par­tyj­nej, w Wyższej Szko­le Nauk Społecz­nych. I była ar­cy­przy­zwo­itym człowie­kiem! W sta­nie wo­jen­nym, już będąc po sie­dem­dzie­siątce, przy­cho­dziła do kościoła świętego Mar­ci­na na Piwną, stamtąd nosiła pacz­ki ro­dzi­nom in­ter­no­wa­nych i mówiła: — No po­patrz, Lu­dwi­siu, MOPR-em za­czy­nałam i MOPR-em kończę…

Była przy­ja­ciółką cio­ci Zosi i my też się po­tem przy­jaźniłyśmy. Znaków za­py­ta­nia, gdy mówimy o za­an­gażowa­niu, jest mnóstwo. Na przykład jak mnie ktoś pyta, dla­cze­go wstąpiłam do Par­tii, to sama nie wiem. Z głupo­ty chy­ba. Do tego jesz­cze wrócimy.

inny świat — ko­rze­nie — doj­rze­wa­nie

W 1952 roku jako dziec­ko prze­no­si się Pani z matką do sto­li­cy. Do­sta­je­cie miesz­ka­nie. Jak się Pani czu­je w tej no­wej sy­tu­acji?

Miesz­ka­nie nie­wiel­kie, ale jest radość, że je­steśmy same na swo­im, bez współlo­ka­torów. Wszyst­ko było nowe i cie­ka­we. Pamiętam, jak pierw­szy raz przyszłam na świeżo od­da­ny Plac Kon­sty­tu­cji. Wydał mi się oczy­wiście bar­dzo ładny. I poszłam z nie­go na Ko­szy­kową, w kie­run­ku Pla­cu Na Roz­drożu, gdzie jest bi­blio­te­ka miej­ska. A tu szok. Bo z przo­du, od stro­ny Pla­cu Kon­sty­tu­cji bu­dy­nek był piękny, a z tyłu sta­ra cegła i nie­otyn­ko­wa­ny. Nie mogłam tego zro­zu­mieć, myślałam: może nie zdążyli…? Dziec­ko nie było w sta­nie wy­obra­zić so­bie, że można zro­bić fa­sadę i nie przej­mo­wać się tym, co się dzie­je z tyłu.

To było sie­dem lat po woj­nie, osiem po po­wsta­niu — widać było jesz­cze, jak to mia­sto zo­stało znisz­czo­ne?

Ależ oczy­wiście, choć myśmy miesz­kały w no­wym bu­dyn­ku, dla pra­cow­ników ra­dia. Dosyć oszczędnie zbu­do­wa­nym, bez bal­konów. A na podwórku? Cegły, ru­iny, gruz. Jako dzie­ci ba­wi­liśmy się w pod­cho­dy i w cho­wa­ne­go za sto­sa­mi tych ce­gieł. Parę lat trwało, za­nim to uporządko­wa­no. W szko­le TPD, pro­wa­dzo­nej początko­wo w ba­ra­ku, bo bu­dy­nek szkol­ny nie był jesz­cze go­to­wy, bar­dzo szyb­ko się za­akli­ma­ty­zo­wałam. Po­tem szkoła prze­niosła się na Mo­ko­towską, do dziw­ne­go miej­sca z salą gim­na­styczną na ostat­nim piętrze. Dokład­nie pod tym sa­mym ad­re­sem za ćwierć wie­ku miała się mieścić sie­dzi­ba Re­gio­nu Ma­zow­sze.

A dzięki temu, że mama pra­co­wała w ra­diu, mogłam wystąpić w te­le­wi­zji…

To była chy­ba jesz­cze faza eks­pe­ry­men­tal­na te­le­wi­zji?

Same początki, w stu­diu na Pra­dze. Pamiętam jedną z pierw­szych au­dy­cji dla dzie­ci, którą pro­wa­dziła Da­nu­ta Sza­flar­ska. Była młoda i ślicz­na, a ja pa­trzyłam na nią z za­chwy­tem, bo roz­ma­wiała z dziećmi na­prawdę przy­jaźnie.

