Literatura faktu - rzeczywistość ciekawsza od fikcji?

Chciał(a)byś rozpocząć czytelniczą przygodę z literaturą faktu, ale nie wiesz, czy będzie Ci z nią po drodze?

Daj mi chwilę - przekonam Cię, że literatura faktu jest dla każdego!

W literaturze faktu znajdziesz emocjonujące historie miłosne, porywające narracje o ludzkich losach, książki o zbrodniach i złu, o życiu fascynujących ludzi, o dalekich podróżach i publikacje dotyczące ważnych wydarzeń z przeszłości. Literatura niefikcjonalna ma jednak tę przewagę nad literatura fabularną, że opiera się na faktach, a rzeczywistość bywa ciekawsza od fikcji.

Literatura faktu, czyli co?

Zacznijmy jednak od wyjaśnienia, czym w ogóle jest literatura faktu, nazywana często z języka angielskiego, literaturą non fiction . Encyklopedia Naukowa PWN podaje, że są to "różnorodne odmiany piśmiennictwa dokumentarnego, mówiącego o zdarzeniach autentycznych, dziejących się w czasie historycznym, w realnej przestrzeni geograficznej i społecznej". Czyli, posługując się bardziej przystępnym językiem, są to dzieła, zakorzenione w prawdzie, oparte na relacjach naocznych świadków, opisujące to, co wydarzyło się w konkretnym miejscu i czasie.

Pojęcie literatura faktu pojawiło się w pierwszych dekadach XX wieku. Dziś obejmuje ona takie gatunki jak: reportaż, biografia, autobiografia, dziennik, pamiętnik, wspomnienia, esej, felieton, wywiady i listy. Książkowe reprezentacje wszystkich tych form znajdziesz w katalogu Legimi w kategorii Literatura Faktu. W poniższym tekście omówię trzy, najważniejsze w naszym katalogu, gatunki non fiction: reportaże, biografie i autobiografie oraz książki podróżnicze.

Reportaż to chyba najbardziej popularny i lubiany gatunek literatury faktu. Pod tym pojęciem rozumiemy dzieła z pogranicza publicystyki, literatury pięknej i literatury faktu. Opisują prawdziwe wydarzenia z autentycznymi bohaterami, często posługując się językiem właściwym literaturze pięknej z całym jego arsenałem środków stylistycznych. Autorzy książek reportażowych budują narrację, wykorzystując świadectwa naocznych świadków, wywiady z uczestnikami wydarzeń i ekspertami w danej dziedzinie, dokumenty i publikacje naukowe. Najlepsi autorzy i autorki, specjalizujący się w reportażu, potrafią opisać dany temat tak, że nie sposób się oderwać od lektury. Stosują narzędzia z warsztatu pisarzy prozy gatunkowej: thrillerów, kryminałów, rodzinnych sag czy powieści historycznych, nie zapominając, rzecz jasna, o dziennikarskich obowiązkach, takich jak rzetelność, obiektywizm, wierność faktom.

Fascynującą książkę o reportażu jako gatunku literackim oraz o pracy reportera napisał Mariusz Szczygieł. Esej Fakty muszą zatańczyć to pozycja obowiązkowa dla przyszłych adeptów dziennikarstwa i osób, które interesują się literaturą faktu. W Legimi znajdziesz także inne książki Mariusza Szczygła. Szczególnie polecam Ci Gotland - opowieść o naszych południowych sąsiadach, poplątanych czeskich losach i fascynujących życiorysach ludzi, którym przyszło żyć w komunistycznym reżimie.

Mistrzowie i mistrzynie polskiego reportażu

Hanna Krall, Małgorzata Szejnert, Krzysztof Kąkolewski, Ryszard Kapuściński to mistrzowie pióra, bez których polska literatura faktu w dzisiejszej formie, by nie istniała. To oni, uznawani już za klasyków, wyznaczyli standardy pisania reportaży oraz zasady etyki dziennikarskiej, obowiązujące przez dekady. Ich dzieła wpisały się na trwałe do kanonu polskiej literatury faktu.