Opo­wia­dałam jej, że w Łodzi grałam Mi­cha­sia w Horsz­tyńskim, na co ona mówi: — A wiesz, ja też za­czy­nałam Mi­cha­siem. Wspo­mi­nam o tym dla­te­go, że później Da­nu­się Sza­flarską spo­tkałam na Piw­nej, w koście­le świętego Mar­ci­na. Oczy­wiście nie pamiętała tej hi­sto­rii. Śmiałyśmy się bar­dzo, a po­tem za­przy­jaźniłyśmy, bo to jest wyjątko­wo cud­na, wspa­niała oso­ba. Z początków te­le­wi­zji pamiętam jesz­cze, że w 1956 roku na fali od­wilży pusz­cza­no ske­cze STS. Na­wet tam występowałam w czymś sa­ty­rycz­nym, pa­ra­po­li­tycz­nym, choć nie po­tra­fię już tego od­two­rzyć.

Miała już Pani jakąś świa­do­mość po­li­tyczną?

To bar­dzo śmiesz­ne, jak do dzie­ci do­chodzą wieści ze świa­ta po­li­ty­ki i jak one z tego nic nie ro­zu­mieją. Chy­ba w siódmej kla­sie moja koleżanka, której tatuś był ja­kimś par­tyj­nym dy­gni­ta­rzem, po­wie­działa mi w wiel­kim se­kre­cie, że po­dob­no Sta­lin wca­le nie był do­bry!

Za­siała jakiś fer­ment?

Nie, ja się spe­cjal­nie na co dzień nie in­te­re­so­wałam Sta­li­nem. Prze­cież skończyłam pod­stawówkę w 1954 roku.

Ale jego śmierć i później­sza żałoba to były wy­da­rze­nia, w które dzie­ci także włącza­no.

Jak umarł Sta­lin, to na ko­ry­ta­rzu w szko­le za­wie­szo­no na ścia­nie jego por­tret prze­wiązany ki­rem. Ja byłam wte­dy w har­cer­stwie i pod tym por­tretem sta­liśmy na war­cie po ileś tam mi­nut. Ci har­ce­rze sta­li tam w mun­dur­kach, trzy­mając rękę w sa­lu­cie. I tak przez cały dzień na zmianę, w cza­sie lek­cji też. Niektórzy bar­dzo byli za­do­wo­le­ni, bo dzięki temu z lek­cji się wy­cho­dziło. Często w ta­kich poważnych mo­men­tach dzie­cia­ki ogar­nia chi­chot bez po­wo­du, głupaw­ka. Nas też coś rozśmie­szyło, może jakiś pierw­szak prze­le­ciał obok. No i stałyśmy i chi­chrałyśmy się z tą ręką pod­nie­sioną, pra­wie tur­lałyśmy się tam, nie mogłyśmy się opa­no­wać. Prze­cho­dził na­uczy­ciel ma­te­ma­ty­ki, bar­dzo do­bry zresztą, po­gro­ził nam tyl­ko pal­cem i, uśmie­chając się lek­ko, po­szedł da­lej. Myśmy się prze­stra­szyły, myślałyśmy, że będzie awan­tu­ra. Nie było, ni­ko­mu nic nie po­wie­dział. Tak pamiętam śmierć Sta­lina. Czy­li kla­sycz­nie, jak dziec­ko po pro­stu.

Jesz­cze przed Paździer­ni­kiem idzie Pani do li­ceum. Dla wie­lu Pani później­szych przy­ja­ciół okres li­ce­al­ny był początkiem for­ma­cji po­li­tycz­nej, zwłasz­cza dla tych z Li­ceum Got­twal­da, czy­li dzi­siej­sze­go Sta­szi­ca.

Ja też chciałam iść do Got­twal­da na No­wo­wiejską, ale nie dla­te­go, że cho­dziły tam dzie­ci eli­ty par­tyj­nej, tyl­ko że był naj­bliżej, a do tego był ko­edu­ka­cyj­ny. Złożyłam tam pa­pie­ry, ale nie­ste­ty jak wróciłam po wa­ka­cjach do War­sza­wy, to oka­zało się, że mnie prze­sunęli gdzie in­dziej. Do Got­twal­da mie­li za dużo zgłoszeń. Prze­rzu­ci­li więc część dziewcząt, w tym mnie, do Li­ceum Słowac­kie­go na Wa­wel­skiej, które było wyłącznie żeńskie. A na do­miar złego z własne­go wy­bo­ru tra­fiłam do naj­mniej cie­ka­wej, naj­mniej ru­chli­wej i żywej kla­sy, to zna­czy „łacińskiej”. Wymyśliłam so­bie, że do grun­tow­ne­go wy­kształce­nia hu­ma­ni­stycz­ne­go łaci­na jest mi ab­so­lut­nie ko­niecz­na. A tam szły głównie dziew­czyn­ki, które wie­działy — a w każdym ra­zie w ich domu wie­dziano — że pójdą na me­dy­cynę. To były córki le­ka­rzy ze sta­rej, wil­lo­wej części Ocho­ty, córki sta­rej przed­wo­jen­nej in­te­li­gen­cji i córki rze­mieślników. Taki był tam z grub­sza przekrój społecz­ny.