Najbardziej znana książka Hanny Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, to jedno z najważniejszych świadectw Holocaustu w polskiej literaturze XX wieku. Ten wybitny tekst zrodził się z rozmów reporterki z Markiem Edelmanem, lekarzem i jednym z przywódców powstania w getcie warszawskim. Małgorzatę Szejnert, nazywaną cesarzową polskiego reportażu, fascynuje historia miejsc, w których spotyka się wiele kultur i narodowości (np. "Usypać góry. Historie z Polesia", "Wyspa klucz"). W Legimi znajdziesz książkę "Szczecin: Grudzień-Sierpień-Grudzień", opowiadającą o strajku w Stoczni Warskiego w Szczecinie w 1980 r., którą reporterka napisała wspólnie z Tomaszem Zalewskim. Gdyby nie książka Krzysztofa Kąkolewskiego "Baśnie udokumentowane" być może nie poznalibyśmy nigdy nazwiska Mariusza Szczygła. To właśnie ona sprawiła, że przyszły autor "Gotlandu" pokochał literaturę faktu. W Legimi znajdziesz jeden z najczęściej wznawianych tytułów Krzysztofa Kąkolewskiego "Co u pana słychać?". Po tę publikację powinni sięgnąć czytelnicy zainteresowani historią II wojny światowej i powojennymi losami nazistowskich zbrodniarzy.

I wreszcie mistrz nad mistrzami Ryszard Kapuściński, nazywany cesarzem reportażu, jeden z najbardziej znanych polskich pisarzy na świecie. Jego książki: "Cesarz", "Imperium", "Wojna futbolowa" tworzą historię literatury faktu XX w. Legimi oferuje w abonamencie "Latynoafrykę", czyli zbiór tekstów z podróży reportera do Ameryki Łacińskiej. Warto sięgnąć także do biografii Kapuścińskiego autorstwa Artura Domosławskiego. Książka ta wzbudziła sporo kontrowersji i dyskusji ze względu ujawnione intymne historie z życia reportera oraz wysuwane przez autora podejrzenia dotyczące rzetelności dziennikarskiej Kapuścińskiego.

Wydawnictwo Czarne

Oficyną, która specjalizuje się w wydawaniu literatury faktu jest Wydawnictwo Czarne, posiadające w swojej ofercie kilka reportażowych serii. Najważniejszą jest seria Reportaż, na którą składają się książki w charakterystycznej oprawie graficznej. Znajdziemy w niej tytuły polskich i zagranicznych autorów i autorek.

Śmiertelnie ciche miasto. Historie z Wuhanu Murong Xuecun to wstrząsająca książka o pierwszych tygodniach epidemii Covid 19 w strefie zero, napisana z perspektywy zwykłych ludzi.

We Wszyscy tak jeżdżą Bartosz Józefiak zadaje pytanie, dlaczego na polskich drogach taki wiele osób traci życie oraz zastanawia się nad tym, co powoduje, że jako społeczeństwo przodujemy Europie w liczbie samochodów na głowę mieszkańca.

O jednej z najbardziej kontrowersyjnych spraw we współczesnej historii Hiszpanii pisze w Ciałko. Hiszpania kradnie swoje dzieci Katarzyna Kobylarczyk. Książka dotyczy procederu sprzedaży dzieci, w który zamieszany był aparat państwowy i kościelny.

W Wydawnictwie Czarnym ukazują się dzieła noblistki Swietłany Aleksijewicz, autorki m.in. reportażu Wojna nie ma w sobie nic z kobiety, w którym autorka oddaje głos kobietom, które w różnych rolach uczestniczyły w tzw. wielkiej wojnie ojczyźnianej.