Wzor­ce ra­czej miesz­czańskie.

Miesz­czańskie. I dla mnie trochę za grzecz­ne. Nie żebym była jakaś szczególnie zbun­to­wa­na — co naj­wyżej jak miałam te dwa war­ko­cze, to jed­na wstążka była roz­wiązana, jed­na pod­ko­lanówka ob­su­nięta. Wy­wro­to­we to, broń Boże, nie było. Ale nie miałam spe­cjal­nie przy­jaźni w tej kla­sie i z ni­kim stamtąd nie utrzy­muję kon­tak­tu.

Jaka to była szkoła? Zi­de­olo­gi­zo­wa­na? Kon­ser­wa­tyw­na?

Słowac­ki to było li­ceum przed­wo­jen­ne, z tra­dy­cja­mi. Uważali, że mają tra­dy­cje sil­niej­sze na­wet niż Żmi­chow­ska, choć to mniej więcej było to samo. Przed wojną to też była żeńska szkoła. Za mo­ich czasów uczyło tam jesz­cze trochę na­uczy­cie­lek właśnie sprzed woj­ny. Wspo­mi­nam je z dużym sza­cun­kiem. Później przez wie­le lat sama byłam na­uczy­cielką, ale nig­dy nie miałam tego, co one: trud­ne­go do opi­sa­nia ro­dza­ju god­ności.

A czy czuło się ja­kieś zde­rze­nie, jakiś kon­flikt po­ko­leń na­uczy­cie­lek sprzed woj­ny i tych no­wych? Ary­sto­kra­tyzm sta­rych, ra­dy­ka­lizm młodych?

Ni­cze­go ta­kie­go nie pamiętam. Na­to­miast pamiętam inną, dość dziwną hi­sto­rię. To było spo­tka­nie dla kan­dy­datów do szkół śred­nich zor­ga­ni­zo­wa­ne właśnie w Słowac­kim. Byłam wte­dy jesz­cze w pod­stawówce, w siódmej kla­sie, chy­ba. Oni opo­wia­da­li o swo­jej szko­le, a my opo­wia­dałyśmy o swo­jej. Z dumą mówili, że ab­sol­wentką ich szkoły była Han­ka Sa­wic­ka.

Czy­li zasłużona działacz­ka ru­chu ko­mu­ni­stycz­ne­go i wo­jen­na kon­spi­ra­tor­ka.

Dokład­nie. Pierw­sza prze­wod­nicząca Związku Wal­ki Młodych. I jej przed­wo­jen­na wy­cho­waw­czy­ni opo­wie­działa nam hi­sto­rię, jak to dziel­na Han­ka na znak pro­te­stu prze­ciw­ko get­tu ław­ko­we­mu na Uni­wer­sy­te­cie War­szaw­skim wy­mie­rzo­ne­mu w młodzież żydowską usiadła pośrod­ku sali, między dwie­ma stro­na­mi. Nie mogłam zro­zu­mieć — dla­cze­go to miał być taki akt od­wa­gi? Dla mnie ak­tem od­wa­gi byłoby, gdy­by ona usiadła ra­zem z tymi żydow­ski­mi stu­den­ta­mi! A dla­cze­go tak myślałam? Po­nie­waż nikt się na­wet nie zająknął, że Han­ka Sa­wic­ka była Żydówką! Na­zwi­sko Sza­pi­ro nie ist­niało, zna­liśmy tyl­ko to dru­gie, które przyjęła, ukry­wając się przed Niem­ca­mi. I to dru­gie zna­liśmy z wier­szyków: „Czar­ny­mi gwiaz­da­mi / niech węgiel wy­bu­cha, / niech śmie­je się radość / od ucha do ucha. / Wal­czy­my o pokój, / o pokój dla wszyst­kich, / jak Han­ka Sa­wic­ka, / jak Ja­nek Kra­sic­ki”. Co to za akt od­wa­gi? Co ona chce nam po­wie­dzieć? Że ona ani tu, ani tu nie przy­na­leży? Czy, wręcz prze­ciw­nie, że jest i tu, i tu? Dla­cze­go nie usiadła po pro­stu z Żyda­mi?

A prze­cież można było opo­wie­dzieć piękną in­ter­na­cjo­na­li­styczną hi­sto­rię — mówić, że nie cho­dzi o et­nos, tyl­ko o człowie­ka i o równość.

Tak, ale tak się nie mówiło, bo le­piej było mieć bo­ha­terów pol­skich. To miała być pol­ska ko­mu­ni­stycz­na bo­ha­terka. Pamiętam też stamtąd lek­cje hi­sto­rii. Uczyła nas pew­na star­sza pani, która wygłosiła kie­dyś na lek­cji ja­kieś bar­dzo słuszne zda­nie. Słuszne na tyle, że aż prze­szedł szme­rek, choć to w ogóle nie była roz­po­li­ty­ko­wa­na kla­sa. Po­pa­trzyła wte­dy na nas i mówi: — Dziew­czyn­ki, prze­pra­szam, ale ja muszę tak uczyć. To za­pa­miętałam. I byłam — z tą swoją dzie­cinną bez­kom­pro­mi­so­wością, nie­po­partą żadną wiedzą ani doświad­cze­niem — obu­rzo­na: co to zna­czy „muszę”? Te­raz już nie je­stem tak bar­dzo obu­rzo­na. I oczy­wiście należałam w tym li­ceum do ZMP.

Wspo­mi­na Pani gdzieś, że bar­dzo chciała wstąpić do ZMP i że był strasz­ny dra­mat, bo była Pani za młoda, żeby zo­stać przyjętą…

Tak, bo tam przyj­mo­wa­li od czter­na­stu lat, a ja poszłam rok wcześniej do szkoły. W związku z czym w siódmej kla­sie mnie nie przyjęto, bo byłam za smar­ka­ta. Skądinąd Heńka też nie przyjęto, z tego sa­me­go po­wo­du, z tym że on w tym nie wi­dział żad­ne­go dra­ma­tu. A ja byłam strasz­nie zmar­twio­na. W li­ceum się za­pi­sałam, choć to już nie było żadne przeżycie, po pro­stu wszyst­kie dziew­czy­ny należały. I było ta­kie ogólne prze­ko­na­nie, że wszy­scy mają tam być i już. Pamiętam, że te zie­lo­ne blu­zy miały fa­son mało dziewczęcy — grubą babę z człowie­ka robiły.

Ko­jarzę coś ta­kie­go z fil­mu — Te­re­sa Mar­czew­ska nosiła to w Dresz­czach.

Ale w fil­mie były szy­te tak, żeby dziew­czy­ny ład­niej wyglądały; w rze­czy­wi­stości wyglądało się jak gru­ba beka. Przy­po­mi­nam so­bie jesz­cze ze szkoły te ra­dziec­kie chu­s­ty — ktoś ze zna­jo­mych kie­dyś przy­wiózł z Mo­skwy taką, stąd wiem ja­kie były: rze­czy­wiście je­dwab­ne i de­li­kat­ne. Na­sze trud­no się pra­so­wało, łatwo się gniotły. No właśnie: pamiętam zie­loną ko­szulę i kra­wat ZMP. Na­to­miast nie pamiętam ani jed­ne­go ze­bra­nia tej or­ga­ni­za­cji. Nic po pro­stu. Tak na­prawdę chy­ba nie­spe­cjal­nie mnie to in­te­re­so­wało. Przyszłam do Słowac­kie­go w 1954 roku, więc ZMP to było coś w ro­dza­ju ry­tuału do od­faj­ko­wa­nia. Za chwilę już go nie było, zli­kwi­do­wa­no or­ga­ni­zację w 1957.

Pisała Pani kie­dyś: „Z Paździer­ni­ka wy­niosłam jedną rzecz — niechęć do or­ga­ni­za­cji. Byłam na ta­kim po­zio­mie wie­dzy, że ko­mu­nizm rzecz pysz­na, tyl­ko ten sta­li­nizm fa­tal­ny”. Czy­li idea wciąż po­zo­sta­wała dla Pani żywa?