Seria Amerykańska

To druga rozpoznawalna seria Wydawnictwa Czarne. Gromadzi publikacje dotyczące kultury, historii i najważniejszych problemów społeczno-obyczajowych Stanów Zjednoczonych.

"Dreamland. Opiatowa epidemia w USA" Sama Quinones a to książka opisująca przyczyny oraz skutki społeczne masowego uzależnienie Amerykanów od leków opioidowych. Bohaterowie "Dreamlandu" to szefowie koncernów farmaceutycznych, lekarze, dilerzy oraz rodzice osób, którym nie udało się wyjść z nałogu.

"Nomadland. W drodze za pracą" Jessiki Bruder, laureatki Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego, to z kolei poruszająca, ale też intrygująca opowieść o Amerykanach, którzy z powodów ekonomicznych zdecydowali się na życie w drodze.

W "Uwierz w Plan. Skąd się wziął QAnon i jak namieszał w Ameryce" Will Sommer rzuca nowe światło na powstanie teorii spiskowej i ruchu społecznego, zagrażającego amerykańskiej demokracji.

W Serii Amerykańskiej znajdziemy także książki biograficzne o artystach, buntownikach, ikonach amerykańskiej kultury i polityki, np. "Janis. Życie i muzyka" czy "Serce wszystkiego, co istnieje. Nieznana historia Czerwonej Chmury, wodza Siuksów".

Seria Sulina

Nie sposób nie wspomnieć także o serii Sulina, w charakterystycznych białych okładkach. Wydane w niej tytuły to książki z pogranicza reportażu i eseju. Tutaj znajdziemy tak znakomite pozycje jak:

"Kajś. Opowieść o Górnym Śląsku" Zbigniewa Rokity, który w 2021 r. otrzymał za tę książkę Nagrodę Literacką Nike, zarówno od jury, jak i od publiczności.

"Poniemieckie" Karoliny Kuszyk czyli biografie domów, przedmiotów, miejsc, które kiedyś należały do Niemców, a teraz wraz z polskimi właścicielami piszą nowy rozdział swojej historii.

"Błoto słodsze niż miód. Głosy komunistycznej Albanii", w której Małgorzata Rejmer odsłania najmroczniejsze karty z dziejów Albanii, w czasie panowania komunistycznego dyktatora Envera Hoxhy.

Dowody na istnienie dobrego reportażu

Drugim wydawnictwem, utożsamianym z literaturą faktu, są Dowody (kiedyś Dowody na istnienie), założone przez wspomnianego wyżej Mariusza Szczygła. W Serii Reporterskiej wydaje książki "o tym, co nas dziwi, co boli, czego nie rozumiemy, o czym nie mamy pojęcia, choć wydarzyło się tuż obok – lub na drugim końcu świata, na który nigdy nie dotrzemy" (cytat ze strony wydawnictwa).

Głośnym tytułem z tej serii jest uhonorowana Nagrodą im. Ryszarda Kapuścińskiego "Głusza" Anny Goc, w którym reporterka opowiada o skali dyskryminacji, z jaką osoby głuche spotykają się na co dzień.

W "Nie zdążę" Olga Gitkiewicz pisze o wykluczeniu komunikacyjnym, które może dotyczyć nawet 14 milionów Polaków, oraz o jego społecznych konsekwencjach.

Joanna Gierak-Onoszko, autorka "27 śmierci Toby’ego Obeda", odsłania prawdę o systemowej przemocy wobec Inuitów w Kanadzie oraz demaskuje mroczne tajemnice kanadyjskiego kościoła, który zniszczył przyszłość co najmniej kilku pokoleń rdzennych mieszkańców.

Czytelnicy zainteresowani historią polskiego reportażu powinni mieć na oku również serię Faktyczny Dom Kultury, w której wydawnictwo Dowody wznawia zapomniane teksty lub takie, które warto sobie odświeżyć. Kilka klasycznych tytułów polskiego reportażu otrzymało w ten sposób nowe życie.