Tak, zo­sta­je idea, choć cały czas to jest bar­dzo po­wierz­chow­ne, nie­po­par­te żad­ny­mi lek­tu­ra­mi. Nie miałam w so­bie nic z Ada­ma Mich­ni­ka, który drążył i czy­tał. Zresztą w ogóle nie lubiłam się uczyć hi­sto­rii. Może dla­te­go, że uczo­no jej przez wku­wa­nie dat. Hi­sto­rii uczyła nas pani Sa­dow­ska, bar­dzo przy­stoj­na ko­bie­ta z taką wielką, lwią grzywą. Po­dej­rze­wam, że jako uczen­ni­ca trochę się w niej pod­ko­chi­wałam. To było o tyle śmiesz­ne, że ona jakoś mnie lubiła, ale słusznie nie dawała mi do­brych ocen, bo ja się w ogóle nie uczyłam. Ale ona nie kazała nam wku­wać podręczników. Coś tam tłuma­czyła, ja­kieś no­tat­ki robiłyśmy i ra­to­wała się da­ta­mi, żeby ucie­kać od ide­olo­gii.

Ja spo­ro czy­tałam, ale ra­czej li­te­ra­turę. W każdym ra­zie ty­pem in­te­lek­tu­alist­ki to ja nie je­stem. Więc cały ten mój ko­mu­nizm opie­rał się na dość pro­stych emo­cjach i war­tościach: spra­wie­dli­wość, równość, praw­da… Do tego za­raz po Paździer­ni­ku nastąpiło zde­rze­nie z Bra­zy­lią, która mi strasz­nie w głowie na­mie­szała; prze­cież to był zupełnie inny świat. Ale po­nie­waż było to jed­nak zde­rze­nie z Ame­ryką Południową, a nie z Eu­ropą Za­chod­nią, to ileś tez pro­pa­gan­do­wych jakoś mi się po­twier­dziło — widać było tam wiel­kie nierówności, ogromną nędzę obok wiel­kiego bo­gac­twa. Z dru­giej stro­ny, od­kryłam, że fil­my ame­ry­kańskie mogą być cie­ka­we i za­baw­ne, a coca-cola nie jest taka zła.

Był taki wiersz Ada­ma Ważyka: „Do­brze wam było pić coca-cola…” i da­lej coś o śmier­ci ato­mo­wej. Ry­szard Ma­tu­szew­ski tłuma­czył w ja­kimś fil­mie do­ku­men­tal­nym, że oni wte­dy, a to był rok chy­ba 1951, nie wie­dzie­li, co to jest coca-cola, i myśleli, że w tym jest jakiś nar­ko­tyk.

No nie wie­dzie­li. Jak tyl­ko zna­lazłam się w São Pau­lo i zo­ba­czyłam tę coca-colę, to na­tych­miast chciałam się jej napić, żeby zo­ba­czyć, co to jest. I naj­zwy­czaj­niej w świe­cie mi nie sma­ko­wała. Ileś rze­czy zo­stało wte­dy od­mi­to­lo­gi­zo­wa­nych. Ka­pi­ta­lizm po­ka­zał kawałek ład­nej twa­rzy, ale też parę rze­czy utwier­dziło mnie w prze­ko­na­niu, że nie wszyst­ko jest z nim w porządku.

Za­nim przej­dzie­my do Bra­zy­lii, chciałbym jesz­cze za­py­tać o li­ceum i o dy­stans do uczniów z in­nych szkół. Ste­fan Chwin wspo­mi­na, że będąc dziec­kiem z in­te­li­genc­kie­go domu i uczęszczając do do­bre­go li­ceum — gdzieś na Wy­brzeżu — czuł bar­dzo wyraźny dy­stans do uczniów za­wodówek, tech­ników, nie­mal na gra­ni­cy fi­zycz­nej kon­fron­ta­cji. Czuła Pani jakiś po­dob­ny dy­stans, do­strze­gała hie­rar­chię?

Nie wiem, bo po pro­stu w ogóle nie znałam dzie­ciar­ni z za­wodówek. Ale może to też cze­goś do­wo­dzi. Cho­dziłam do li­ceum, a miesz­kałam w domu ra­dio­wym. Nie wiem, czy ja­kie­kol­wiek dzie­ci z tego domu cho­dziły do za­wodówki. Przy­pusz­czam, że nie. W pod­stawówce nie wi­działam różnic między dziećmi z domów in­te­li­genc­kich i ro­bot­ni­czych. Zresztą, co to zna­czy „dom in­te­li­genc­ki”? Czy mój dom był in­te­li­genc­ki? Nie. To było coś pośred­nie­go, to była taka in­te­li­gen­cja z awan­su. Wy­da­je mi się, że w mo­jej kla­sie — mówię o pod­stawówce — większość sta­no­wiła właśnie taka in­te­li­gen­cja z awan­su. Nie było wiel­kich różnic. Jed­nym z naj­lep­szych uczniów w kla­sie był syn do­zor­cy z sąsied­nie­go domu. Inna spra­wa, że właśnie dla­te­go, że był sy­nem do­zor­cy, nie po­szedł do li­ceum.

Ist­nie­nie in­te­li­gen­cji „z awan­su” w pew­nym sen­sie spłasz­cza społeczeństwo, ale z dru­giej stro­ny, różne źródła wska­zują, że w la­tach 50. i 60. dy­stans kul­tu­ro­wy między li­ce­ami ogólno­kształcącymi a resztą sys­te­mu — zwłasz­cza za­wodówka­mi — był dużo większy niż dzi­siaj. Na przykład dość kon­ser­wa­tyw­ne ocze­ki­wa­nia co do za­cho­wa­nia i dys­cy­pli­na w li­ce­ach sta­no­wiły formę dys­tynk­cji wo­bec resz­ty.

Tak, choć pew­nie zależało to od szkoły i jej tra­dy­cji. Mnie na przykład nie wpusz­czo­no na początek roku szkol­ne­go, po­nie­waż nie miałam na so­bie białej bluz­ki, tyl­ko taką w de­li­kat­nym, nie­bie­skim ko­lo­rze. To była skrom­na bluz­ka z długim ręka­wem, wszyst­ko miała jak trze­ba, tyl­ko po­nie­waż nie była biała, woźna w ogóle nie wpuściła mnie do szkoły. Pamiętam też, że w dzie­siątej kla­sie na­uczy­ciel­ka to­czyła walkę z na­szy­mi koński­mi ogo­na­mi. A jak już te końskie ogo­ny jakoś przeszły, to wy­go­niła z lek­cji do łazien­ki dziew­czynę, żeby so­bie zmo­czyła włosy, po­nie­waż miała końcówki włosów podkręcone. — Nie będziesz mi się tu­taj on­du­lo­wać — po­wie­działa.

Na­sza stud­niówka — na­wet mam zdjęcie z niej — to był właści­wie pod­wie­czo­rek. Białe bluz­ki, gra­na­to­we spódnicz­ki, to wszyst­ko. Na za­ba­wy do nas, żeby można było potańczyć, za­pra­sza­no uczniów z po­bli­skie­go Kor­pu­su Ka­detów. Chłopcy przy­cho­dzi­li, usta­wia­li się w dwu­sze­re­gu, trza­ska­li ob­ca­sa­mi i do­pie­ro na „spo­cznij” mo­gli się ro­zejść, roz­ma­wiać z nami i za­pra­szać do tańca. Po­tem zno­wu była ko­men­da „bacz­ność” i od­ma­sze­ro­wy­wa­li. Tak wyglądały na­sze potańcówki w Słowac­kim. Do­pie­ro na bal ma­tu­ral­ny za­pro­siłyśmy na­szych ko­legów. Co nie zna­czy, że byłyśmy ta­kie grzecz­niut­kie. Ja mówię tyl­ko o pew­nych for­mach, które tam za­cho­wy­wa­no.

Pani okres li­ce­al­ny to czas od­wilży, prze­mian Paździer­ni­ka. Od­czu­wała je Pani bez­pośred­nio?

Pra­sa zaczęła pisać swo­bod­niej, zagłusza­nie za­chod­nich sta­cji ra­dio­wych stało się mniej in­ten­syw­ne, a poza tym słucha­nie ich już prze­stało wiązać się z tak strasz­ny­mi kon­se­kwen­cja­mi. Zaczęła się większa swo­bo­da w wyjeżdżaniu za gra­nicę. Lu­dzie przy­wo­zi­li książki i po­wo­lut­ku zaczęło się czy­ta­nie książek za­ka­za­nych. To oczy­wiście mnie jesz­cze nie do­ty­czyło, ale mówię o pew­nej at­mos­fe­rze, dzięki której na przykład u nas w domu od­no­wi­liśmy kon­tak­ty ko­re­spon­den­cyj­ne z krew­ny­mi za gra­nicą.

Urwały się w cza­sie woj­ny?