Literatura faktu w Krytyce Politycznej

Mocnym graczem w świecie literatury faktu jest także wydawnictwo Krytyka Polityczna. W ofercie tej oficyny znajdziecie książki reporterskie w serii Nie-Fikcja oraz w Serii Publicystycznej.

W tej pierwszej kategorii mieszczą się się dwa teksty Jana Mencwela, aktywisty miejskiego i publicysty. W "Betonozie" zajmuje się tematem rewitalizacji miast poprzez zastępowanie terenów zielonych betonowymi placami, a w "Hydrozagadce" porusza kwestię pustynnienia Polski, spowodowanego zmianami klimatycznymi oraz działalnością człowieka. W serii Nie-Fikcja warto przeczytać także o trudnościach, z jakimi zmagają się kobiece drużyny i kluby piłki nożnej ("Polka gola! O kobietach w futbolu"), o młodych Polakach i o tym, czego szukają w Internecie ("F*ck, fame & game. Co faceci robią w sieci"), oraz o tym, jak wygląda życie Polaków w Norwegii ("Nie jestem twoim Polakiem. Reportaż z Norwegii").

W Serii Publicystycznej szczególnie warto zwrócić uwagę na znakomite książki Marty Abramowicz, których tematem są nadużycia Kościoła Katolickiego ("Zakonnice odchodzą po cichu", "Irlandia wstaje z kolan"). Więcej w prologu: Marta Abramowicz | Irlandia wstaje z kolan | #PrologLive

Książki biograficzne

Czytelnicy, dla których literatura faktu nie jest pierwszym wyborem, ale chętnie sięgają po literaturę obyczajową, rodzinne sagi czy książki historyczne, łatwo odnajdą się w świecie biografii i autobiografii. Najlepsze książki biograficzne potrafią nie tylko odkryć przed czytelnikiem tajemnice psychiki i motywacji opisywanej postaci, lecz także zabrać go w fascynującą podróż do czasów i miejsc, związanych z bohaterem lub bohaterką. W kategorii Biografie i autobiografie w Legimi znajdziesz wiele przykładów wspaniale napisanych książek biograficznych.

Zaliczyć do nich należy prozę autobiograficzną Annie Ernaux, francuskiej pisarki i noblistki z dziedziny literatury. Książki "Bliscy", "Lata" i "Ciała" składają się ze wspomnień o rodzinie autorki oraz tekstów o kolejnych etapach jej życia i twórczości. Wychodząc od tego co osobiste i intymne noblistka odmalowuje także bardziej uniwersalny obraz czasów (XX wiek we Francji) oraz mentalności ludzi.

W świat sztuki porywie Cię Angelika Kuźniak, opowiadając o dwóch charyzmatycznych polskich artystkach: Zofii Stryjeńskiej i Oldze Boznańskiej. Obie biografie odniosły duży sukces wydawniczy, podobały się zarówno czytelnikom, jak i krytykom literackim. Autorka, stosując narrację reportażową, opowiedziała o niełatwych losach malarek, o ich rodzinnych problemach, miłościach, rozczarowaniach i jednocześnie odmalowała wielobarwny obraz rzeczywistości, w jakiej żyły.

Podobną metodę przedstawiania historii życia swoich bohaterów stosuje Anna Kamińska. Dzięki jej znakomitemu warsztatowi możemy poznać drugie, zazwyczaj znane tylko najbliższym, prywatne oblicze postaci, które opisuje. Biografia Wandy Rutkiewicz to nie tylko historia jej wspinaczkowych wyczynów, lecz także poruszająca narracja o skomplikowanej osobowości pierwszej Europejki, która stanęła na Mount Everest. Książka Marek Jackowski. Głośniej! Historia twórcy Maanamu to z jednej strony biografia człowieka sukcesu, legendy polskiego rocka, a z drugiej uniwersalna opowieść o mężczyźnie głęboko skrzywdzonym, zmagającym się z uzależnieniami i samotnością.