Nie, do­pie­ro około 1949 — 1950 roku. Urwały się dla bez­pie­czeństwa, bo nie było do­brze mieć ro­dzinę za gra­nicą. I w 1955, może 1956 nastąpiło od­no­wie­nie ko­re­spon­den­cji. Ma­jer, wu­jek z Bra­zy­lii, naj­star­szy brat taty, przysłał ma­mie i cio­ci Zosi za­pro­sze­nie na we­se­le swo­je­go syna. Mama wte­dy od­pi­sała, że te­raz to jest już re­al­ne, w no­wych wa­run­kach.

Chy­ba mało kogo było wte­dy stać na taką podróż, na­wet jeśliby do­stał pasz­port…

W ra­mach po­lu­zo­wa­nia utwo­rzo­no wte­dy Pe­KaO, taki prze­dziw­ny ban­ko-sklep, w którym się ku­po­wało to­wa­ry, oczy­wiście nie za do­la­ry, tyl­ko od­po­wied­ni­ki do­larów, czy­li bony. Więc ro­dzi­ny przy­syłały pie­niądze na Pe­KaO. Na­wet Młynar­ski o tym śpie­wał: „swe­ter z Pe­de­tu, met­ka z Pe­KaO”, to miało być to Świa­to­we życie. Za te bony można było kupić za­gra­nicz­ne pro­duk­ty, które albo na pol­skim ryn­ku były bar­dzo dro­gie, albo w ogóle ich nie było. Pierw­sze ko­lo­ro­we pończo­chy wy­stałam kie­dyś w po­twor­nej ko­lej­ce właśnie za te do­la­ry, co je wu­jek z Bra­zy­lii przysłał.

W związku z tym za­pro­sze­niem wysłał nam też sto do­larów, a ofi­cjal­ny kurs do­lara przez wie­ki całe wy­no­sił czte­ry złote. Mąż cio­ci Zosi na szczęście znał się na in­te­re­sach i wymyślił całko­wi­cie le­galną trans­akcję. Poszłyśmy do tego Pe­KaO i kupiłyśmy dla de­li­ka­tesów na rogu Wil­czej i Mar­szałkow­skiej ka­kao. W ogóle nie brałyśmy go do ręki, tyl­ko do­stałyśmy kwit. A umówio­ny wcześniej kie­row­nik de­li­ka­tesów zapłacił nam za ten kwit na ka­kao je­de­naście tysięcy! Wyszło za­tem sto dzie­sięć złotych za do­lara, za­miast ofi­cjal­nych czte­rech.

Państwo pol­skie było wte­dy bar­dzo ho­no­ro­we, więc ofi­cjal­ny kurs działał w obie stro­ny i przy za­ku­pie bi­letów za do­la­ry również płaciło się czte­ry złote za do­la­ra. Więc te je­de­naście tysięcy star­czyło na podróż w obie stro­ny i do Bra­zy­lii udałyśmy się świeżusieńko po Paździer­ni­ku. Sa­mo­lo­tem.

Sa­mo­lo­tem? To było chy­ba jak lot na Księżyc, wte­dy za­zwy­czaj płynęło się stat­kiem.

Dokład­nie, jak na Księżyc. Po­le­ciałyśmy sa­mo­lo­tem i no­co­wałyśmy w Am­ster­da­mie — jesz­cze nie było od­rzu­towców, le­ciało się śmigłowym czte­ro­mo­to­row­cem — w do­dat­ku z międzylądo­wa­niem w Da­ka­rze. Tam pierw­szy raz w życiu wi­działam lu­dzi o na­prawdę czar­nym ko­lo­rze skóry, kie­dy nas w cza­sie międzylądo­wa­nia za­pro­wa­dzo­no do lot­ni­sko­wej re­stau­ra­cji. To wszyst­ko było nie­sa­mo­wi­te. Czar­na noc, nic nie widać na tym lot­ni­sku, wcho­dzi­my, re­stau­ra­cja jest cała na biało. I ci Mu­rzy­ni, ale tacy ab­so­lut­nie czar­ni, w białych stro­jach z białymi tur­ba­na­mi. I na sto­le na ta­le­rzy­ku leżą pla­stry ana­na­sa. Chy­ba nig­dy już po­tem nie jadłam ni­cze­go równie do­bre­go.

„Jak to się je?”

Nie, to świeży owoc, więc z tym nie miałam pro­blemów. Ale pierw­szy raz w życiu jadłam ana­na­sa… Ja­kie to było do­bre… Nie jak na­sze, im­por­to­wa­ne, nie­doj­rzałe zry­wa­ne z drzew, żeby prze­trzy­mały podróż stat­kiem, tyl­ko ta­kie so­czy­ste, wspa­niałe. I sok po­ma­rańczo­wy też pierw­szy raz w życiu piłam wte­dy, wyciśnięty ze świeżej po­ma­rańczy.

Ro­zu­miem, że ana­na­sy i tur­ba­ny to pew­na eg­zo­ty­ka, ale Pani wte­dy po raz pierw­szy w ogóle jest na Za­cho­dzie — Ho­lan­dia zro­biła duże wrażenie? Szok cy­wi­li­za­cyj­ny?

Szok był, bo wylądowałyśmy w mo­rzu świa­teł, pamiętam to do dziś. Jak się ląduje wie­czo­rem czy nocą i widać światła mia­sta, to za­wsze wygląda to pięknie — tyl­ko że u nas nig­dy tego mo­rza nie było. W tamtą stronę jesz­cze tego nie wi­działam, tego bra­ku. Jak je­cha­liśmy do ho­te­lu w Am­ster­da­mie, to już miałam porówna­nie — pełno świa­teł, piękne wy­sta­wy, mnóstwo ro­werów. Znacz­nie więcej niż te­raz. Rano miałyśmy troszkę cza­su, więc się prze­spa­ce­ro­wałyśmy po uli­cach. Byłyśmy okrop­nie głodne, a po­nie­waż był to nasz pierw­szy lot, nie miałyśmy pojęcia, że w ho­te­lu należy nam się ja­kieś śnia­da­nie…

Bra­zy­lia to był zupełnie inny świat?

Miesz­kałyśmy u bra­ta mamy, który miał nie­wielką pra­cow­nię kra­wiecką. Tam szył i sprze­da­wał spódni­ce, bluz­ki, różne ko­bie­ce ubra­nia. Miał spo­ro młodszą żonę. To też była Żydówka i też z Pol­ski, ale wy­je­chała stąd jako ma­lut­kie dziec­ko, więc w ogóle pol­skie­go nie znała. Pamiętam, że kie­dy mi szyła spódnicę, to trzy­małam szpil­ki i one w pew­nej chwi­li roz­sy­pały się po całej podłodze. Spoj­rzała na mnie: — Fuj, zgrab­ne lale. Do­stałam ata­ku śmie­chu, a ona nie wie­działa dla­cze­go. Była święcie prze­ko­na­na, że powie­działa coś po żydow­sku, bo nie znała pol­skie­go.

Bra­zy­lia to był szok, ale in­ne­go typu niż Am­ster­dam, bo w Ho­lan­dii było widać, że jest to świat bar­dziej roz­wi­nięty, że pa­nu­je tam ewi­dent­ny do­bro­byt i w ogóle wszyst­ko kwit­nie. A Bra­zy­lia to było coś zupełnie in­ne­go.

Duże kon­tra­sty, roz­war­stwie­nie?

Kon­tra­sty w różnym sen­sie. Niesłycha­na in­ten­syw­ność ko­lorów. Poza tym sam­ba, ele­men­ty kar­na­wału, spon­ta­nicz­ne, ra­do­sne. Z dru­giej stro­ny, roz­war­stwie­nie, które w 1956 roku — miałam wówczas piętnaście lat i już dużo ro­zu­miałam — było bar­dzo wi­docz­ne. Choć jak je­cha­liśmy taksówką z kimś z ro­dzi­ny i zaczęła się roz­mo­wa z kie­rowcą, to on na­ma­wiał nas, żebyśmy zo­stały, bo przy­jezd­ni z Eu­ro­py od razu się tam do­ra­biają. Trochę się zdzi­wiłam, bo byłam wte­dy po lek­tu­rze książek Jor­ge Ama­do, ta­kie­go bra­zy­lij­skie­go, ko­mu­ni­zującego pi­sa­rza, i tam było dużo o różni­cach kla­so­wych…

A pro­blem rasy?

To z całą pew­nością. Pamiętam, że na­prze­ciw­ko na­sze­go domu było kino, do którego cza­sem zaglądałam. Wte­dy pierw­szy raz wi­działam mu­si­ca­le i fil­my kow­boj­sko-przy­go­do­we — tam szło dużo ame­ry­kańskich filmów. Była też pre­mie­ra Czar­nej Car­men