Czytelnicy i czytelniczki, którzy lubią śledzić losy osobistości z pierwszych stron gazet, wśród biografii i autobiografii w Legimi, znajdą wiele książek dla siebie. W 2023 r. w atmosferze skandalu autobiografię wydał Książę Harry. Szczerze opowiedział w niej o swoim życiu w rodzinie królewskiej oraz o skomplikowanej relacji z bratem i ojcem. Sukces tej publikacji przerósł najśmielsze oczekiwania. Książkę autobiograficzną napisał także znany hollywoodzki aktor Will Smith. Jego autobiografia odsłania nieznane oblicze gwiazdora, które skrywał zawsze po promiennym uśmiechem i swoimi komediowymi kreacjami. Życie sław nie jest tak kolorowe, jak nam się wydaje. Walka o uwagę i konieczność utrzymywania się na szczycie ma swoją cenę.

Autorzy i autorki piszący biografie starają się, by czytelnicy mogli z nich zaczerpnąć nie tylko wiedzę o życiu znanych ludzi, ale też głębsze przesłanie. Biografie i autobiografie sportowców są zazwyczaj adresowane do osób potrzebujących przekazu o sile wiary w siebie i we własne marzenia oraz o znaczeniu odporności psychicznej w podążaniu do celu. Takie przesłanie zawiera np. książka Johan Cruyff. Biografia totalna, o jednym z największych piłkarzy wszech czasów czy autobiografia Zlatana Ibrahimovića - Ja, Ibra, która układa się w historię o życiowej podróży z getta do marzeń.

Z książką po mapie

Książki podróżnicze, dostępne w Legimi zabiorą czytelników i czytelniczki na dalekie i bliskie wyprawy. Wystarczy włączyć czytnik lub założyć słuchawki i już możesz się przenieść w wyobraźni na Bliski Wschód, do Ameryki Południowej albo... w Bieszczady.

Czasami miejsce, które jest bardzo odległe od tego, w którym się urodziliśmy, nagle staje się nam bliskie. Czujemy się w nim jak "u siebie", choć odwiedzamy je pierwszy raz w życiu. Krzysztof Varga o takich zadziwiających podróżniczych odkryciach pisze w "Ostrygch i kamieniach. Opowieści o Normandii, Bretanii i Pikardii".

Do podróżowania bez pośpiechu i na luzie zachęca Grzegorz Kapla we "Włóczędze z Archipelagu". To zapiski z wyprawy po indonezyjskich wyspach, podczas której dla autora równie ważne co kolejne destynacje, były sama droga, poznawanie nowych kultur, spotkania i rozmowy z ludźmi.

Na pieszą wędrówkę po Europie zabierze Cię Patrick Leigh Fermor. W książce Między lasem a wodą opisuje swoją młodzieńczą wyprawę do Rumunii i na Węgry, którą odbył w 1939 r. jako osiemnastoletni chłopka. Tego świata już fizycznie nie ma, ale mimo wszystko wciąż istnieje w pamięci, wzbogacony o refleksje już dojrzałego autora.

Kiczery. Podróż przez Bieszczady Adama Robińskiego to pochwała bycia w drodze i podróżowania w rytmie slow, bo tylko takie pozwala na poznanie ducha miejsca i odkrycia prawdy, ukrytej za mitem Bieszczad jako raju utraconego.

Intrygująca opowieść to podstawa

Literatura faktu ma sporo do zaoferowania: poszerzenie horyzontów, poznanie różnych punktów widzenia i nowych kultur oraz po prostu, jak każda literatura, fascynujące opowieści o ludziach. Bo o to właśnie w tym ostatecznie chodzi, by opowiadać historie, które przeniosą nas do innego świata. Kiedy następnym razem otworzysz czytnik lub telefon, zajrzyj do kategorii Literatura Faktu i daj się porwać!